Астықтың тазалығы

Астық тың ішінде кездесетін аты басқ а қ алдық тары оның бағ алылығ ын, сақ тауғ а тұ рақ тылығ ын жә не товарлық тү рін нашарлатады. Кейде астық та денсаулық қ а зиянды заттардың да кө п болуы мү мкін. Сондық тан астық тың тазалығ ы ең негізгі кө рсеткіштердің бірі болып есептеледі. Оны анық тау ө те жауапты да, қ иын да жұ мыс[24]. Ең алдымен барлық басқ а тү рлі қ осылғ ан заттарды екі ү лкен топқ а бө леді:

1. керекке жарамсыз шө п – шалаң қ алдық тар;

2. керекке жарамды немесе дә нді қ алдық тар.

Шө п – шалаң қ алдық тардың ішінде адамғ а зиянды немесе басқ алай дә мді, бө тен иісті заттардың болуы ық тимал.

Дә нді қ алдық тарғ а жемге немесе техникалық керектерге жарайтын, бірақ негізгі дә ннен сапасы ә лде қ айда қ алдық тар жатады.

І. Шө п – шалаң немесе жарамсыз қ алдық тарғ а стандартқ а сә йкес мына заттарды жатқ ызады:

1. минералдық заттар – қ ұ м, тас, топырақ, шлак т.б.;

2. органикалық заттар – сабан, топан т.б. ө сімдік бө ліктері;

3. стандартта белгіленген електен ө ткен ұ сақ заттар, бидай ү шін 1, 0 мм електен ө тіп кететін қ алдық тар;

4. арам шө птердің тұ қ ымдары. Ол 2 тү рлі болады:

а – жабайы ө сімдіктердің тұ қ ымы;

б – мә дени ө сімдіктердің кейбір стандарт бойынша негізгі дақ ылғ а жатпайтын дә ндер, мысалы, бидайда қ ара бидайдан жә не арпаның дә нінен басқ аларының бә рі шө п – шалаң қ алдық қ а жатады;

5. негізгі дақ ылдың шіріген, кө герген, кү йіп кеткен, эндоспермінің тү гел зиянды жә ндіктер жеп қ ойғ ан дә ндер;

6. зиянды қ оспалар – қ астауыш, қ ара кү йе, шырышты ұ лу (угрица), вязель, горчак, ү йбидайық т.б.

ІІ. Дә нді немесе жарамды қ оспалар:

1. негізгі дақ ылдың сынық тары;

2. негізгі дақ ылдың формасы ө згерген, шө пек, кө к, ү сіген, ө ніп кеткен

т.б. дә ндері.

3. негізгі дақ ылдан басқ а, стандарт бойынша дә нді қ оспаларғ а жатқ ызылғ ан (мысалы, бидайда – қ ара бидай, арпа) дә ндері жатады.

Осы қ оспалардан басқ алары негізгі дә н болады.

Астық тың шө п – шалаң жә не дә нді қ оспаларын стандартына сә йкес (ірі –дә нді бұ ршақ тұ қ ымдастар ү шін 200г) басқ а дақ ылдар ү шін 50г ө лшем алады. Тө тенше анық талатын қ ара кү йені анық тауғ а 20 г, басқ а улы немесе зиянды арам шө п тұ қ ымдарын анық тауғ а 200-ден 500г-ғ а дейін ө лшем алынады.

Шө п – шалаң жә не дә нді қ оспаларды анық тау ү шін алдымен Ø 6 мм електен сынаманы елеп, одан ө тпей қ алғ ан ірі – сабан жә не қ ауызды дә ндерді, масақ тарды, ірі тас, топырақ тың кесектерін т.б. бө ліп алады. Ірі қ оспалар деп негізгі дә ннен ірі барлық заттарды айтады. Егер оның ішінде ақ талмағ ан дә н болса оларды бө ліп алады. Барлық жоғ арыда кө рсетілген қ оспаларды бө лек – бө лек ө лшеп пайызын табады. Кө бінесе астық тың тазалығ ын оның ірілігі мен біркелкілігімен бірге анық тайды. Онда ә р електің ү стінде қ алғ ан астық ты бө лек анализ жасап содан кейін барып бір тү сті қ оспаларды ө зара қ осуғ а болады.

Астық тың тазалығ ын анық тағ анда тө тенше кө ң іл бө лінетін заттарғ а жататын: қ астауыш, ү йбидайық, вязель, горчак, мия, гелиотроп, триходесма, термопсис, қ атты қ ара кү йеге аса кө ң іл бө лініп, қ осымша ө лшемдерден анық тайды. Олардың ережесі стандарттарда берілген.

Астық тың тазалығ ын анық тағ анда тазалауы қ иынғ а тү сетін, негізгі дә нмен салмағ ы, ө лшемдері жә не пішіндері бірдей заттарды ерекше есептейді. Оғ ан бидай топтамаларында арпа, арпа-бидай, сұ лы т.б жатады[25].

Ал арам шө птердің тұ қ ымдарынан ақ мия, арамтұ мсық, татар қ арақ ұ мығ ы, қ ара сұ лы т.б жатады.Оларды астық тазалайтын жабдық тар арқ ылы бө ліп алу қ иын. Дә нді жә не лас қ оспаларды анық тау ә дістері, ұ сақ дә ндерді анық тау, біркелкі дә ннің ірілігін електен ө туін бірге анық тайды (3тарауда келтірілген).

Ірі лас қ оспаларды анық тау. Орташа сынаманы ө лшеп алып, оны 6 мм тесігі бар ситадан елейді. Ірі лас қ оспаларды қ олмен тазалайды: сабан, масақ, топырақ тү йіршіктері, тас (галька), ірі лас тұ қ ымдар жә не т.б. Ірі лас қ оспалар деп негізгі дә ннің кө лемінен астын ө лшемдерді айтады. Лас қ оспаларды анық тағ ан кезде оларды фракция бойынша ө лшеп, пайызбен кө рсетеді. Тасты бө лек ө лшейді. Нә тижелерді ө ң деу келесі формуламен анық талады:

%

Мұ нда: М₁ – жеке қ арастырылатын ірі лас қ оспаларының салмағ ы, г;

М – орташа сынама салмағ ы, г.

Лас жә не дә нді қ оспаларды анық тау. Орташа сынамадан салмағ ы 100 гр дә нді ө лшеп алады. 3 минут аралығ ында ситадан ө ткізеді: бидайды 1, 7 х 20 мм, диаметрі 1мм, қ ара бидай – 1, 4 х 20, диаметрі 1, 00 мм, арпа – 2, 2 х 20 мм, диаметрі 1, 5 мм, сұ лы – 1, 8 х 20 мм, диаметрі 1, 5 мм, тары – 1, 4 х 20, қ арамық шаны диаметрі 3, 0 мм, кү ріш – диаметрі 2, 0 мм, жү геріні диаметрі 0, 8 жә не 2, 5 мм.

Мысалы, бидайды диаметрі 1, 0 мм-ден ө ткізгенде, ол лас қ оспа екендігін кө рсетеді. 1, 7х20 мм електе лас, дә нді қ оспалар жә не ұ сақ дә ннен бө леді. Ұ сақ дә ндерді ө лшейді жә не оларды пайызбен жазады. 2, 5х20, 2, 2х20, 2, 0х20 жә не 1, 7х20 електерден ө ткен дә ндерден лас жә не дә нді қ оспаларды қ олмен тазалайды. Алынғ ан лас фракциялар мен дә нді қ оспаларды ө лшеп, пайызбен жазады.

Ұ сақ дә ндерді анық тау. Бұ л кө рсеткішті бір уақ ытта ластанғ ан дә нді анық таумен бірге анық тайды. Қ осымша електі алып (басқ а қ оспалардан тазалайтын електен басқ а), белгілі бір дақ ылғ а арналғ ан елек номері жазылғ ан стандарттарда кө рсетілгендей жә не оны елек ү стіне салады. Електен ө ткен жә не електе қ алғ ан қ оспалардан бө лінген қ алдық тардан ұ сақ дә нді бө ліп алады. Ұ сақ дә н – бұ л негізгі дақ ылдардың ө лшемдерінен кішкене дә ндер. Ұ сақ дә ндерден бө летін сита ө лшемдері тө мендегідей, мм.

1.Бидай 1, 7× 20

2.Қ ара бидай 1, 4× 20

3.Арпа 2, 2× 20

4.Сұ лы жармасы 1, 8× 20

5.Дайындалатын тары 4× 20

6.Тары жармасы 1, 4× 20 (немесе 1, 2× 20 кейбір аудандарғ а)

7.Ірі дә нді жү гері 4, 5

8.Ұ сақ дә нді жү гері 3, 5

Бө лініп алынғ ан ұ сақ дә ндерді техникалық таразыларды ө лшейді жә не олардың қ ұ рамын пайызбен жазады.

Бидай, қ ара бидай, арпа жә не сұ лы ұ сақ дә ндерін негізгіге жатқ ызады, бірақ оның мө лшері стандарт бойынша кө мірленеді. Дайындалатын тары мен жү гері дә нді қ оспаларғ а жатады, тары жармасы – лас қ оспа.