Афазияға шалдыққан адамдарды тексеру қағидалары. Тексеруді ұйымдастыру

Афазияны жоюдың қ ағ идаларын жә не тә сілдерін зерттеуде Э. С. Бейн, М. К. Бурлакова (Шохор-Троцкая), Т. Г. Визель, А. Р. Лурия, Л. С. Цветкова ө здерінің ү лесін қ осты. Афазияны жоюғ а арналғ ан логопедиялық жұ мыста жалпы дидактикалық қ ағ идалар қ олданылады (кө рнекілік, қ олжетерлік, саналылық, т.б.). Бірақ, сө йлеу қ ызметін қ алпына келтіру қ алыптастыру оқ ытудан ө згеше болуына байланысты, ауызша сө йлеген жә не жазып отырғ ан адамның жоғ ары ми қ абығ ының қ ызметі жаң адан сө йлеп келе жатқ ан балалағ а қ арағ анда, ө згеше ұ йымдастырылғ андық тан, тү зету-педагогикалық жұ мысты жоспарлағ ан кезде келесі жағ дайларды ескерген жө н:

1. Науқ асты тексеру аяқ талғ ан соң, логопед инсульт немесе бас миының жарақ атының салдарынан мидың екінші немесе ү шінші «функционалды бө лігінің» қ ай аймағ ы зақ ымдалғ анын, қ ай аймақ тары сақ таулы екенін анық тайды: афазияғ а шалдық қ ан адамдардың кө бінде оң жақ жартышарының қ ызметі сақ таулы болады; сол жақ жартышарларының самай немесе тө бе бө ліктерінің зақ ымдалуынан болғ ан афазияда бә рінен бұ рын сол жақ маң дай бө ліктің жоспарлаушы, бағ дарлаушы, тексеруші қ ызметі қ олданылады. Осы оң жақ жартышардың жә не сол жақ жартышардың ү шінші «функционалды бө лігінің» қ ызметінің сақ таулы болуы науқ аста бұ зылғ ан сө йлеу тілін қ айта қ алпына келтіруге болатынына сенімін тудырады. Афазияның барлық тү рлерінде логопедиялық жұ мыс жү йелі тү рде 2-3 жыл жү ргізіледі. Бірақ, науқ асқ а сө йлеу тілі қ ызметінің осындай ұ зақ мерзімде қ алыпына келетіндігі айтылмайды.

2. Тү зету-педагогикалық жұ мыстың ә діс-тә сілдері сө йлеу қ ызметінің қ айта қ алпына келтіру кезең іне тә уелді болады. Инсультан кейінгі алғ ашқ ы кү ндері науқ ас сө йлеу тілін қ айта қ алаптастыруына белсенді қ атыспайды. Сө йлеу тілінің функцияларын қ алпына келтірудің кейінгі кезең дерінде науқ асқ а сабақ тың жоспары, қ ұ рылымы тү сіндіріліп, тапсырманы орындауда пайдаланатын қ ұ ралдар беріледі.

3. Афазияның кез келген тү рінде сө йлеу тілінің барлық компоненттерін экспрессивті сө йлеу тілі, тү сінуі, жазу мен оқ уы сияқ ты тү зету жұ мысы жү ргізіледі.

4. Афазияның барлық тү рінде сө йлеу тілінің қ атынас қ ызметі қ айта қ алыптастырылады, ө зін-ө зі бақ ылау дамытылады.

5. Афазияның барлық тү рлерінде сө з тү сінігін қ алыптастыру ү шін ә р тү рлі сө з тіркестеріне қ осып жаттық тыру жұ мысы жү ргізіледі.

6. Тү зету жұ мысының барысында ә р тү рлі сыртқ ы сү йеніштерді жан-жақ ты қ олданады. Мұ ндай сү йеніштерге динамикалық афазияда ө здігінен толық сө йлеуін қ алыптастыруына мү мкіндік беретін сө йлеуінің ү лгісі жә не текше ә дісі жатады. Афазияның басқ а тү рлерінде импрессивті аграмматизмді жою ү шін пайдаланатын фонемалардың артикуляциялық қ алпын ұ йымдастыруда дыбыстау ә дісін таң дау ү лгісі (схемасы) жатады. Бұ зылғ ан сө йлеу функцияларын қ алыптастыру динамикасы зақ ымның

ошағ ының орнына жә не кө леміне, афазия тү ріне, қ айта қ алыптастыру жұ мысының басталу мерзіміне байланысты болады. Миғ а қ ан қ ұ йылу салдарынан пайда болғ ан афазияда ми тамырларының тромбоэмболиясы немесе мидың аумақ ты жарақ аттарына қ арағ анда, сө йлеуі жең ілірек қ алыптастырылады. 5-6 жасар балаларда афазиялық бұ зылыстар мектеп жасындағ ы балаларда немесе ересектерде тезірек тү зетіледі.

Афазия кезінде жеке жә не топтық логопедиялық сабақ тар жү ргізіледі. Жұ мыстың жеке тү рі негізгі болып саналады, ө йткені науқ аспен тығ ыз қ атынас орнатуғ а, психотерапиялық ық пал етуге, барынша сө йлеу тілі ерекшеліктерін ескеруге мү мкіндік береді. Инсульттан кейін ерте кезең де ә р сабақ орташа 10-15 минуттан, кү ніне 2 рет, кейін – 30-40 минуттан, аптасына 3 реттен кем емес ө ткізіледі. Топтық сабақ тар (3-5 адамнан) сө йлеу бұ зылыстары жә не қ алыптасу сатысы бір тү рлі науқ астармен 45-50 минут жү ргізіледі. Логопед науқ астың туыстарына, оның тұ лғ а ерекшеліктерін

тү сіндіріп, нақ ты мысалдар арқ ылы науқ астың отбасы ө міріне міндетті тү рде

шамасына лайық араласу керек екенін жеткізеді. Сө йлеу тілін қ алпына келтіру бойынша нұ сқ аулар беріледі.