Ресурстар - өндiрiс фактор - табыс

АЗАҚ СТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘ НЕ Ғ ЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

АЛМАТЫ ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ЭКОНОМИКА ЖӘ НЕ МЕНЕДЖМЕНТ» КАФЕДРАСЫ

Лекциялар кешені

«Ө ндірісті ұ йымдастыру жә не жоспарлау»

АЛМАТЫ 2011

Дә ріс 1. Жең іл ө неркә сіп кә сіпорындары

Ресурстар - экономиканың материалдық негізі

Негізгі ө ндірістік факторлардың экономикалық мә ні

Экономикалық -ө ндірістік қ атынастардың жіктелуі

Нарық тық экономика жағ дайындағ ы кә сіпорындарды ұ йымдастырудың жаң а формалары

Ртү рлі меншік формалары кезінде кә сіпорындарды ұ йымдастыру жә не жоспарлаудың ерекшеліктері

Кә сіпорынды анық тайтын факторлар, қ ұ рылымы, міндеті, мақ саты

Ндіріс типтері

1.Экономиканың материалдық негiзiн ө ндiрiс қ ұ райды. Ә рбiр ө ндiрiстiң кө здерi – ресурстар болып табылады.

Ө ндiрiс ресурстар – тауар, қ ызмет атқ ару жә не басқ ада игiлiктердi ө ндiру процесiнде пайдаланылғ ан табиғ и, ә леуметтiк жә не рухани кү штерiнің жиынтығ ы.

Табиғ аттың берген сыйлары табиғ и ресурстарды қ ұ райды. Барланып жә не шығ арылғ ан табиғ и ресурстар материалды ө ндiрiстiң ә ртү рлi салаларында шикiзатқ а айналады.

Ө з кезегiнде шикiзат материалдары қ оғ амдық ө ндiрiске тартылып жә не онда сан мә рте ө нделгеннен соң ғ ана экономикалық ресурстарғ а айналады.

· Ең бек ресурстары - ө ндiрiстiң ең маң ызды элементi. Олардың материалдық немесе ө ндiрiстiк сфераларда қ амтылғ ан бө лiгi экономикалық белсендi халық ты қ ұ райды.

· Материалдық ресурстар – адамның кү шiмен қ ұ рылғ ан ең бек қ ұ ралдары, бiрақ ең бек қ ұ ралдар ө здерi ө ндiрiстiң нә тижесi болып табылады.

· Қ аржылық ресурстар - ө ндiрiстi ұ йымдастыруғ а қ оғ аммен шығ арылғ ан /бө лiнген/ ақ ша қ аражаттары.

Ө ндiрiс – бұ л адамдардың табиғ и заттарғ а ә сер ете отырып, материалдық жә не рухани игiлiктердi ө ндiру процесi.

Игiлiктер деп қ ажеттiлiктердi қ анағ аттандыратын заттарды айтамыз.

Ө ндiрiс ү ш элементтен: адам ең бегi, ең бек заты жә не ең бек қ ұ ралдары ө зара ә рекетi арқ асында жү зеге асырылады.

· Ең бек – бұ л адамдардың материалдары, рухани игiлiктер ө ндiруi мен қ ызмет кө рсетуiне байланысты мақ сатты, нә тижелi қ ызметi.

· Ең бек заты – адамның дайын ө нiм ө ндiру мақ сатында ө з ең бегi арқ ылы ә сер ететiн зат.

· Ең бек қ ұ ралдары – бұ л адамның ең бек затына ә сер ететiн қ аруы.

2. Экономикалық теорияда ә рбiр ресурстарғ а сә йкес келетiн ө ндiрiс факторлар деген ұ ғ ымы бар.

Ө ндiрiс факторы - ө ндiрiс процесiне нақ ты ең гiзiлген ресурстарды айтамыз, яғ ни ө ндiргiш ресурстар. Оларғ а:

- жер;

- капитал;

- ең бек жатады.

Ресурстар - ө ндiрiс фактор - табыс

Табиғ и - жер - рента

Материалдық, - капитал - пайыз

Қ аржылық

Кә сiпкерлiк - бизнес - пайда

Жер – терминi кең мағ ынада қ олданылады. Ол табиғ аттың берген барлық пайдалы заттарын қ амтидi, яғ ни жер, ауа, су мен орман ресурстары, пайдалы қ азбалар байлығ ы.

Капитал – бұ л тауарлар мен қ ызметтер ө ндiруде қ олданылатын адамдардың жасап шығ арғ ан ө ндiрiс қ ұ рал-жабдық тары мен ақ шалай жинақ тары.

Ең бек – бұ л адамның ө зiндiк дене, интелектуалдық жә не рухани кү ш қ уатын жұ мсау процесi, яғ ни жұ мыс кү шiн тұ тыну процесi.

Рента - капиталдан, мү лiктен немесе жер учаскесiнен тү скен белгiлi бiр табыс, ол ө зiнiң алушыларынан кә сiпкерлiк қ ызметтi талап етпейдi. Рентанын iшiне кiретiндер:

Пайыз, процент /несие пайызы/ - несиегер несиеге берiлген ақ шаны немесе материалдық қ ұ ндылық тарды пайдаланғ аны ү шiн қ арыз алушыдан алатын ақ ы. Несиенiң шамасымен, сипатымен жә не мерзiмiмен айқ ындалады;

Жалгерлiк ақ ы – жалгерлiк тә ртiбiмен берiлген мү лiк ү шiн заттай, ақ шалай, немесе аралас нысандарда тө ленетiн ақ ы;

Дивиденд – акционерлiк қ оғ амның есептi бiр кезең де алғ ан жә не акционерлердiң иелiгiндегi акциялардың саны (сомасы) мен тү рiне сә йкес олардың ө з арасында бө лiске тү суге тиiс пайдасының бiр бө лiгi.

Кә сiпкерлiк – қ олданылып жү рген заң дар шең берiнде iс-қ имыл жасайтын бастамалық, шаруашылық немесе басқ а да қ ызмет, ол осындай қ ызметке қ атысушылардың бә рi ү шiн ө зара тиiмдi нә тижелер мен табыс алу мақ сатымен меншiктi, қ арызғ а алынғ ан жә не басқ а мү лiктер мен қ аражат есебiнен ұ йым-дастырылады. Кә сiпкерлер кә сiпкерлiк қ ызметтiң субъектiлерi болып табылады.

Ә рбiр адамның жұ мыс кү шi немесе ең бекке қ абiлетi болады. Жұ мыс кү нi бойындағ ы ең бектi қ ажеттi жә не қ осымша деп екiге бө луге болады. Қ ажеттi деп жұ мысшының ө зi мен отбасының ө мiр сү руiне қ ажеттi ө нiмдi ө ндiруге кеткен ең бектi айтамыз. Осы кезде ө ндiрiлетiн ө нiм қ ажеттi деп аталады.

Қ осымша ең бек – бұ л қ ажеттi ең бек шамасынан артық жұ мсалғ ан ең бек. Қ осымша ең бектiң ө ндiрген ө нiмi қ осымша деп аталады.

Ең бектiң интенсивтiлiгi мен ө нiмдiлiгi деген сипаттамалары бар.

· Интенсивтiлiк – бұ л уақ ыт бiрлiгiндегi жұ мыс кү шiн жұ мсау дә режесiмен анық талатын ең бектiң ү демелiлiгi.

· Ө нiмдiлiк – бұ л ең бектiң нә тижелiлiгi. Ол уақ ыт бiрлiгiнде ө ндiрiлген ө нiм санымен ө лшенедi.

Осы ү ш факторлардың «жер-капитал-ең бек» ө зара қ атынасы жә не ө зара iс-ә рекетi ө ндiрiс болып кө рiнедi. Бiрақ, ол тек қ ана технологиялық сипаттамасы. Ә рбiр ө ндiрiс факторына ө зiнiң иесi болуымен, ө ндiрiс - қ оғ амдық мiнездемеге ие болып жә не ә леуметтiк процеске айналады. Сондық тан, ө ндiрiс дегенiмiз – ол ө ндiрiс факторлардың меншiктенушiлер арасында ө ндiрiстiк экономикалық қ атынастарының нә тижесiне айналады.

3. Экономикалық қ атынастар – бұ л адамдар арасында қ ызметтер мен материалды, рухани игiлiктердi ө ндiру, бө лу, айырбастау мен тұ тыну процесi барысында пайда болатын қ атынастар.

Экономикалық қ атынастардың сипаты ө ндiрiс қ ұ рал-жабдық тарына меншiк нысанымен анық талады, бұ ны экономикалық базис деп айтамыз.

Экономикалық -ө ндiрiс қ атынастар - бiрiншiден, тек ө ндiрiс сферасында болатын қ арым-қ атынастар; екiншiден, ө ндiрiстiк емес сферада қ алыптасатын қ атынастардан тұ рады.

Қ ұ рылымы бойынша экономикалық қ атынастар ұ йымдастыру-экономикалық жә не ә леуметтiк-экономикалық болып бө лiнедi.

Ұ йымдастыру-экономикалық қ атынастар - ө ндiрiлген ө нiм ө ндiрiсiнiң, бө лiнуi жә не айырбасталуының қ алайша ұ йымдастырығ анына қ арай қ алыптасады. ұ йымдастыру нысандарына ең бек бө лiнiсi, ең бек кооперациясы, ө ндiрiс концентрациясы /iрiленуi/, ө ндiрiстiң орталық тандырылуы /кө птеген шаруашылық бiрлiктерiнiң бiр тұ тас бiрiгуi/.

Ә леуметтiк-экономикалық қ атынастар - ө ндiрiс қ ұ рал-жабдық тарына меншiк нысандарымен анық талатын ө ндiрiс жағ дайларына байланысты адамдар арасында қ алыптасады. Меншiк нысанында басты нә рсе: ө ндiрiс, бө лу, айырбас, тұ тыну қ атынастарының ә леуметтiк-экономикалық мазмұ ны туындайды. Бұ л қ атынастардың дамуы меншiк иелерiнiң жеке мү ддесiне, сана-сезiмдерiне қ арай жү зеге асырылады.

4. Дү ниежү зілік практикадакә сіпорындардың ә р тү рлі ұ йымдық жә не қ ұ қ ық тық формалары пайдаланылады, оны елдің ұ лттық заң органдары анық тайды. Оларғ а заң ды статус беріледі, осығ ан сай мү ліктері болады, міндеттемелерге сә йкес оғ ан жауапкершілігі болады, сө йтіп кә сіпорындар азаматтық процесте, сотта, шаруашылық сотында жә не орталық сотта ө з мү дделерін қ орғ айды.

Қ азақ станда қ олданылып жү рген заң дарғ а сә йкес кә сіпорынның мынадай ұ йымдық – қ ұ қ ық тық формалары бар:

1. Мемлекеттік кә сіпорындар – мұ нда негізгі қ ұ ралдар мемлекеттің меншігінде болады. Мемлекеттік органдардың қ арамағ ында болатын кә сіпорындарды қ азыналық деп атайды.

2. Серікестіктер:

Жауапкершілігі шектеулі серіктестік (ЖШС) - кә сіпкерлік қ ызметті жү зеге асыру ү шін екі, одан да кө п адамды біріктіретін қ оғ амның тү рі. ЖШС жабық қ оғ ам, яғ ни қ оғ ам мү шесі ө з ү лесін қ оғ амның басқ а мү шелерінің келісімімен басқ а адамғ а немесе ү шінші кісіге бере алады.

Толық жауапкершілікті серіктестік –екі немесе одан да кө п тең қ ұ қ ық ты адамдардың ұ йымдасқ ан шаруашылық қ оғ амының бірлестігінің тү рі.

Қ осымша жауапкершілікті серіктестік – қ атысушылардың жарғ ылық қ орғ а ө здерінің міндетті салымдарымен жауап беретін қ оғ ам, ал бұ л қ аражаттардың жетіспейтін кезінде қ осымша ө здерінің мү ліктерімен салғ ан салымдарының ү йлесімді мө лшері.

Коммандиттік серіктестік – шаруашылық қ оғ амдарының бір тү рі, ү лесшілер мү лікке деген жауапкершілігіне қ арай екіге бө лінеді. Біріншісі толық ү лесшілер, екіншісі қ оғ амғ а қ осқ ан жарнасы кө лемінде жауапты.

Акционерлік қ оғ ам:

Ашық акционерлік қ оғ ам - бұ л заң дық қ ұ қ ы, жарғ ысы бар қ оғ ам. Олардың негізгі капиталы акцияларғ а бө лінеді.

Жабық акционерлік қ оғ ам – акционерлік қ оғ амның акциясын сатып алуды акционерлік қ оғ амның акциясын сатып алуды акционер басқ алармен салыстырғ анда артық қ ұ қ ық қ а ие болады.

Ө ндірістік кооператив бұ л қ оғ амның қ ызметі принципінде табыс табу емес, қ оғ ам мү шелеріне кө мек етіп, ық пал жасау.

Жеке кә сіпкерлік жеке кә сіпкерліктің ең жай нысаны, мұ нымен айналысуғ а ә рекетті ә рбір азаматтың қ ұ қ ығ ы бар.

Кә сіпорын тү рлі белгілеріне қ арай келесідей тү рге бө лінеді: Сала тү ріне байланысты. Шаруашылық іс-ә рекеттік тү рлеріне байланысты; Қ ұ қ ық тық жағ дайына байланысты; Меншік жағ дайына байланысты; (мемлекеттік, ұ жымдық, жеке шаруашылық тар)

Біздегі кө п жылғ ы экономиканың бір орталық тан басқ ару, бө лу, бақ ылау жү йесі кә сіпкерліктің дамуына жол бермей келгені белгілі. Ал қ азіргі қ оғ амдағ ы кә сіпкерлік нарық тық қ атынасқ а енумен байланысты жаң а мә н-мазмұ нғ а ие болды. Республика кө лемінде кә сіпкерлікті дамыту, оның кө ркейту мақ сатымен арнайы заң қ абылдап, оны ө ндірістің қ ай саласында да, одан тыс салаларда да қ олдап, дамытып, қ орғ ауғ а жол ашып отыр. Кә сіп, кә сіпкерлік, кә сіпкер ұ ғ ымдары арабтың ежелгі сө зінен шық қ ан. Ол пайда табу, кіріс, ұ тыс, тіршілік, шаруашылық маң ызында пайдаланылады.

Кә сіпкерліктің негізгі белгілері мыналар: Ө ндірушінің экономикалық дербестігі, оның қ ұ рал-жабдық тарғ а меншік иесі болы жә не бә секелестік нарық тық ортада қ ызмет жасауы.

Біздің Республикада осындай жағ дайларды қ алыптастыру негізгі міндеттердің бірі. Кә сіпкер қ ай кезде де шешімді ө з бетінше қ абылдайды, белсенді, жаң алық қ а жаны жақ ын, оның тез іске асыруғ а бейім, тә уекелшіл, тапқ ыр, батыл адам. Сонымен қ атар кә сіпкерлікпен бірге мына ұ ғ ымдарды да білу қ ажет: Бизнес – бизнесмен, кә сіпкерлік – кә сіпкер, коммерция – коммерсант, менеджмент – менеджер.

Бизнес - таза пайда тү сіретін, жаң ашыл іс-ә рекет. Кә сіпкер – меншік иесі. Коммерсант-коммерция – негізінен сауда-саттық пен яғ ни тауарларды сатып алып, қ айта сатумен шұ ғ ылданады. Менеджмент – жалпы ө ндіріс пен тауар айналымын тиімді жү ргізу жә не пайда табу мақ сатындағ ы басқ ару жү йесі мен формаларының ә дістері мен қ ұ ралдарының жиынтығ ы. Менеджер – шаруашылық ты ұ йымдастыру мен басқ ару жағ ынан арнайы кә сіптік білім бар, жалдамалы басқ арушы.

Іс қ имылы мен тұ рмыс ә рекетіне сә йкес кә сіпкерліктің екі тү рі болады:

1. Бұ рынғ ы классикалық кә сіпкерлік – шаруашылық тың қ олда бар ішкі ресурстарын тиімді пайдалана отырып нә жижелі болуды кө здейтін кә сіпкерлік.

2. Қ азіргі заманғ ы кә сіпкерлік – қ олда бар пайда кө зін емес, ә р тү рлі жаң а мү мкіндіктерді пайдалануғ а негізделген.

Демек бірінші тү рі қ олда барғ а бағ ытталса, екінші тү рі мү мкіндіктерге бағ ытталғ ан яғ ни жаң ашыл, ізденімпаздық кә сіпкерлік болып табылады.

Кә сіпкерлік меншік тү рлеріне қ арай жеке, ұ жымдық, мемлекеттік, біріккен кә сіпкерлік болып бө лінеді.

5. Бү гінгі экономикалық ө мірде шаруашылық жү ргізудің, ұ йымдастырудың, дамудың, кішігірім шағ ын формасы ү лкен маң ыздылық қ а ие болды. Бү гін де шағ ын кә сіпорындар ө ндірістерде де, ауылшаруашылық тарда да, қ ұ рлыстарда да, ғ ылыми ұ йымдарда да ә сіресе халық қ а тұ рмыстық қ ызмет кө рсету саласында қ арқ ынмен дамуда.

Шағ ын кә сіпорын екі тү рлі бағ ытта дамуда: Жаң а кә сіпорын ашу. Бұ рыннан жұ мыс істеп тұ рғ ан кә сіпорыннан бө лініп шығ у жолы. Екеуіне ортақ жай кә сіпорынды ашу туралы шешім қ ажет. Жаң адан кә сіпорын ашу ү шін жеке бір азаматтың арызы немесе бір азаматтың жиналысының шешімі немесе басқ ару органының бұ йрығ ы керек. Ал бұ рыннан жұ мыс істеп тұ рғ ан кә сіпорыннан бө лініп шығ у жолымен болса ең бек ұ жымының келісі мен шешімі қ ажет.

Одан кейінгі саты шағ ын кә сіпорынның жарғ ысын дайындау. Бұ л негізгі қ ұ жат. Осығ ан сә йкес кә сіпорынның шаруашылық қ аржылық қ ызметі ұ йымдастырылады. Жарғ ыда кә сіпорынның тү рі, оның аты, тұ рғ ан жері, мекен-жайы, кә сібінің тү рі кө рсетіледі.

Шағ ын кә сіпорындағ ы жұ мысшылардың саны:

· ө ндірістер мен қ ұ рлыста – 200 адам;

· ғ ылым мен ғ ылыми қ ызметте – 100-ге дейін;

· басқ алай ө ндірістер шең берінде – 50-ге дейін;

· ө ндіріс емес шең бер салаларында - 25-ке дейін;

· сауда да ү стеме – 15 адамғ а дейін.

6. Кә сіпорын қ ұ рылымы:

· Негізгі ө ндіріс;

· Кө мекші ө ндіріс бө лімшесі;

· Қ ызмет кө рсету, жанама жә не қ осалқ ы бө лімшесі;

· Басқ арушылық қ ызметі жә не бө лімшесі.

7. Ө ндірісті ұ йымдастырудың негізгі типтері:

· Жеке дара ө ндіріс шығ арылатын ө німнің кең номенклатурасын, сол сияқ ты кө мекші операцияларғ а уақ ыт шығ ындарының кө п жұ мсалуы, ө німнің ө зіндік қ ұ нының жоғ ары боуын сипаттайды.

· Сериялы ө ндіріс жеткілікті кө п мө лшерде шығ арылатын ө німдердің тү пкілікті жә не кө п емес бұ йымдардың номенклатурасын анық тайды.

· Жаппай ө ндіріс ұ зақ уақ ыт ішінде ү здіксіз шығ арылатын шектеулі номенклатуралық бұ йымдар немесе материалдың ә рбір жұ мыс орнында елеулі мө лшерде қ атаң қ айталанатын процестерді сипаттайды.

Дә ріс 2. Ең бекті ғ ылыми ұ йымдастыру негіздері