Тапсырма. 1. Экономикалық тәуелсіздік туралы сіздің пікіріңіз

1. Экономикалық тә уелсіздік туралы сіздің пікірің із. (пікірталас)

2. Отбасы экономикасы. (шағ ын ә ң гіме)

Грамматикалық материал:

-ғ алы, -гелі, - қ алы, - келі жұ рнақ тары мақ сат келер шақ кө семше жасайды.

Мысалы: айтқ алы отыр, кеткелі жатыр, оқ ығ алы жү р, келгелі отыр.

Третий вид деепричастий встречается реже, чем первые два. Деепричастия с суффиксами ғ алы/гелi, қ алы/келi имеют два значения – цели или времени.

Примеры: Сiз айтқ алы мен ойландым. – После сказанного вами я задумался.
Мен сө лескелi келдiм. – Я поговорить пришёл.
Ол тақ тағ а жауап бергелi шық ты. – Он к доске отвечать вышел.

3-тапсырма. Етістікті болжалды, мақ сатты келер шақ та жазың дар.

ойна -... отыр -... жу -...

жаз -... жатыр -... тара -...

сана -... пісір -... сыйла -...

айт -... қ ара -... кө р -...

4-тапсырма. Мына етістіктерден кө семшенің ү ш тү рін жасаң ыз.

Ү лгі: кө ру - кө р-е - кө р-іп - кө р - гелі

Отыру, жату, оқ у, сұ рау, ойнау, ү йрету, ү йрену, қ арау, куу, ө шіру, қ уану, жану, оқ у, орналасу, ө лшеу, сағ ыну, тө гу, жү гірту, сө йлеу, табу, келу, тебу, ү йрену, жіберу, болу, жату, беру, алу, бару, кө ру, ашу, танысу, басу, кө шіру, есептеу, тағ у, дайындалу, егу, жазу, жабу, жуын, зерттеу, кету, тойлау, жату, кө ру, сө ну, сезу, кіру, отыру, ұ нату.

Сабақ 22

Грамматикалық тақ ырыбы: Кө мекші етістіктер

Лексика: Қ азақ тың билері

Мақ саты: Оқ уғ а, жазуғ а, ауыз екі сө йлеуге қ алыптастыру. Лексикалық минимум мен грамматикалық тақ ырыпты мең геру.

Жұ мыс жоспары:

1.Грамматикалық мағ ынаны енгізу.

2.Жаң а сө здерді мең геру.

3.Ө тілген материалды бекіту.

4.Соғ ан байланысты тапсырма, жаттығ улар орындату.

Қ азақ билері.

Ертеде қ азақ халқ ында билік айту деген дә стү р болғ ан. Билер ө здерінің бір ғ ана сө зімен даулы мә селелерді шешкен. Олар ерте заманда осы кү нгі соттың да, тергеушінің де қ ызметін атқ арғ ан. Қ азақ билер ә діл жә не елге сыйлы болуғ а тиістері болатын. Ө з ә ділдігімен елге танымал болғ ан қ азақ тың атақ ты билері:

Тө ле би (1663 – 1756жж)

Қ азыбек би (1674-1764 жж)

Ә йтеке би (1644 – 1700жж).

Қ азақ халқ ының бұ л билері елді ү ш жү здің бірлігін сақ тауғ а шақ ырады.

Тө ле би

(1663 – 1756)

Тө ле би – қ азақ халқ ының қ оғ ам қ айраткері, атақ ты шешен. Тө ле би Ә лібекұ лы 1663 жылы қ азіргі Жамбыл облысы Шу ауданының Жайсан жайлауында дү ниеге келген. Тө ле би 15 жасында билікке араласып, ә ділдігімен, шешендігімен елге танылады. Орта жү здің ағ а биі Қ азыбек, кіші жү здің биі, Ә йтекемен бірге Ә з Тә уке ханның кең есшісі болып, «Жеті жарғ ы» ә дет заң ын шығ арады. Тө ле би Ресей мен Ұ лы жү здің арасындағ ы қ арым-қ атынастарды қ алыптастыруғ а жә не оны нығ айтуғ а кө п ең бек сің ірді.

Лауазында Тө ле би туралы тарихи аң ыздар сақ талғ ан. Оның атымен байланысты толып жатқ ан нақ ыл, мә тел сө здер, билік кесімдер халық арасында кең тарағ ан. Тө ле би ө зі билік еткенде Шымкент, Тү ркістан, Ташкент қ алаларына ғ имараттар салу ісіне де араласқ ан. Тө ле бидің есімі ү ш жү здің ірі – ірі тарихи оқ иғ алармен байланысты болғ ан. Тө ле бидің денесі 12 жыл бойы Ташкент қ аласында жерленген. Онда Тө ле биге ү лкен ескерткіш орнатылғ ан. Алматыда оғ ан арналғ ан кө ше бар жә не Астанада оғ ан ескерткіш орнатылғ ан.

Қ азыбек би

(1667 – 1764)

Қ азыбек би Келдібекұ лы – ХVІІ ғ асырдың аяғ ы мен 18 ғ асырдың алғ ашқ ы жартысындадағ ы қ азақ тың атақ ты биі. Руы – Арғ ын ішіндегі Қ аракесек. Орта жү зге Қ азыбек биді Тә уке хан тағ айындағ ан. Ол «Жеті жарғ ыны» жасауғ а қ атысқ ан. Қ азыбек би қ азақ хандарының ішкі жә не сыртқ ы саясатына едә уір ық пал жасап отырғ ан. Қ азыбек би ел арсында «Қ аз дауысты Қ азыбек би» атанғ ан.

Сонымен, Қ аз дауысты Қ азыбек би – ең алдымен, асқ ан шешен ә діл қ азы, ақ ын, екіншіден ел басқ арғ ан, дау-жанжалды ә діл шешкен ә діл қ азы; ү шіншіден, ол – халық аралық дә режедегі дипломат, қ оғ ам қ айраткері.

Міне сондық тан халқ ымыз оғ ан ескертіш тұ рғ ызып, оның атына кө шелер беруде.

Ә йтеке би

(1644-1700)

Ә йтеке би (Айтық) Бә йбекұ лы – Ә білқ айыр ханғ а дейін кіші жү зді басқ арғ ан би, қ азақ тың атақ ты билерінің бірі. Ә йтеке би кіші жү здегі Ә лімұ лы тайпасының Тө ртқ ара руынан шық ан. Тә уке ханның тұ сында қ азақ хандығ ының аса кө рнекті билерінің бірі болды. Ә йтеке би «Жеті жарғ ыны» шығ аруғ а зор ү лес қ осты.

Ол ө те ақ ылды, шешен болғ ан. Бір орталық қ а бағ ынатын қ азақ хандығ ын қ ұ руғ а ат салысты. Ә йтеке бидің ел арасында кең тарағ ан толғ аулары, шағ ын ә ң гімелері ө те кө п.

Сө здік

би - бий представитель власти, судья ел аузында – на устах народа

билік айту – разрешать споры нақ ыл сө з – слова назидания

даулы – спорный тарау – рапротраняться

тергеуші – следователь саясат - политика

ә діл – справедливый шарлар - меры

сыйлы – уважаемый дау -жагжал – раздор, спор

тиісті болу – должен быть кө рнекті – видный

Тапсырма. Сө здіктерді пайдаланып сө йлем қ ұ рсатыр

Грамматикалық материал:

Кө мекші етістік – толық лексикалық мағ ынасы жоқ, жеке тұ рып сө йлем мү шесі бола алмайтын, тек негізгі етістіктермен, есім сө здермен тіркесіп қ олданылатын етістіктер. Қ азақ тілінде 4 кө мекші етістік бар: е (еді, екен, емес), жазда, ет, де (деді, деген, десе, дейді). Мысалы: Жаманғ а жү зің салма малды екен деп, жақ сыдан кү дер ү збе жарлы екен деп (ел аузынан).

1-тапсырма. Негізгі етістіктерді бір бө лек, кө мекші етістіктерді бір бө лек топта.

Айт, жаздады, киінген, емес, кө ріп, деген, жайылды, екен, сө йлемеу, етіп, ойлан, едім.

2-тапсырма. Кө п нү ктенің орнына кө мекші етістікті қ ойың ыз.

1.Ермек бү гін театрда ә н.... 2.Неге жұ мыс істемей..., шаршап... ба? 3. Біз дә рісханада сурет.... 4. Аяқ киім аяғ ында тар.... 5. Уақ ыт қ анша болды? Сағ атым тоқ тап.... 6.Ә лихан бұ л баланы ермек.... 7. Сен балағ а кө з.... 8. Дұ рыс, ү ялма, айта.... 9. Қ айда жү рсең де, аман.... 10. Мына оқ улық ты оғ ан бер....

3-тапсырма. Кө п нү ктенің орнына етістіктердің тиістісін қ ойып жазып, етістік тү рлеріне ажыратың ыз.

... сө йлесең де,... сө йле.

... егін,... тегін.

Ұ лық..., кішік....

Кө п..., жоқ....

Керекті сө здер: болсаң, бол, жабылса, табылады, ексең, ішерсің, ойнап, ойлап.

4-тапсырма. Керексіз сө здерді атаң ыз.

жазып - алу, тастау, жіберу, қ ою, кө ру, біту, беру, жасау, қ алу, келу;

айта - беру, салу, кө ру, тү су, қ ою, алу, жаздау, жө нелу, кету, бастау;

ә н - салу, айту, орындау, шақ ыру, бастау, жату, тың дау, есту;

пайда - алу, кету, жасау, шығ ару, кө рсету, кө ру, ету, қ ылу, табу, тию;

қ ол - алу, жұ мсау, беру, бастау, қ ою, тию, босау, жету, жалғ ау, ұ стасу;

Сабақ 23

Грамматикалық тақ ырыбы: Модаль сө здер.

Лексика: «Қ азақ батырлары»

Мақ саты: Оқ уғ а, жазуғ а, ауыз екі сө йлеуге қ алыптастыру. Лексикалық минимум мен грамматикалық тақ ырыпты мең геру.

Жұ мыс жоспары:

1.Грамматикалық мағ ынаны енгізу.

2.Жаң а сө здерді мең геру.

3.Ө тілген материалды бекіту.

4.Соғ ан байланысты тапсырма, жаттығ улар орындату.

Қ азақ батырлары

Қ азақ батырлары француздың рыцарьлары, жапонның самурайлары, индиялық тардың кшатрийлері сияқ ты тек ә скери кә сіппен шұ ғ ылданғ ан. Сондық тан батырлардың бар ө мірі соғ ыста ө ткен. Соғ ыс негізінде Отанды жаудан қ орғ ау, елді басқ ыншылардан азат ету, халық тың қ онысын, жерін кең ейту, жау қ олында ө лген ата кегін қ айтару мақ саттарымен жү ргізілген. Ү лкен соғ ыс алдында батырлар ү лкен жекпе-жекке шығ уы - олардың басты міндеттері болғ ан. Жекпе-жек бірнеше кү нге созылғ ан.

Қ абанбай батыр

(туғ ан, ө лген жылдары белгісіз)

Қ абанбай (Ерасыл) - XVIII ғ асырдағ ы қ азақ батыры, ә йгілі қ олбасы.

Қ абанбай Найман тайпасының Қ аракерей руынан шық қ ан, сондық тан оны «Қ аракерей Қ абанбай», ал батырлығ ы ү шін «Хан батыры», «Дарабоз» деп атады. Ол осы рудың биі де болғ ан. 1745 жылы Қ абанбай батыр Ресей қ оластына ө туге тілек білдірді. Жоң ғ арларғ а қ арсы кү ресте Ресейді қ олдауғ а уә де берген билердің бірі Кіші жү з ханы Ә білқ айыр болатын. Барақ сұ лтан Ә білқ айырды ө лтірген кезде оны айыптап, оның Жоң ғ ар хаң дығ ымен жақ ындасу ә рекетіне қ арсы шық қ ан.

Қ абанбай батыр тек Орта жү зде ғ ана емес, Кіші жү здегі уақ иғ аларғ а араласқ ан. Қ абанбай батырдың ерлік істері Абылай ханның жоң ғ арларғ а жасағ ан жорық тарына байланысты. Мұ ны «Ер Қ абанбай» дастанынан оқ ып алуғ а болады.

Қ абанбайдың қ айда жерленгені туралы ғ алымдар ә ркелкі айтып жү р. Қ абанбай батыр атында Қ азақ стан қ алаларының кө бінде кө шелер бар.

Бө генбай батыр

(1690-1775)

Бө генбай батыр - Абылай хан заманындағ ы атақ ты қ олбасы, батыр. Ол Абылай ханның батырларының ішіндегі ең ү лкен ағ асы жә не Канжығ алы руынан, сондық тан оны халық аң ызында «Қ анжығ алы қ арт Бө генбай» деп атағ ан.

Бө генбай батыр Сыр бойында туып, Торғ ай ө зенінің бойында қ айтыс болғ ан. Сү йегі Тү ркістан қ аласындағ ы Ахмет Иассауи кү мбезінде жатыр. Оның Тұ раналы, Тұ рымбет деген екі баласы болғ ан.

XVIII ғ асырдың бірінші жартысында қ азақ халқ ын торлағ ан кө п жаудан елді қ орғ ауда Бө генбай батыр кө п ерлік кө рсетті. Оның даң қ ы, ә сіресе, жоң ғ армен, кейін Қ ытай ә скерімен соғ ысқ анда ерекше кө зге тү сті. 1725-1727 жылдары қ азақ жұ ртының астанасы Тү ркістанды қ орғ ауда Абылай ханмен бірге соғ ысып, жоң ғ арларды қ уып шық ты. 1756-1758 жылдары Тү ркістанғ а келген Қ ытай ә скерін Ү рімшіден асыра қ уды.

Бө генбай батыр - ақ ылды, білгір болғ ан адам. 1761 жылы Абылайдың Ә діл деген баласымен бірге бітім жасау мә селесімен Қ ытайғ а барғ ан. Бө генбай батыр 1728 жылы 38 жасында 30 мың қ олғ а қ олбасшы болды.

Қ азақ халқ ы батырын ә р уақ ытта аса қ ұ рметтеген. Қ азақ станның кө птеген қ алаларында оның атында кө шелер бар.