Еңбек ақының мерзімдік және кесімді нысандары тәжірибеде әр түрлі жүйелер түрінде қолданылады.

Мерзімдік ақ ы тө леу кезінде ең бек ө лшемі – пайдаланылғ ан уақ ыт болып табылады, ал табыс болса, нақ ты пайдаланылғ ан уақ ыттың жалақ ысына немесе қ ызметкердің тарифтік мө лшерлемесіне байланысты есептелінеді. Мерзімдік ең бек ақ ы жү йесінде ең бек ө німділігі аз болғ анда, уақ ыт бойынша ақ ы қ олдану жағ дайында кә сіпорын шығ ындардың ө суіне тә уекелді.

Ең бек ақ ы мына формула бойынша есептелінеді:

ЕА = ТС + ПУ, (3)

мұ ндағ ы: ЕА – ең бек ақ ы;

ТС – біліктілік разрядындағ ы жұ мысшының меншіктеген тарифтік мө лшерлемесе;

ПУ – нақ ты пайдаланылғ ан уақ ыт.

Қ азіргі кезде ең бек ақ ының мерзімдік-сыйлық жә не жай мерзімдік жү йелері кең тарағ ан.

§ Ең бек ақ ы тө леудің жай мерзімдік жү йесінде жұ мысшының ең бек ақ ысы оғ ан белгіленген тарифтік ставка жә не жұ мыс атқ арғ ан уақ ыты бойынша кесімді ақ ы (оклад) арқ ылы келесі формуламен есептеледі:

ЕА = m*T, (4)

мұ ндағ ы: m – жұ мысшының сағ аттық (кү ндік) тарифтік ставкасы, тг.

T – жұ мыс уақ ыты, сағ ат (кү н)

Бұ л жү йеде жұ мыс уақ ыты бойынша ақ ы есептеуде – сағ аттық, кү ндік жә не айлық тарифтік ставкалар белгіленеді, яғ ни ең бек ақ ы есептеуде – сағ аттық, кү ндік ставкалары жұ мыс істеген сағ ат немесе кү н санына кө бейту арқ ылы анық талады. Егер жұ мыскер айдың бү кіл жұ мыс кү ндерінде жұ мыс атқ арса, оның айлық жалақ ысы толық тай есептеледі, ал толық болмағ ан кезде болғ ан жұ мыс сағ аттарына ғ ана есептеледі.

§ Мерзімдік-сыйлық жү йесі кезінде белгіленген кө рсеткіштерді асыра орындағ аны ү шін сыйлық тың мө лшері тарифтік ставкағ а пайыз тү рінде тағ айындалады. Сыйлық берудің шарты ретінде ө нім ақ аусыз дайындалуы керек, материалдардың, аспаптардың ү немділігі болуы қ ажет.

ЕА = m*T (1+(p+k*n)/100), (5)

2. Тарифтік жү йеге:

§ сағ атына немесе кү ніне ең бек ақ ы мө лшерін анық тайтын тарифтік жү йе;

§ ең бек ақ ы тө леудегі жұ мыстың жә не жұ мысшылардың ә р тү рлі разряд арасындағ ы қ арым-қ атынастарын кө рсететін тарифтік тор;

§ тарифтік тормен сә йкес жұ мысшылардың жә не жұ мыстың разрядын анық тауғ а болатын тарифтік-біліктілік анық тамалар кіреді.

Тарифтік мө лшерлеме (жалақ ы) – бұ л жұ мыс уақ ытының бірлігі ү шін (сағ ат, кү н, ай), біліктіліктің айқ ын кү рделілігінде ең бек мө лшерлемесін (ең бек міндеттерін) орындағ ан қ ызметкердің ең бек ақ ысының белгіленген мө лшері. Тарифтік ставка – тарифтік жү йе қ ұ ралатын басты элементтердің бірі болып саналады. Ол жұ мыскердің ең бек ақ ы кө лемін уақ ыт бірлігімен есепке алғ ан соң сағ аттық, кү ндік, айлық деп бө лінеді.Тарифтік тор – бұ л разрядтардың жә не оғ ан меншіктелінген тарифтік коэффициентердің арақ атынас мә кілі..

3. Ең бек ақ ы тө леудің аралас жү йесі мерзімдік жә не кесімді ең бек ақ ы тө леудің негізгі артық шылық тарын қ амтиды жә не ең бек ақ ы мө лшерінің жеке қ ызметкерлер жә не кә сіпорын қ ызметінің нә тижесімен икемді байланысын қ амтамасыз етеді. Мұ ндай жү йелерге қ азіргі кезде тарифсіз жү йе жатады.

Ең бек ақ ы тө леудің тарифсіз жү йесінде қ ызметкерлердің табыстары ұ жым жұ мысының соң ғ ы нә тижелеріне толық тай тә уелді. Тарифсіз жү йе ең бек ақ ы қ орындағ ы барлық ұ жымның тапқ ан табысындағ ы ө зінің ү лесін кө рсетеді. Мұ ндай жү йеде тарифтік мө лшерлеме немесе тұ рақ ты жалақ ы белгіленбейді, ол ереже бойынша мұ ндай ү лесті ең бекке қ атысу дең гейін, жұ мысшығ а белгіленген тұ рақ ты коэффициент арқ ылы анық таймыз.

Тарифсіз жү йенің негізі – жұ мыскерлердің ө нім шығ аруғ а қ атысушылығ ын кө рсететін біліктілік дең гейі болып табылады. Біліктілік дең гейі былай анық талады:

Бд = Eан/Еамин, (6)

мұ ндағ ы: Бд – біліктілік дең гейі; Еан – нақ ты ең бек ақ ы; Еамин – кә сіпорындағ ы ең бек ақ ының минималды дең гейі.