Несие ақшалар.

Қ ағ аз ақ шалар ә рдайым кө мекші сипатқ а ие. Қ ағ аз ақ шалардың дербес тү рде ұ зақ уақ ыт бойында айналу мү мкін емес, сондық тан да олармен қ атар несиелік ақ шалар жү реді.

Несие ақ шалар — бұ л несие негізінде алтынның орнына келген қ ұ нның кағ аздай белгісі. Несие ақ шалар несие беруші мен несие алушы арасындағ ы қ арыз капиталының козғ алысын кө рсетеді жә не тө лем қ ұ ралы формасы ретінде ө мір сү рудің меншікті формасын алады.

Несие ақ шалардын негізгі турлеріне: вексель, банкнота, чек, несие карточкалары жатады.

Вексель — бұ л мерзімі жеткен соң вексель иесіне (вексель ұ стаушығ а) вексельде кө рсетілген соманы қ арыз алушыдан (вексель берушіден) тө леуді талап ету қ ұ қ ын беретін жазбаша тү рдегі қ арыз міндеттемесі.

Вексель айналымының қ асиетке ие болғ андық тан, яғ ни қ олма-қ ол

ақ шаның орнына айналысқ а тү суге бейім болғ андық тан да, ол сауда ақ шасы деген атауды иеленеді.

Вексель несиеге сату негізінде, яғ ни коммерциялық несиелеудің пайда болуымен дү ниеге келеді. Коммерциялық несиелеу дегеніміз — кә сіпорындардың бір-бірін банктерді жанай ө ту арқ ылы несиелеу болып табылады. Несиелеу тө леу мерзімін ұ зартып, тауарларды қ арызғ а беру жолымен жү зеге асады. Сатып алушы- кә сіпорын, тауарларды сатып ала отырып ақ шаны бірден тө лемейді, жабдық таушы кә сіпорынғ а вексель жазып береді (қ арыздық міндеттеме). Егер де несие берушіге ақ ша керек болғ ан жағ дайда, ол банкке барып векселін есепке алуын ө тінеді, ал банк ондағ ы есепке алу мө лшерлемесін алып қ алу арқ ылы вексельде кө рсетілген соманы бере алады.

Вексельдер жай жә не аудармалы болады.

Жай вексельді (соловексель) қ арыз алушы жазып береді. Бұ л вексель берушінің вексель ұ сынушығ а белгілі бір ақ ша сомасын тө леу туралы сө зсіз міндеттемесі. Аудармалы векселі (тратта) кредитор — вексель берушінің (трассанттың) ү шінші тұ лғ ағ а қ арыз алушы (трассатқ а) вексельде кө рсетілген соманы тө лем уақ ыты келгенде (ремитентке) тө леу жө ніндегі бұ йрығ ы. Трассат тө леуге келісімін кө рсететін оның қ олын койғ ан тү ріндегі акцептен соң ғ ана тратта бойынша борышқ ор болып саналады. Вексель бойынша тө лем авальмен (векселъдік тапсырма) қ амтамасыз етілуі мү мкін, онда вексельдің бетінде жә не аллонжда (косымша бетте) аваль ретінде саналсын деген жазу болады.

Сонымен вексель — несие жә не ақ шалай есеп айырысу қ ұ ралы болып табылады. Вексель айналасында бірнеше тұ лғ а катысуы мү мкін, себебі вексель тө лем қ ұ ралы ретінде беріледі.

Несие ақ шалардың бір тү рі болып банкнота саналады. Ол XVII ғ асырдың соң ында пайда болды. Алтын қ ұ ймасының немесе алтын монета иесі бұ л қ азынаны банкте сақ тай алады. Қ ұ рамын анық тағ аннан кейін жә не оны ө лшеген соң банк алтынды сақ тауғ а қ абылдағ аны туралы қ олхат береді. Бұ л пайдалануғ а ө те ың ғ айлы болып келеді. Ол алтынмен пара-пар болды, себебі кез келген уақ ытта сақ талып жатқ ан металғ а айырбасталады.

Банкнота ө зінің мә ні жағ ынан — бұ л банкирге арналғ ан вексель болып табылады. Яғ ни, классикалық банкнота екі жақ ты қ амтамасыз етілген: вексельдік (тауарлық) жә не алтындық (банктің алтын қ оры). Алтынмен қ амтамасыз етілмеген бө лігі фидуциарлы деп аталады (сенімге негізделген).

Вексельдің банкнотағ а айналуы қ арыз операциялары жә не эмиссиялар тә ртібінде жү зеге асады.

Банкноталарды тауар айналысын несиелеу тә ртібімен вексельдер негізінде шығ ару банкнотаардың банкке кері қ озғ алысын тудырады. Несие бойынша тө лем мерзімі жеткен соң банкноталар орталық банкке қ айтарылып отырады.

Қ азіргі кезде бү кіл ә лемде ақ шалар алтынмен қ амтамасыз етілмеген. Сондық тан ұ лттық валюта сол елдің шекарасында ғ ана занды тө лем қ ұ ралы болып табылады.

1993 жылы біздің республикамызда шығ арылғ ан тең ге қ ағ аз жә не несие ақ ша - банкнота болып табылады, себебі олар Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық банкінің сө зсіз міндеттемесі болып саналады жә не оның барлық активтерімен қ амтамасыз етіледі.

Банктік салымдар мен қ олма-қ олсыз есептеулер негізінде қ ұ рылатын депозитті акшалар айналасы чекпен байланысты.

Чек — бұ л шот иесі чек ұ сынушының шотына чекте кө рсетілген ақ ша сомасын қ олма-қ ол тө леу жә не аудару туралы банкке берген жазбаша бұ йрығ ы.

Чектер негізінен ақ шалай жә не есеп айырысу болып бө лінеді. Ақ шалай чек бойынша банктен қ олма-қ ол ақ шалар алынады. Есеп айырысу чегі ордерлі сипатта болады. Шот иесіне чек кітапшалары беріледі. Чек кітапшасынан жыртып алғ ан чектің парақ тары сатып алғ ан тауарлар жә не кө рсетілген кызметтер ү шін есеп айырысуғ а колданады.

Клиент есеп айырысу чек кітапшасын алу ү шін банкке ө тініш жә не тапсырма береді. Тө лем тапсырмасы негізінде банк есеп айырысу шотынан ақ ша қ аражаттарын есептеп шығ арады жә не шотта сақ тайды, сатып алынғ ан тауарлар (қ ызметтер) сомасына чек жазып беру арқ ылы есептеседі, бірақ депонирленген сома шегінде ғ ана. Жабдық таушы-кә сіпорын осы чекті ө з банкіне ұ сынады, осыдан барып кө рсетілген сома ө зінің есеп айырысу шотына бірден жазылады. Содан соң осы чек тө леушінің банкіне жіберіледі, онда жеке шоттан чекке кө рсетілген сома алынады. Сө йтіп чек — несие ақ ша ретінде қ олданады.

Ө ркендеген мемлекеттерде чек айналымынын жедел каркынмен ө рістеуі біраз қ иындық тарғ а дұ шар еткен. Мысалы, 50-70 жылдары АҚ Ш-та 90%, Ұ лы-британияда-60%, Жапонияда-25% отбасы чек кітапшаларын пайдаланғ ан. АҚ Ш-та кү ніне 100 млн. чек толтырылып, чек айналымының шығ ындары жылына 11 млрд. доллар кұ рағ ан. Шығ ындарды азайту мақ са-тында чектерді есептеуге автоматты жү йе енгізіліп, тө лемнің басқ а экономикалық формаларын іздестіру колғ а алынғ ан. Қ азақ стан Республикасында чектерді пайдалану 1993 жылы тоқ татылды. Оның себебі: жалғ ан чектердің пайда болуы коммерциялық банктердің корреспонденттік шоттарында дебеттік қ алдық тың болуы жә не тағ ы басқ а.

Несие карточкалары (электронды акциалар). Чектердің жаппай таралуы банктердің оларды ө теу қ иыншылық тарын тудырады. Сондық тан чектермен қ атар пластикалық карточкалар пайда болады. Бұ л банк немесе сауда фирмасы шығ арғ ан, банктегі шот иесінің жеке басын қ ұ жаттандыратын жә не оғ ан тауарлар мен қ ызметтерді бө лшек сауда да қ олма-қ ол тө лемсіз алуғ а беретін атаулы қ ұ жат.

Ә лемде пластикалық карточкалардың оннан аса дебеттік жә не кредиттік тү рлері бар: саяхат, халық аралық есеп айырысулар, банкоматтан қ олма-қ ол акша алу, бө лшек сауда есептеу ү шін жә не тағ ы басқ а.

Қ азақ стан Республикасында несие карточкаларын енгізудің қ адамдары жасалғ ан. Осылайша, кезінде Ә лембанк (қ азіргі Тұ ранӘ лемБанк) ө зінің " Виза" несиелік карточкасын енгізген. Павлодар,

Ө скемен, Ақ судың халық тары несие карточкаларын пайдалануда.

Сонымен қ оса Тұ ранӘ лемБанк қ ызметкерлерінің, несие карточкалары бар.

Қ азақ стан Ұ лттық банкінің бұ л жердегі рө лі карточкалардың ұ лттық масштабта біртұ тас болу стандартын белгілеумен шектелетіндігі, ө з кезегінде тұ тынушыларғ а колайлы жағ дай туғ ызады. Ұ лттық банкпен бірлескен ІВМ Корпорациясының пластикалық карточкаларды пайдалана отырып есеп айырысу жү йесін жасау жұ мысы аяқ талды.

Қ азақ станда жұ мыс жасап жатқ ан пластикалық карточкаларды айырбастау жұ мыстары жү ргізілуде, ол да ө з кезегінде бұ л жү йе жұ мысының тиімділігін арттырып, сондай-ақ халық аралық тө лем жү йелерімен байланысуғ а мү мкіндік жасайды.

Несиелік карточкаларын пайдалану ақ ша айналасы шығ ындарын ү немдей отырып, ақ ша айналымының жылдамдығ ын ұ лғ айтады. Бірақ бұ л " ақ шасыз шаруашылық ты" жү ргізудің мү мкіндігін білдірмейді.

Банктік автоматтар (БА) — ол клиентке банк кызметкерлерінсіз банктік электронды есептегіш машиналарғ а қ осылып, ө з бетімен операииялар жү р-

гізуге мү мкіндік беретін кұ рылғ ы. Алғ ашқ ыда БА банк ғ имаратында орналастырып, тек қ олма-қ ол ақ ша беруге колданылды. Біртіндеп БА колдану масштабы ө згеріп, ол жү ргізетін операциялардың шең бері кең ейді. Қ азір олар халық қ а ү немі жә не кө п қ ызмет кө рсететін жерлерде орнатылуда. БА — тың тетігі-пластикалық дебеттік карточка. Ол — банктік шот иесінің мағ лұ маттарды жә не жү ргізетін операциялар тү рі жазылғ ан арнаулы магниттік жолақ.

Терминалдар — сауда орындарында, ресторандарда жә не тағ ы басқ а сауда ұ йымдарындағ ы есеп айыратын қ ызметкерлер банк жү йесіне тө лем операциялары туралы хабар беруге жә не оны сол жү йеге қ осуғ а, сонымен қ атар сатып алушының тө лем қ абілеттігі туралы хабарды кері алуғ а мү мкіндік беретін қ ұ рылғ ы. Терминалдарды енгізудің мақ саты — қ олма-қ ол ақ ша айналысын қ ысқ арту.

Ү йде банктік қ ызмет кө рсету — ол электронды есептегіш техниканы пайдалану негізінде халық қ а банктік қ ызмет кө рсету, телефон аппараттары мен жеке компьютердің қ азіргі ү лгісін пайдаланумен жү зеге асады. Оның жай тү рі — телефонмен тікелей байланысу арқ ылы — жеке клиенттерге шот ашуғ а, несие алуғ а, есеп айырысуғ а мү мкіндік береді. Ал жеке компьютерді немесе монитордың экранын пайдаланып, клиент банктің компъютеріне қ осылып, коммерциалық хабар алуғ а; ө зінің ағ ымдағ ы шотын, салымын басқ аруғ а; ағ ымдағ ы кү нге шотына тү скен жә не одан соманы білуге; банк жұ мысы туралы ереже жә не нұ сқ аулармен танысуғ а; бағ алы қ ағ аздармен операция жү ргізуге, салық тө леуге жә не басқ а операцияларды жү ргізуге мү мкіндік береді.

Қ орыта айтқ анда, электрон тө лем жү йесін қ олдану ақ ша айналымын жеделдетуге, айналыс шығ ындарын азайтуғ а, есеп айырысуды тездетуге, сайып келгенде айналыстағ ы қ олма-қ ол акшаны азайтуғ а кең жол ашады.