Сімдік және астық аурулары

Ауыл шаруашылық дақ ылдары кө птеген аурулармен ауырады. Оның ішінде ө те кө п тарағ андар – тозаң жә не сасық қ ара кү йе, қ астауыш, фузариоз жә не угрица сияқ тылары дә нмен бірге астық қ оймаларына тү сіп, астық тың сапасын тө мендетіп, оларғ а улы немесе бө тен иіс, дә м жұ қ тырады. Олардың бә ріне стандарт бойынша шек қ ойылғ ан.

Қ ара кү йе – грибтік ауру. Онымен барлық дә нді дақ ылдар аурады. Бидай қ ара кү йенің екі тү рімен аурады: тозаң жә не қ атты (сасық немесе сулы) қ ара кү йелер.

Астық дақ ылдарының ауру тү рлері 4.2.1 суретте келтірілген. Тозаң қ ара кү йенің споралары дә ннің ішінде болады. Кө ктемде дә н ө нгенде ұ рық тың ішінде бірге ө неді де, сабанның ішімен масақ қ а дейін жетеді. Астық гү лдеп, тозаң дап, дә н байлағ ан кезде, тағ ы соның ішіне кіреді. Бидайдың балауыз піскен кезінде қ ара кү йенің споралары пісіп, бидайды қ абыршақ тары бірі мен бірі қ ақ тығ ысып жарылғ ан кезде, споралары тө гіліп, жанындағ ы барлық сау дә ндерге жұ ғ ады. Міне сол кезде, осы ө зі жабысқ ан орнында қ айтадан ө ніп, дә ннің ішіне кіреді де, қ ыстап қ алады. Мұ ндай дә н жең іл, тү сінің жылтырлығ ы бә сең деген, аздап ә жімденген болады.

Тозаң қ ара кү йе Қ астауыш Қ ара кү йе

Бидай қ ара тотығ ы Масақ септориозы Масақ фузариозы

4.2.1 Сурет Астық дақ ылдарының ауру тү рлері

Тозаң қ ара кү йемен кү ресу ә дісі. Тұ қ ым бидайды алдымен 50–60*С–тық ыстық суғ а, содан кейін 60–70⁰С–тағ ы суғ а салып ө лтіреді[22].

Қ атты, сулы немесе сасық қ ара кү йені айырып алу оң ай. Ондай дә нді кө кшіл немесе бұ лғ анғ ан деп атайды. Олар қ ара кө к, қ арауытып бұ лғ анғ ан тү сті болады (4.2.2 сурет).

4.2.2. сурет. Астық масағ ының қ атты, сасық қ ара кү йемен ауруы жә не қ ара кү йе мө шектері

Тозаң қ ара кү йеден айырмасы – қ ара кү йенің тозаң ы астық тың сыртында, кө бінесе бороздкасында, сақ алшасында немесе ұ рық тың айналасындағ ы ә жімдерінде болады. Кө ктемде осындай зақ ымданғ ан астық ты тұ қ ым ретінде сепсе, ол да дә нмен бірге ө ніп, ө сімдіктің ішіне тү седі де, астық піскен кезде оның ішіндегі қ оректік заттарды тү гел жеп болып, ө сіп-ө ніп, соның қ абыршақ тарының ішінде қ алады, консистенциясы қ атты болады. Егінді органда ұ сатылып, жанындағ ы басқ а дә ндерге жұ ғ ады немесе сол дә н қ абыршығ ының ішінде, қ аракү йе мө шегі деп аталатын, сырты кө кшіл қ ара дорбашық тар астық қ оспаларының ішінде кездеседі. Астық ты тазалағ анда, тасымалдағ анда олар жарылып кетіп, жан–жағ ындағ ы сау дә ндері жаралайды, оларғ а жұ ғ ады. Мұ ндай дә ннің санына стандарт бойынша шек қ ойылғ ан. Тамақ қ а арналғ ан астық та мұ ндай дә ннің саны шектен аспау керек. Егер ол ұ нғ а қ осылса селедканың дә міне ұ қ сас дә м, иіс береді. Оның ішінде сасық триметил атты улы зат бар[23].

Кү ресу шаралары: тек химиялық улы заттармен тұ қ ымды дә рілеп себу ә дісі. Соның салдарынан споралары ө ліп, ө сімдікке жұ қ пайды.

Қ астауыш (4.2.3. сурет) – паразитті гриб. Қ ара бидай мен бидайдың ауруы.

4.2.3. сурет. Қ астауышпен зақ ымдалғ ан астық

Масақ та дә ннен екі есе ү лкен мү йізше пайда болады. Оның сырты қ ара, іші ақ, қ атты. Кейде қ ара тү сті болғ ан соң, білмеген адам қ ара кү йе деп те атайды. Ішінде арготамин, эргозин жә не эргокриптин атты улы заттар болады. Олар адамның ішек – қ арнын ауыртып, қ ұ старда бү рісіп – тырысып ауыратын ауру пайда болады.

Дайындалатын дә нде 0, 5 тен артық болмау керек. Бірақ, кө лемі ү лкен болғ андық тан, астық ты тез тазалап алуғ а болады.

Кейде Қ иыр – Шығ ыста дә рі алу ү шін ә дейілеп ө сіреді.

Фузариум – сумкалы гриб. Ауру ө сімдік ө те нә зік ө седі, дә ніне улы зат қ алдырады. Сондық тан онымен уланғ ан адам, мал қ ұ сады, адамның ұ йқ ысын келтіреді, бас ауруын қ озғ айды.

Астық қ оспаларында 2 тү рде кездеседі: 1. кө зге кө рінетін тү рі; 2. ішкі жасырын тү рі.

Сыртқ ы кө зге кө рінетін тү рінде астық тың ә жімі кө п, салмағ ы жең іл (суғ а салса бетіне шығ атын), іші борпылдақ, тү сі жылтырлығ ын жоғ алтқ ан, бороздкасында қ ызғ ылт тү сті споралары болады. Ондай дә н ө нбейді.

Ішкі жасырын тү рін анық тау ө те қ иын.

Угрица – дә ннің ішінде болатын улы қ ұ рт – нематода. Нематодалар ұ сақ қ алың дығ ы 0, 05 мм, ұ зыны 0, 5 мм ғ ана қ ұ рттар. Ө сімдік завязының ішіне жұ мыртқ а салады, одан галлы деп аталатын қ ұ рттарғ а толғ ан мө шектер пайда болады. Олардың сырты бұ дыр – бұ дыр, ә р тө мпешігінің астында бір – бірден қ ұ рт жатады. Мұ ндай дә ннің бороздкасы жоғ алып кетеді, кө лемі ірілеу, формасы домалақ, жең іл болады. Суғ а салсақ бетіне қ алқ ып шығ ады. Содан соң оларды қ алқ ып алып тастауғ а болады. Егер ұ нғ а қ осылса улы затқ а айналып, ащы дә м береді.

Арам шө птің тұ қ ымдары мен ауруларынан улы заттар ұ стайтындарын зиянды қ алдық тар (вредные примеси) деп атайды. Оғ ан куколь, ақ мия, горчак розовый, вязель, тү йе бұ ршақ (донник), арамтұ мсық, қ ызыл мия, гелиотроп, триходесма, ү йбидайық, қ ара кү йе жә не қ астауыш жатады. Диірменге жіберілетін астық ты осы улы заттардың қ осындылары 0, 2%-тен аспауы керек. Оның ішінде горчак, қ ара кү йе жә не арамтұ мсық 0, 05%-тен, ақ мия мен вязель – 0, 04%-тен аспай, гелиотроп пен триходесма болмау керек.