Ақша айналысының заңы.

Қ айта қ ұ ру кезең іне дейін " ақ ша айналымы" мен " ақ ша айналысы" ұ ғ ымдары арасында айтарлық тай шек койылатын.

Ақ ша айналысы деп - қ олма-қ ол ақ шаның қ озғ алысы танылды. Ал ақ ша айналымы ұ ғ ымы одан кең мағ ына бергендіктен ол қ олма-қ ол жә не қ олма-қ олсыз айналым мағ ынасын сипаттайды. Бұ л жағ дайда қ олма-қ ол ақ ша қ озғ алысы тұ рғ ындардың ақ шалай табыстарының бө лінуін қ арастырса, қ олма-қ олсыз ақ ша ө пдіріс қ аражаттарының бө лінуін қ арастырады.

Тауар айналысы процесіндегі қ олма-қ ол ақ ша қ озғ алысы жә не тө лемақ ыны жү зеге асыру кезінде кызмет кө рсету, сонымен бірге кә сіпорындар мен қ аржы-несие мекемелерінің арасындағ ы ақ шалай қ аражаттардың алмасуы — ақ ша айналысы деп аталады.

Ақ ша айналасының объективті негізі — тауар ө ндірісі мен тауар айналысы болып табылады. Қ ұ н формасының ө згеріп отыруы, яғ ни тауардың ақ шағ а жә не ақ шаның жаң а тауар сатып алу ү шін қ олданылуы, ақ шаның ә рдайым козғ алыста, яғ ни айналыста болуына мү мкіндік жасайды.

Бірақ ақ ша айналысы тауар айналысын қ айталап қ оймайды. Бұ л екі процесс бір-бірінен жекешеленіп жү реді. Тауарлар, оларды сатып алғ аннан кейін, айналыстан шығ ады жә не тұ тынылады. Ал ақ ша айналыста ә рқ ашан жү реді.

Айналыста жү ре отырып ақ ша ә рі айналыс қ ұ ралы, ә рі тө лем қ ұ ралы функицяларын атқ арады. Сонымен, тауарды сатудан тү скен ақ ша қ арызды ө теуге жұ мсалуы мү мкін. Ө з кезегінде, қ арызды тө леуге тү скен ақ шалар тауарлар алу ү шін қ олданылуы мү мкін.

Жалпы акша айналысының кө лемі тауар бағ аларының соммасынан ә рдайым артық болады. Ақ шаның кызмет кө рсетуі тек сату-сатып алумен шектелмейтіні тү сіндіріледі. Ақ ша ең бекакрі, зейнетакрі, стипендия тө леу ү шін, банктен қ арыз алу ү шін жә не тағ ы басқ а мақ саттар ү шін қ олданылады.

Ақ ша айналысын реттеудің маң ызды элементі — қ олма-қ ол ақ шаның қ олдану аясын азайту болып келеді. Бұ л мә селе біздің елімізде кә сіпорындар арасындағ ы есеп айырысуларда қ олма-қ ол ақ шаның қ олданылуын шектеу, есеп айырысу чектерін ө ндіру арқ ылы ғ ана шешіледі.

Банк жү йесін реформалау жә не ақ шаа банкнотасын ө ндіруге байланысты ө зінің меншікті қ уатын енгізуі, Қ азақ стандағ ы қ олма-қ ол ақ шамен байланысты жағ дайды тү бірімен ө згертті. Осығ ан байланысты 1992-1993 жылдары қ олма-қ ол ақ шаның тапшылығ ы тұ сында енгізілген директивті саясаттың орнына республикамызда қ олма-қ ол ақ ша айналысын тұ рақ тандыру жә не басқ арудың экономикалық ә дістерінің алғ ышарттары жасалынды.

Дамығ ан елдерге бұ л процесс кең інен дами тү суде: оларда қ олма-қ олсыз ақ ша айналысы ө рістеп жатыр. АҚ Ш-та халық тың есеп айырысуларының 25-27%-зы ғ ана қ олма-қ ол ақ шамен, ал қ алғ аны чек несиелік карточкалар, тағ ы басқ а кө мегімен жү ргізіледі.

Ө мірлік тә жірибе кө рсеткендей, ақ ша айналысын ақ ша айналымын бө луге болмайды. Ақ ша айналымын қ ома-қ ол жә не қ олма-қ олсыз деп қ атаң тү рде шектеуді ғ алымдар онша қ абылдай қ оймады.

Бұ л екеуі ө зара тығ ыз байланысты, сондық тан оларды бө лу қ ажет емес. Ақ ша ө з айналасында қ олма-қ олдан қ олма-қ олсыз ақ шағ а (жә не керісінше) ө теді. Мысалы, кә сіпорынның бө лшек саудасынан тү скен тү сім банкке тү скеннен соң оның есеп айырысу шотында қ олма-қ олсыз ақ ша қ аражаттарына айналады да, ол бұ дан ө з жеткізушілеріне ақ ша аударуына мү мкін.

Сонымен бү кіл ақ ша айналысы: қ олма-қ ол жә не қ олма-қ олсыз ақ шалар болып бө лінеді. Сондай-ақ:

1 ө німді ө ндіру жә не сату процесін, яғ ни тауарлы сипаттағ ы есеп
айырысулармен байланысты ақ ша айналымы;

2 тауарлы емес сипаттағ ы есеп айырысулармен байланысты ақ ша
айналымы;

3 ақ ша айналысы бірнеше тарихи кезең дерден ө тті жә не металл,
қ ағ аз несие ақ шалар кө мегімен жү зеге асырылды.