Ыбырай Алтынсарин

(1841 – 1889)

Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы Торғ ай облысында туғ ан. Оның ә кесі ерте қ айтыс болды.Ыбырайды атасы Балқ ожа тә рбиеледі. 1850 жылы Балқ ожа ө зінің немересін қ азақ баларына арнап ашылғ ан мектептке оқ уғ а береді. Мектепте ол алғ аш татар тілінде оқ иды. Кейін ол оқ уды орыс тілінде аяқ тады. Ыбырай жеті жылдық мектепті бітірген соң, туғ ан халқ ы ү шін қ ызмет етеді. Ең алдымен тоілмаш, кейін мектепте мұ ғ алім болып істейді. Ол қ азақ балалар ү шін мектептер ашып, жаң а мектептерге арнап кө п жұ мыс атқ арды. Дарынды педагог 1879 жылы мектеп оқ ушыларына арнап „Қ азақ хрестоматиясы„ мен „Қ азақ тарғ а орыс тілін оқ ыту қ ұ ралы„ деген екі кітап жазып бастырды. Ыбырай бар ең бегін жастарды тә рбиелеуге кітап жазып бастырды. Ыбырай бар ең бегін жастарды тә рбиелеуге жұ мсады.Ол балаларғ а арнап кө птеген ө лең ә ң гімелер жазды. Ыбыра Алтынсарин И.А. Крыловтың, Л.Н. Толстойдың, К.Д. Ушинскийдің ә ң гімелерін қ азақ тіліне аударды.

Ы.Алтынсариннің „Ө зен„, „Жаз„ деген ө лең дері табиғ ат туралы. „Бай баласы мен жарлы баласы„, „Атымтай Жомарт„, „Ө рмекші, қ ұ мырсқ а, қ арлығ аш„ деген ә ң гімелері – ө мірдің ә р салсына арналғ ан ә ң гімелер.Ыбырай Алтынсарин қ ай шығ армасын алсаң да, баларды білімге, ең бекке, адалдық қ а, іскерлікке шақ ырады.Оның „Кел, балалар, оқ ылық „ деген қ азір барлық балалар жатқ а біледі.

Ыбырай Алтынсарин ә рі педагог, ә рі ақ ын, ә рі жазушы болғ ан. Қ азақ халқ ы Ыбырай Алтынсаринді ә рқ ашан жоғ ары бағ алайды. Қ азақ станда бірқ атар жалпы жә не арнаулы орта оқ у орындарында Ыбырай Алтынсарин есімі берілді.Ы.алтынсарин туралы ақ ын Ғ.Қ айырбеков „Дала қ оң ырауы„ атты поэма, драматург М.Ақ ынжанов „Ыбырай Алтынсарин„ деген пьеса жазды. Қ останай қ аласында оғ ан ескерткіш орнатылды. Республикадағ ы педагогика ғ ылыми – зерттеу иниституты Ыбырай Алтынсариннің есімімен аталды.

Сө здік

жеті жылдық мектеп – школа семилетка жастар – молодежь

тілмаш – перводчик табиғ ат – природа

салу – строить жарлы – бедняк

атқ ару – исполнять ө рмекші – паук

дарынды – талантливый ә рқ ашан - всегда

ең бегін жұ масды – направил свою работу бірқ атар – целый ряд

Тапсырма. Мә тінді орыс тіліне аударың ыз.

Тапсырма 1. Кел балалар оқ ылық ө леін жатап алың ыз.

Кел балалар оқ ылық,

Оқ ығ анда кө ң ілге

Ық ыласпен тоқ ылық.

Оқ ысаң ыз балалар,

Шамнан шырақ жағ ылар.

Тілегенің алдың нан

Іздемей – ақ табылар.

Грамматикалық материал:

Ө згелік етіс дегеніміз іс –қ имылдың басқ а біреу арқ ылы орындалатынын білдіретін етістің тү рі айтамыз. Жұ рнақ тары: -дыр, -дір, -тыр, -тір, -ғ ыз, -гіз, -қ ыз, -кіз, -ыр, -ір, -т. Мысалы: ойлан +дыр, киін +дір, боса+т, арт+қ ыз т.б.

Ө згелік етіс - Понудительный залог

Понудительный залог образуется при помощи суффиксов -дыр, -дір, -тыр, -тір, -ғ ыз, -гіз, -қ ыз, -кіз. Этот залог отсутствует в русском языке. Он обозначает “заставить, понудить, попросить, позволить, совершить какое-либо действие или принять иную форму состояния” и образуется при помощи суффиксов. Например: Біз оғ ан ө лең айт-қ ыздық. - Мы заставили его читать стихи. Мен кө йлек сатып ал-ғ ыз-дым. - Я попросила себе купить платье.

2-тапсырма. Мына сө здерге ө згелік етістің -ғ ыз, -гіз, -қ ыз, -кіз, -дыр, -дір, -тыр, -тір, -т жұ рнақ тарын қ осың ыз. Орыс тіліне аударың ыз.

а) жуу, тию, жіберу, ашу, тұ ру, ө шіру, ә перу, теру, кесу, шашу, шешу, тосу, тесу, демалу, апару, келу, бұ зу, қ ұ ю, сү рту, ұ ру, жұ му, ішу, сату, бө лу, қ осу, ілу, деу, жабу, кіру, салу, буу.

ә) сыну, болу, қ ою, тебу, жуыну, буыну, танысу, айналу, кездесу, жану, жең у, шешіну, ойлану, озу, басу, аттану, кү лу, ү йлену, ұ йымдасу, тозу, орналасу, қ ону, жолығ у, білу, тоң у.

б) билеу, қ имылдау, жинау, сыпыру, бітіру, ауыру, ү йрету, істеу, жасау, аудару, тексеру, шайнау, шегелеу, толтыру, терлеу, арнау, майдалау, аттау, байлау, бастау, есептеу, шаршау, жү гіру, ү тіктеу.

3-тапсырма. Мә тінді оқ ып, ө згелік етісте тұ рғ ан етістіктерді дә птерің ізге жазып алың ыз. Жұ рнақ тардың астын сызың ыз.

Кеше бізде қ азақ тілі сабағ ы болды. Мұ ғ аліміміз ө те білімді адам. Ол бізді қ азақ ша сө йлетеді. Кеше бізді жаң ы тақ ырыппен таныстырды, тақ ырып бойынша жаң а сө здерді ү йретті, сө здердің мағ ынасын тү сіндірді. Сабақ та бізге кө п жұ мыс істетті: мә тінді оқ ытты, мә тінге сұ рақ тар қ ойғ ызды, сұ рақ тарғ а жауап бергізді, жаттығ уларды орындатты. Сергейге мә тінді қ азақ ша оқ ытып, орыс тіліне аудыртты. Машағ а тақ тағ а сө йлемдерді жазғ ызып, синтаксистік талдау жасатты.

Сабақ тың кө пшілік бө лігін ауызша сө йлеуге арнады. Магнитафоннан бізге бізге ө те қ ызық ты ә ң гіме тың датты. Сол ә ң гімені бізге баяндап айтқ ызды, содан кейін қ ысқ аша мазмұ ндама жазғ ызды.

Мұ ғ аліміміз дыбыстарды, сө здерді, сө йлемдерді дұ рыс айтуымызғ а кө п кө ң іл бө леді. Кеше қ ателерімізді ө зімізге тапқ ызып, тү зетті, сө здерді, сө йлемдерді қ айтадан айтқ ызды. Сабақ тың аяғ ында ү й тапсырмасын берді. Сабағ ымызды ә деттегідей ө те қ ызық ө ткіздік.

4-тапсырма. Сө здерді пайдалана отырып, сұ хбат қ ұ рың ыз.

Сө здік минимум: Кітапхана, оқ у залы, тіркелу, қ ұ жаттар, оқ ырман билеті, кітап, оқ улық, ә дебиеттер, библиография, оқ ырман, тұ рақ ты оқ ырман, ү йге кітап алу, мерзімді баспасө з, каталогтар жү йесі.

Сө йлесім ү лгілері: Мағ ан ә ліпбилік каталогты кө рсетіп жіберің ізші. Бірінші қ абаттан табасыз. Кешірің із, оқ у залы нешінші қ абатта?

5-тапсырма. “Алғ ыспен ер кө герер” тақ ырыбына жақ ын туысың ызғ а алғ ысың ызды білдірің із.

Сабақ 28

Грамматикалық тақ ырыбы: Есімдік. Есімдіктің сө йлемдегі қ ызметі. Есімдіктің мағ ынасына жә не қ ұ рамына қ арай тү рлері. Жіктеу есімдігі. Сілтеу есімдігі.

Мақ саты: Оқ уғ а, жазуғ а, ауыз екі сө йлеуге қ алыптастыру. Лексикалық минимум мен грамматикалық тақ ырыпты мең геру.

Жұ мыс жоспары:

1.Грамматикалық мағ ынаны енгізу.

2.Жаң а сө здерді мең геру.

3.Ө тілген материалды бекіту.

4.Соғ ан байланысты тапсырма, жаттығ улар орындату.

Грамматикалық материал:

Есімдіктер - заттың атын, сынын, санын, я олардың аттарын білдірмейтін, бірақ солардың (зат есім, сын есім, сан есімдердің) орнына жұ мсалатын сө з табы. Есімідіктер белгілі бір тү сінікті я ойды жалпылама тү рде мегзеу арқ ылы білдіреді. Есімдіктердің нақ тылы мағ ыналары ө здерінен бұ рын айтылғ ан сө йлемге немесе жалпы сө йлеу аң ғ арына қ арай айқ ындалады.

Есімдік (Местоимение)– часть речи, которая указывает на предметы, лица, признаки, количество, способных заменить собой любое слово из именных частей речи.

Мағ ыналарына қ арай есімдіктер мынадай топтарғ а бө лінеді: (По значению)

1. жіктеу есімдіктер; (Личные)

2. сілтеу есімдіктер; (Указательные)

3. сұ рау есімдіктер; (Вопросительные)

4. ө здік есімдіктер; (Возвратные)

5. белгісіздік есімдіктер; (Неопределенные)

6. болымсыздық есімдіктер; (Отрицательные)

7. жалпылау есімдіктері; (Определенное)

Тұ лғ асына қ арай (По способу образования)

1. Негізгі (Непроизводные)

2. Туынды (Производные)

Қ ұ рамына қ арай (По составу)

1. Дара (Простые)

2. Кү рделі (Сложные)

Жіктеу есімдіктеріне мен, сен, сіз, ол, біз (біздер), сендер, сіздер, олар деген сө здер жатады.

Жіктеу есімдіктері ү немі жақ тық ұ ғ ыммен байланысты келеді. Сол себептен олар ылғ и адаммен байланысты, демек, сө йлеуші, тың даушы жә не бө где кісі деген ұ ғ ымдармен байланысты қ олданылады.

Есімдіктердің де септеу жү йесі басқ а есімдерімен негізінде бір ізді болғ анымен, олардың ә р тобына тә н кейбір ерекшеліктері де жоқ емес. Мысалы, жіктеу есімдіктерінің жекеше тү рлері тө мендегінше септеледі:

Бұ л ү лгіден, басқ а есімдерге қ арағ анда, жіктеу есімдіктерінің ерекшелеу септелетіні кө рінеді. Бірақ бұ л ерекшелік олардың кө пше тү рлеріне жә не сіз деген есімдіктерде кездеспейді, соң ғ ылар (сіз, біз, сендер, сіздер) септеу жағ ынан басқ а есімдерге ұ қ сас келеді.

Сілтеу есімдіктеріне бұ л, осы, сол, анау, мынау, сонау, осынау, ана, мына, сона, ә ні, міне деген сө здер жатады. Бұ л есімдіктер негізінен алғ анда, сілтеу, кө рсету, нұ сқ ау сияқ ты ишараттарды білдіріп, қ ай? қ айсы? деген сұ рауларғ а жауап беретін аттрибутивтік сө здер.

1-тапсырма. Кө п нү ктенің орнына есімдіктерді қ ойың ыз.

1.... ата – анаң ызбен тұ расыз ба? 2.... ұ шақ пен ұ штың ба? 4.... кө йлекті... сатып алды. 5.... шетел тілдері институтында оқ имын, ал...? 6.... сұ ра. 7.... білмейді. 8.... тағ амдар дә мді екен. 9.... ә келдің бе?

2-тапсырма. Тө мендегі сө йлемдерді кө шіріп жазып, есімдіктерді тү ріне қ арай талдаң дар:

1. Қ ызмет бабында біреуге дауыс кө теру Дә нештің ә детінде жоқ еді. 2. Кейбіреулер оны қ алайда осындағ ы бір мекемеге бастық болып кетеді десіп жү р. 3. Біз ө мірдің барлық қ ызығ ын бірге ө ткізіп жү рміз. 4. Бұ л ө мірдің ә лдебір қ уанышы мен қ айғ ысы ө зіме ерсі емес. 5. Менің ұ лым соның ағ асымен бірге болыпты.

3-тапсырма. Мына есімдіктерді септең дер.

Мен, ол, біз, сіздер, мынау, бұ л;

Сабақ 29

Грамматикалық тақ ырыбы: Сұ рау есімдігі.

Лексика: «Мен таң дағ ан мамандық» (монолог)

Мақ саты: Оқ уғ а, жазуғ а, ауыз екі сө йлеуге қ алыптастыру. Лексикалық минимум мен грамматикалық тақ ырыпты мең геру.

Жұ мыс жоспары:

1.Грамматикалық мағ ынаны енгізу.

2.Жаң а сө здерді мең геру.

3.Ө тілген материалды бекіту.

4.Соғ ан байланысты тапсырма, жаттығ улар орындату.

1-тапсырма. Оқ ың ыз.

Мамандық

Ө мірде мамандық тың тү рі ө те кө п. Жақ сы маман болу ү шін ең бек ету керек. Инженер, дә рігер, мұ ғ алім, ғ алым, жазушы, тілші, жорналшы, мү сінші, сү ретші, сә улетші, экономист, есепші, ұ шқ ыш, ғ арышкер болу ү шін оқ у керек. Жақ сы жұ мысшы, кенші, металлург, жү ргізуші, болатшы, қ ұ рылысшы, тоқ ымашы болу ү шін ө ндірісте істеу керек. Бақ ташы, егінші, мал дә рігері, бағ бан, сауыншы, мақ ташы болу ү шін ауылда жұ мыс істеу керек. Ал, аяқ киім жө ндеуші, сатушы, шаштараз, сағ ат шебері, зергер болу ушін тұ рмыстық қ ызмет кө рсететін салада істеу керек. Ө нер саласына жататын мамандық тар: ә нші, биші, музыкант, композитор, режиссер, т.б.

Сіздің мамандығ ың ыз қ андай? Мамандығ ың ыз қ ай салада? Ө зің іздің салаң ызда жақ сы маман болу ү шін не істеуің із керек?

Грамматикалық материал:

Сұ рау есімдіктері мыналар: кім? не? неше? қ ай? қ андай? қ анша? қ алай? қ ашан?

Бұ лардан басқ а да бірнеше сұ рау есімдіктері бар, бірақ олар - белгілі жолдармен жоғ арыда кө рсетілген негізгі сұ рау есімдіктерінен жасалғ ан есімдіктер.

1-тапсырма. Сұ рақ тарғ а жауап берің із.

1. Сізге қ азақ тілі ұ нап жү р ме? 2.Сіздің жолдасың ызғ а осы тілді ү йрену қ иын емес пе? 3.Сіздің мағ ан қ андай сұ рақ тарың ыз бар? 4. Сіз бұ л тілді қ айда жә не қ алай ү йреніп жү рсіз? 5. Мына тақ ырып барлық студенттерге оң ай ма? 6. Ө зің із бірін тү сініп отырсыз ба? 7. Мына жаттығ уды бә рі орындап отыр ма? 8. Сіздің тобың ызда ешкім ештең і тү сінбей отыр ма? 9. Ана сабақ мына сабақ қ а ұ қ сап тұ р ма? 10. Мынау - қ ызық кітап, ал анау - онша емес, солай ма?

2-тапсырма. Сө здерді пайдалана отырып, сұ хбат қ ұ рың ыз.

Сө здік минимум: Институт атаулары, кафедралар атауы, кафедра мең герушісі, профессор, ғ ылым докторы, ғ ылым кандидаты, практикалық сабақ тар.

Сө йлесім ү лгілері: Сіз қ ай институттансыз? Мен қ аржы-экономика институтынанмын. Институтың ызда қ андай мамандық қ а дайындайды? Ә р тү рлі. Банк ісі, салық қ ызметкері, қ аржыгерлер.

3-тапсырма. «Менің мамандығ ым» тақ ырыбына ө з мамандығ ың ыз туралы шағ ын ә ң гімелең із.

4-тапсырма. Мақ алдарды толтырың ыз.

1) Ел мен жер........

2) Ел іші алтын.......

3) Отан –........,

Отбасы – шуақ.

4) Жұ рт дегенде жұ мылып,

..... дегенде егіліп.

5) Отан – елдің анасы

Ел – ердің.........

6) Отансыз адам –

Ормансыз..........

7) Елуінде ер........,

Елу жылда ел жаң а.

8) Ө з елімнің......... болмасам да,

Сайының тасы болайын.

9) Елінен безген оң байды,

....... безген қ онбайды.

10) Отан – оттан да.........

Керекті сө здер: Кө лінен, қ уат, анасы, егіз, ыстық, басы, дана, ел, бесік, бұ лбұ л.

Сабақ 30

Шептік бақ ылау

Сабақ 31

Грамматикалық тақ ырыбы: Ө здік есім.

Лексикалық тақ ырып: Денсаулық – зор байлық.

Мақ саты: Оқ уғ а, жазуғ а, ауыз екі сө йлеуге қ алыптастыру. Лексикалық минимум мен грамматикалық тақ ырыпты мең геру.

Жұ мыс жоспары:

1.Грамматикалық мағ ынаны енгізу.

2.Жаң а сө здерді мең геру.

3.Ө тілген материалды бекіту.

4.Соғ ан байланысты тапсырма, жаттығ улар орындату.

Денсаулық - зор байлық.

Денсаулық дегеніміз не? Денсаулық дегеніміз – ол қ орғ ауда тұ рғ ан, аурмайтын организм. Сыртқ ы ортадан – қ орғ ауда болғ ан организм. Біздін омірінізде дені сау адамдар ө те аз, себебі, ең басты ү ш фактор ә сер етеді:

1. Темекі жә не оның тү тіні;

2. Арақ жә не спирттік сусындар;

3. Заводтар жә не лас ауа.

Жай кө збен Қ арағ анда бұ л қ арапайым фактор, ал оның тү біне қ арасақ, қ азіргі заманда, ө те кө п онкологиялық аурулар, бұ л осы ең біріші ү ш фактор туғ ызып жатыр, кейін жү рек ба, ө кпе, тыныс алу жолдары, бауыр аурулары жә не т.б. Темекі шегетін жә не арақ ішетін адамда бауыр ауруп т.б., оның ішінде «Бауырдың церрозы» жә не ө кпе-туберкулез ауруына шалдығ ады.

Неге бұ рың ғ ы біздің ата-бабаемыз аз ауыратын? Себебі, олар темекі шекпей, арақ ішпей, жұ мыс істейтін еді. Заводтар болмағ ан, сондық тан олар «ә қ жылғ а дейін ө мір сү ретін.

Дені сау болу ү шін – ауырмау керек, ол ү шін дұ рыс ө мір сү ру жә не спортпен айналысу. Дені сау адамның ө мірге кө з қ арасы басқ аша болады, оғ ан қ ызық, бә рі ұ найды, жаң а жұ мыстары, жоспарлары п.б., ал ауру адам ө мірі жылайды, қ андай ө мір нашар жә не қ иын екендігін айтады

Біздін ата ө бабамыз айтқ андай «Дені саудың – жаны сау!»

Сұ рақ тар:

1.Денсаулық дегеніміз не?

2.Денсаулық қ а зиян тигізетін факторлар?

3.Қ андай аурулар пайда болады?

4.Аурудан қ алай сақ тану керек?

5.Шө п дә рілердің денсаулық қ а қ аншалық ты қ ажеттілігі.

Грамматикалық материал:

Қ азақ тілінде ө здік есімдікке жалғ ыз ғ ана ө з сө зі жатады. Бұ л есімдік кө бінесе ө зім, ө зің, ө зің із, ө зі, ө зіміз, ө здерің із деген сияқ ты оң аша жә не ортақ тә уелдеулі тү рде қ олданылады.

1-тапсырма. Ө здік есімдігінің ө зім, ө зің, ө зің із, ө зі, ө зіміз, ө здерің із жалғ ауын қ ойып сө йлем қ ұ раң ыз.

2-тапсырма. Кө п нү ктенің орнына есімдіктерді қ ойып жазың ыз.

1.... ата - анаң ыздың ү йінде тұ рып жатырсыз? 2. Мұ рат... қ ызық ә ң гімені айтып отыр. 3.... институттан ү йге немен келіп жү рсің? 4.... автобусты кө птен кү тіп тұ рсың ба? 5. Жаң а тақ ырыпты мұ ғ алімнен емес,... сұ ра. 6.... біліп отырсың. 7.... қ айда жү рсің? 8.... тыныш отырсын.

3-тапсырма. Мә тінді оқ ып, орыс тіліне аударың ыз.

Алматы қ аласы.

Алматы қ аласы – бұ рынғ ы Қ азақ стан Республикасының астанасы. Ол – оң тү стік астана. Алматы - ө те ү лкен, ә демі қ ала. Алматыда Ү лкен Алматы, Кіші Алматы ө зендері бар. Олар қ аланың орталығ ында. Алматының кө шелері тү зу жә не кең. Осы кең, тү зу кө шелерде машиналар, автобустар, трамвайлар, троллейбустар ө те кө п.Алматыда кө п қ абатты ү йлер, Ә уезов қ азақ драма театры, лермонтов орыс драма театры, «Арман», «Алатау», «Байқ оң ыр» кинотеатрлары, Мә дениет сарайы, Орталық спорт кешені, мейрамханалар, дү кендер бар. Қ аланың орталығ ында 25 қ абатты қ онақ ү йі, цирк, «Заң ғ ар» сауда ү йі, теміржол бекеті, ә уежай, орталық кітапхана жә не оқ у орындары бар. Медеу мұ зайдыны да жақ ын.

Тапсырма.Ответьте на вопросы по тексту.

1.Қ азақ стан Республикасының бұ рынғ ы астанасы не?

2.Алматы қ андай қ ала? Алматыда қ андай ө зендер бар?

3.Алматының кө шелерінде не кө п?

4.Алматыда қ андай театрлар, кинотеатрлар бар? Тағ ы нелері бар?

Сабақ 32

Грамматикалық тақ ырыбы: Жалпылау есімдік.

Лексика: «Менің университетім»

Мақ саты: Оқ уғ а, жазуғ а, ауыз екі сө йлеуге қ алыптастыру. Лексикалық минимум мен грамматикалық тақ ырыпты мең геру.

Жұ мыс жоспары:

1.Грамматикалық мағ ынаны енгізу.

2.Жаң а сө здерді мең геру.

3.Ө тілген материалды бекіту.

4.Соғ ан байланысты тапсырма, жаттығ улар орындату.

Біздің университет

Қ азақ станда жоғ арғ ы оқ у орындары ө те кө п. Соның бірі - Шымкент қ аласындағ ы Мирас университеті. Университеттің 3 оқ у ғ имараты, кітапхана, спорт кешендері студенттердің сапалы білім алуының кепілі.

Университеттің профессор-оқ ытушылар қ ұ рамының ғ ылыми дең гейі жоғ ары. Мұ нда 20 ғ ылым докторы, профессорлар, 66 ғ ылым кандидиты, ағ а оқ ытушылар мен оқ ытушылар қ ызмет етеді. Университет қ абырғ асында 21 мамандық бойынша 5 мың студент сапалы білім алуда.

Біздің университет " Тә уелсіз мемлекеттер достастығ ы" шең беріндегі елдермен қ атар ө ркениетті АҚ Ш, Канада, Германия ғ алымдарымен ғ ылыми тұ рғ ыда ұ дайы байланыс жасайды. Жақ сы оқ итын студенттерге " Болашақ " бағ дарламасына қ атысуғ а толық мү мкіндік жасалғ ан.

Тү ркия, Пә кістан, Иран, Қ ытай т.б. шет мемлекеттерден келген жастар университетте білім алуда. Сабақ кредиттік технология негізінде топтың білім алу ерекшелігіне қ арай қ азақ, орыс, ағ ылшын тілдерінде жү ргізіледі.