Тапсырма. 1. Біздің университет шағын әңгіме (эссе) жазыңыз.

1. Біздің университет шағ ын ә ң гіме (эссе) жазың ыз.

2. Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік жоғ ары оқ у орындарының ө зіндік ерекшеліктері. (дө ң гелек ү стел).

Грамматикалық материал:

Жалпылау есімдіктері деп мағ ына жағ ынан кем дегенде екі я онан кө п заттар мен қ ұ былысатарды жинақ тай атау ү шін қ олданылатын сө здерді айтамыз.

Жалпылау есімдіктеріне бә рі, барлық, барша, бар (бар адам), кү ллі, бү кіл, тү гел деген сө здер ғ ана жатады.

1-тапсырма. Жалпылау есімдіктерінің сө здерін пайдалана отырып, сө йлем қ ұ раң ыздар.

Бә рі, барлық, барша, бар, кү ллі, бү кіл, тү гел.

2-тапсырма. Мына сө йлемдерді дә птерлерің ізге кө шіріп жазың ыз. Кө п нү ктенің орнына есімдіктің жалғ ауын қ ойың ыз.

1. Мен... халім жаман емес. Ө зің... халің қ алай? 2. Біз... оқ улық жоқ, тағ ы біреулер... сұ рап кө р. 3. Ыстық кө лге демалуғ а кім... бардың дар? 4. Мен... ешкім... жұ мысы болмасын. 5. Сіз... барсын немесе ол... барсын, мен... қ олым тимейді. 6. Бә рі... дұ рыстап тү сіндір, жарай ма? 7. Ешкім... ештеме сұ рамаймын.

3-тапсырма. Сө здерді пайдалана отырып, сұ хбат қ ұ рың ыз.

Сө здік минимум: Университет, негізі қ аланғ ан жыл, ашылғ ан кез, бірінші ректор, бірінші факультет деканы, оқ у ісі бө лімінің проректоры, ғ ылыми бө лім, оқ у бө лімі, жатақ хана, оқ у ғ имараттары, бас ғ имарат, жаң а бө лім, тү рлі мамандық.

Сө йлесім ү лгілері: Сіз қ ай университетте оқ исыз? С.Торайғ ыров атындағ ы Павлодар мемлекеттік университетінде оқ имын. Қ андай мамандық тар бар? Ә р тү рлі мамандық тар бар.

Сабақ 33

Грамматикалық тақ ырыбы: Белгісіздік есімдік.

Лексика: Қ азақ стан – Азия барысы

Мақ саты: Оқ уғ а, жазуғ а, ауыз екі сө йлеуге қ алыптастыру. Лексикалық минимум мен грамматикалық тақ ырыпты мең геру.

Жұ мыс жоспары:

1.Грамматикалық мағ ынаны енгізу.

2.Жаң а сө здерді мең геру.

3.Ө тілген материалды бекіту.

4.Соғ ан байланысты тапсырма, жаттығ улар орындату.

1-тапсырма. Мә тінді оқ ың ыз.

Қ азақ станның – Азия барысы

Қ азақ стан Республикасының сыртқ ы саясаты белсенділігімен, тепе-тең дік сақ тауғ а ұ мтылысымен, сындарлы сұ хбат жү ргізуге талпынысымен жә не ынтымақ тастық қ а бағ ытталғ андығ ымен ерекшеленеді. Халық аралық аренада мемлекетіміз ө зінің тарихи, саясаттық жә не экономикалық факторларына байланысты жү ргізіп келеді.

1991 жылы тә уелсіздік алғ ан сә ттен бастап біздің республика ә лемнің 130 мемлекетімен дипломатиялық қ арым-қ атынас орнатты. Кө птеген себептерге байланысты Орталық Азия мен Қ азақ стан аймағ ы ә лем саясатында қ азіргі кезде ерекше назарғ а ие. Осы ретте еліміздің болашақ та даму мү мкіндіктерінің мол екендігін ескере кету керек. Бү гінгі кү ні қ азақ стандық сыртқ ы саясат басымдылығ ы ең алдымен Ресей, Қ ытай, АҚ Ш, ЕО, Орталық Азия аймағ ындағ ы кө ршілес мемлекеттермен, ислам ә лемімен тең қ ұ қ ылы қ арым-қ атынас қ ұ руғ а бағ ытталып отыр. Бұ л тұ рғ ыда 2006 — 2007 жылдары аталмыш мемлекеттермен жә не аймақ тармен едә уір алғ а басты.

Грамматикалық материал:

Белгісіздік есімдіктер деп мағ ыналары жағ ынан заттар мен қ ұ былыстарды нақ тылы тү рде білдірмей, белгісіз мә нде айтылатын сө здерді айтамыз.

Белгісіздік есімдіктердің жасалауына бір, ә р, ә лде деген ү ш сө з ұ йытқ ы болып қ ызмет атқ арады, белгісіздік есімдіктер осы сө здердің кейбір басқ а есімдіктермен бірігуі арқ ылы жасалады. Мысалы:

1. Біреу, кейбіреу, кейбір, қ айсыбір, ә рбір, бірнеше, бірдеме (бірнеше).

2. Ә ркім, ә рне, ә рқ айсы, ә рқ алай.

3. Ә лдекім, ә лдене, ә лдеқ айдан, ә лденеше, ә лдеқ алай, ә лдеқ ашан (алдақ ашан).

1 -тапсырма. Белгісіздік есімдігін қ олдана отырып сө йлем қ ұ рың ыз.

Ә лдекім, ә лдеқ айдан, ә лденеше, ә лдеқ алай, кейбір, қ айсыбір, ә рбір, бірнеше, біреу, кейбіреу, кейбір, қ айсыбір, ә рбір, бірнеше, бірдеме.

2-тапсырма. Кө п нү ктенің орнына керекті белгісіздік есімдігін қ ойып жазың ыз.

1.Ү йде... бар. 2.Алмас, Арайды шақ ырып.... айтты. 3.Менің туылғ ан кү нім... ө тіп кетті. 4. Марат бір айтқ ан сө зін... рет қ айталады. 5.... ә ртү рлі айтады. 6.... кітап оқ ығ анды жақ сы кө реді.

3-тапсырма. Қ азақ тіліне жазбаша аударың ыз.

1.Это мой дом, а тот - его дом. 2.Сделайте это сами. 3. У меня ничего нет. 4.Все люди гуляют на улице. 5.Кто это? 6. Пусть сейчас никто ничего не читает. 7. Это твое место? Пусть туда никто не садится. 8.Как Вы говорите по - казахски? Я Вам говорю! 9.Это упражнение выполняйте сами. 10. Ты знай это сам.

Сабақ 34

Грамматикалық тақ ырыбы: Болымсыздық есімдік.

Лексика: «Ө сімдіктер ә лемі» (ағ аштар мен гү лдер)

Мақ саты: Оқ уғ а, жазуғ а, ауыз екі сө йлеуге қ алыптастыру. Лексикалық минимум мен грамматикалық тақ ырыпты мең геру.

Жұ мыс жоспары:

1.Грамматикалық мағ ынаны енгізу.

2.Жаң а сө здерді мең геру.

3.Ө тілген материалды бекіту.

4.Соғ ан байланысты тапсырма, жаттығ улар орындату.

1-тапсырма. «Ө сімдіктер ә лемі» (ағ аштар мен гү лдер) танысың ыздар.

Қ азақ станның табиғ аты кө ркем, жанғ а жайлы ә сем жерлерге ө те бай ө лке екендігі шү бә сіз. Халқ ының кө ң ілі қ андай дарқ ан болса, жері де сондай кең қ азақ даласының ә рбір тасын, ә рбір шө бін, ә рбір суын білу, оны қ астерлеу баршамыздың парызымыз. Осы орайда Ә лемтану айдары еліміздегі ең ерекше деп танылғ ан ағ аштар туралы баяндайды.

Қ азақ стандағ ы ең кө не хан-ағ аш – алып қ арағ аш. Ол Іле ө зенінің «Алтын-Емел» ұ лттық табиғ и саябақ аумағ ында, Ү лкен Қ алқ ан тауының шығ ыс жағ ында ө седі. Жасы 700 жылдан асқ ан. Бұ л қ арағ аш Шың ғ ысхан шапқ ыншылығ ының куә гері деседі. Жергілікті халық ағ ашты кү ні бү гінге дейін қ асиет тұ тады.

Қ азақ стандағ ы адам денсаулығ ына ең пайдалы ө сімдіктің бірі - ағ аш тектес немесе бұ тақ тұ рпатты арша. Арша – ағ аш-фармацевт. Осы ө сімдік бө летін фитоноцидтер адам денсаулығ ына ем болатын таза ауа тудырады.

Сө здік тапсырма

ағ аш - дерево

гү л - цветы

шырша - ель

арша - можжевельник

терек - тополь

бұ тақ - ветка

шө п - трова

Грамматикалық материал:

Болымсыздық есімдіктер негізінде еш деген сө збен кейбір есімдіктердің бірігуі арқ ылы жасалады. Мысалы: еш, ешкім, ешбір, ештеме, дә нең е, ешқ ашан, ешқ андай, ешқ айсы. Болымсыздық сө йлемде болымсыздық мағ ына білдіретін емес, жоқ деген сө здермен жә не етістіктің болымсыз тү рімен байланысты қ олданылады (ешкім айтқ ан емес; ешкім айтқ ан жоқ; ешкім айтпады т. б.).

1-тапсырма. Болымсыздық есімдігінде еш, ешкім, ешбір, ештеме, дә нең е, ешқ ашан, ешқ андай, ешқ айсы сө здерін пайдаланып сө йлем қ ұ растырың ыздар.

2-тапсырма. Кө п нү ктенің орнына болымсыздық есімдіктерін қ ойып шығ ың ыз.

1. Сені... кө рген жоқ. 2. Марат мағ ан... айтпады. 3.Ол енді... қ алағ а келмейді. 4. Менің сабақ оқ уыма... жағ дай жасалмады. 5. Ерланғ а... қ олдау кө рсеткен жоқ. 6. Мен Арманғ а... сенген жоқ пын. 7. Жиналысқ а... келген жоқ.

3-тапсырма. Қ осымшаны дұ рыс жалғ аң ыз.
1. Туғ ан (жеріміз) қ ол ү зіп, (алыс) жү рміз.
2. Тә уелсіздіктің алғ ашқ ы (он жылы) кө п ө згерістер болды.
3. Қ азақ ханы мен (би-батыр) рө лін (американ) ойнады.
4. Кино (тү сіру) қ ажетті (қ ұ рал-жабдық) сатып алынды.

4-тапсырма. Қ азақ тіліне аударың ыз.
1. Моя дочь любит танцевать......
2. Сколько человек было на собрании? – На собрании было десять человек.......
3. Я учился на юридическом факультете.......
4. - Познакомтесь, это мои коллеги Динара и Назира. – Я рада знакомству.......
5. Где расположена компания его друга?......

Сабақ 35

Грамматикалық тақ ырыбы: Сын есім. Сын есімнің сө йлемдегі қ ызметі. Туынды сын есім жасайтын жұ рнақ тар. Сын есімнің шырайлары.

Мақ саты: Оқ уғ а, жазуғ а, ауыз екі сө йлеуге қ алыптастыру. Лексикалық минимум мен грамматикалық тақ ырыпты мең геру.

Жұ мыс жоспары:

1.Грамматикалық мағ ынаны енгізу.

2.Жаң а сө здерді мең геру.

3.Ө тілген материалды бекіту.

4.Соғ ан байланысты тапсырма, жаттығ улар орындату.

Грамматикалық материал:

Сын есім (имя прилагательное) - заттың тү сін, сапасын, белгісін, кү йін білдіретін сө з табы. Сын есімнің сұ раулары: қ андай? қ ай?

Мағ ынасына карай сын есім:

• Тү р, тү сті білдіреді: ақ, сары, кө гілдір.

• Сапасын, кү йін білдіреді: жақ сы, жаман, тә уір, ың ғ айлы.

• Кө лемін білдіреді: биік, аласа, кең.

• Дә мін білдіреді: қ ышқ ылтым, тұ щы, дә мді.

Қ ұ рылысына карай сын есім:

• Тү бір кү йінде заттың, нә рсенің сынын, сапасын білдіретін сапалық сын есім. Мысалы, қ ара, қ аралау, қ ап-қ ара.

• Ө зге сө з таптарына сын есім тудырушы жұ рнақ жалғ ау арқ ылы жасалып, нә рсенің сындық, сапалық қ асиетінің бір затқ а қ атысты екендігін білдіретін қ атыстық сын есім. Мысалы, ауылдық, кекшіл, сабырлы.

Сын есім тудыратын жұ рнақ тар:

-қ ы, -кі, -гы, -гі (мекендік, мезгілдік ұ ғ ымы)

-лы, -лі, -ды, -ді.-ты, -ті (басымдылық ұ ғ ымды білдіреді)

-сыз, -сіз (болымсыздық ұ ғ ымы)

-шыл, -шіл (кішірейту, салыстыру ұ ғ ымы)

-шаң, -шең (киім-кешек атауы, адам қ асиеті)

-л ы қ, -л ік, -дық, -дік, -т ы қ, -т ік-

-дай, -дегі, -тай, -тей.

Тұ лғ алық жағ ынан сын есім негізгі жә не туынды болып белінеді.

Негізгі сын есімдерге -тү бір сын есім жатады. Тү бір сын есім жұ рнақ сыз, баска сө здермен бірікпей, тіркеспей, жеке тұ рып-ак сындық мағ ына береді. Мысалы: кө к, сары. кең, жылы, терең, таза, алыс;

Сын есімнің туынды тү ріне сын есімдердің бірігуі, қ осарлануы, зат есім мен сын есімдердің тіркесуі арқ ылы жә не сын есімге, басқ а сө з таптары тү рлі жұ рнақ тар қ осылуы аркылы жасалғ ан сө здер жатады.

Қ ұ рамына қ арай сын есімдер дара жә не кү рделі болып бө лінеді. Негізгі тү бір кү йінде заттың сынын, сапасын, тү р-тү сін білдіретін сын есімдер дара сын есімдер деп аталады. Мысалы: кіші, мол, Сары;

Сын есімдер кейде екі не одан да кө п сө зден тіркесіп қ ұ ралады. Мұ ны кү рделі сын есім деп атайды. Мысалы: кө к ала, қ ара торы,

Сын есім мағ ынасына қ арай екі топқ а бө лінеді.

1. Сапалық сын есім (качественные прилагательные) тү бір кү йінде заттың, нә рсенің сынын, сапасын білдіреді. Мысалы, қ ара, қ аралау, қ ап-

қ ара, жаман, жаманырақ, т.б.

2. Қ атыстық сын есім (относительные прилагательные) дегеніміз - тү бірге жұ рнақ жалғ ану арқ ылы заттың. нә рсенің сынын, сапасын білдіретін сын есімнің тү рі. Мысалы, сабырлы, ақ ылды, ашушаң, т.б.

Сын есімнің шырайлары (степени имени прилагательного):

1. Жай шырай - басқ а шырай тү рлеріне негіз болатын сапалық сын есімдер, яғ ни тү бір сын есімдер.

Мысалы: биік, ү зын, ө ткір, сү лу, ү лкен, кө к т.б.

2. Салыстырмалы шырай (степени сравнения) сын есімге -рақ, -рек, -ырақ, -ірек, -дау, -деу, -лау, -леу жұ рнақ тары жалғ ану арқ ылы жасалады. Мысалы, ү лкенірек, кішірек, жақ сырақ, кө гірек, ү лкендеу, жең ілдеу, жылылау, т.б.

3. Асырмалы шырай (превосходная степень) сын есімге ө те, тым, аса, ең сө здерінің тіркесуі арқ ылы жасалады. Мысалы, аса ү лкен, тым кү шті. ө те сұ лу, ең кү рделі, т.б.

1-тапсырма. Мына сын есімдерден дара жә не кү рделі сын есімдерді жеке-жеке топтастырып жазың ыз.

Нә зік, ойлы—қ ырлы, кызыл-ала, ө ткір, жақ сы, ү лкен, ұ зын—бойлы, жақ сы—жаман, білгір, сирек, кысқ а бойлы, ат жақ ты, кө гілдір;

2-тапсырма.Мына сө йлемдерден сын есімдерді тауып, тұ лғ асына қ арай ажыратың ыз.

1. Абай ү шін бұ л жыл жемісті, шабытты жыл болып келеді.

2. Ауылдас қ азақ тар Омарды орысшағ а жетік деп білетін болды.

3. Шайдың ө зінің дә мі тартымды да жағ ымды еді.

4. Бү гін бір қ ызық ә ң гіме басталып кетті.

5. Сұ лу Кө кшенің ә сем табиғ аты кө з тартады.

6. Ол кең маң дайлы, тік карайтын кісі екен.

3-тапсырма. Мына мақ ал-мә телдердегі сын есімдерді тауып, турлеріне қ арай ажыратың ыз.

1. Ә депті бала - арлы бала, Ә депсіз бала - сорлы бала.

2. Жақ сы ә йел - жігітке біткен бақ,

Жаксы жер, жайлы коныс - алтын тақ.

3. Ең бектің наны тә тті, Жалқ аудың жаны тә тті.

4. Ел - елдің бә рі жақ сы, Ө з елің бә рінен жақ сы.

4-тапсырма.Сын есімдерді тауып, турлеріне қ арай ажыратың ыз.

1.Асан шұ бар ала атпен шаба жө нелді.

2.Ә сем қ аламыз кү ннен кү нге кө ркейіп келеді.

3.Ауыл шетіне жакындағ анда, ұ зын бойлы кісі аттан тү сті.

4.Қ алалық ауруханағ а дейін он шақ ырымдай жер қ алды.

5.Кө гілдір аспанды енді ғ ана сұ р бұ лт торлағ андай.

Сабақ 36

Грамматикалық тақ ырыбы: Сан есім. Сан есімнің сө йлемдегі қ ызметі.Сан есімнің тү рлері. Дара жә не кү рделі сан есім. Есептік сан есім. Реттік сан есім.

Лексика: «Дене мү шелері»

Мақ саты: Оқ уғ а, жазуғ а, ауыз екі сө йлеуге қ алыптастыру. Лексикалық минимум мен грамматикалық тақ ырыпты мең геру.

Жұ мыс жоспары:

1.Грамматикалық мағ ынаны енгізу.

2.Жаң а сө здерді мең геру.

3.Ө тілген материалды бекіту.

4.Соғ ан байланысты тапсырма, жаттығ улар орындату.

1-тапсырма. Мә тінді оқ ың ыз, аударың ыз.

Дене мү шелері

Адамның дене мү шелеріне бас, мойын, қ ол, аяқ, тізе, шынтақ, саусақ, кеуде, қ арын, иық, т.б. жатады. Мұ ны адамның қ анқ асы дейді. Адамның бас мү шесінде шаш, бет, кө з, қ ұ лақ, мұ рын, ауыз, маң дай, шеке, иек, қ ас, ерін, тіс, тіл, таң дай, т.б. мү шелер орналасқ ан. Адамдар баспен ойлайды, кө збен кө реді, мұ рынмен дем алады, қ ұ лақ пен естиді, ауызбен тамақ таннады, тілмен сө йлейді, тіспен тамақ шайнайды, аяқ пен жү реді, қ олмен ұ стайды. Бұ лардың бә рі – кө збен кө руге болатын дене мү шелері.

Сө здік тапсырма

бас - голова

мойын - шея

шаш - волосы

қ ұ лақ - ухо

мұ рын - нос

кө з - глоза

қ ас - брови

кірпік - ресница

ауыз - рот

ерін - губы

тіс - зубы

тіл - язык

бет -лицо

жақ - челюсть

маң дай - лоб

иек - подбородок

қ ол - рука

кеуде - грудь

арқ а - спина

тізе - колени

аяқ - нога

қ арын - живот

шынтақ - налокотник

саусақ - палец

Грамматикалық материал:

Сан есім (имя числительное) - заттың санын, ретін, мө лшерін, бө лгегін білдіретін, неше? қ анша? нешінші? деген сұ рақ тарғ а жауап беретін сө з табы. Мысалы: Мен бірінші (нешінші) курс студентімін.

Сан есім мағ ынасына қ арай 6 бө лінеді. (по значению)

1.Есептік сан есім (количественное)

2.Реттік сан (порядковое)

3.Жинақ тық сан есім (собирательное)

4.Болжамдық сан есім (приблизительное)