Сөйлеу тілінің жүйелі бұзылуы. Сипаттамасы, түрлері, себептері

Алалия – туылғ анғ а дейін немесе бала дамуының ерте кезең інде бас ми қ абығ ының сө йлеу аяларының органикалық зақ ымдану салдарынан болғ ан сө йлеу тілінің дамымауы немесе мү лдем жоқ болуы. Алалия термині (грек тілінің а- жоқ мағ ына, lalio –сө йлеу, тіл) – аудармасы – сө йлеу тілінің жоқ тығ ы, бұ л термин сө йлеу тілі бұ зылыстарына арналғ ан ә дебиеттерде бұ рыннан бері беріліп келеді. Статикалық деректер бойынша алалия 0, 1% тұ рғ ындарда кездеседі. Мектеп жасына дейінгі балаларда 1%, ал мектеп жасындағ ы балаларда - 0, 6 - 0, 2% кездеседі. Ер балаларда қ ыздарғ а қ арағ анда алалия екі есе жиі кездеседі деген деректер бар. Алалияның пайда болу себептері жө нінде кө п уақ ытқ а дейін ә р тү рлі пікірлер айтылды. Туылғ ан кездегі жарақ аттар мен асфиксиялар туылғ анғ а дейінгі патологиялардың салдары болып табылады. Осылардың бә рі оттегінің жетіспеуіне, тыныс алу орталығ ының функциясының тө мендеуіне ә кеп соғ ады. Ең бірінші, бас миының филоонтогенетикалық жағ ынан жас, ү шінші қ абығ ының клеткалары оттегі жетіспеуіне сезімтал болады. Бас миының ү шінші қ абығ ының клеткалары ассоциациялық байланыстардың кү рделі жү йесінің басы болып, адамның жоғ арғ ы қ абық ша функцияларының, ең алдымен – сө з жә не психикасының қ алыптасуын қ амтамасыз етеді. Этиологиялық факторлар ішінде іште жатқ ан кездегі энцефалиттер, менингиттер, дамудың жағ ымсыз жағ дайлары, қ ұ рсақ тағ ы нә рестенің интоксикациялары, туа біткен себептер, іштегі жә не ерте жастағ ы нә ресте миының жарақ аттары, ерте жастағ ы аурулардың бас миына тигізген ә сері. Е.М.Мастюкова (1981), алалияны нейроонтогенез тұ рғ ысынан сипаттай келе, пренатальды жә не ерте постнатальды кезең де кез келген зиянды фактордың ә серінен, бас миының қ абығ ы ә лі де қ алыптасу дең гейінде болғ анда, шоғ ырланғ ан ақ ауды белгілеу ө те қ иын деген. Себебі зақ ым кө бірек таралғ ан немесе диффузды сипатта болады деген. Бұ л жағ дайда балада ММД - минимальды ми дисфункциясы байқ алады.

Алалия - сө йлеу тілінің барлық қ ұ рамы: фонетикалық -фонематикалық жағ ы, лексикалық -грамматикалық қ ұ рылымы бұ зылғ ан жағ дайдағ ы сө йлеу тілінің жү йелі бұ зылысы. Сө зсіз бұ зылыстар ішінде алалияның моторлы, сенсорлы, психопатологиялық симптомдарын бө ліп атауғ а болады. Алалия ө зінің механизмі, белгілері жә не сө йлеу тілінің дамымауының дең гейі бойынша біркелкі емес. Оны зерттеу жә не ажыратуғ а деген кө зқ арас негізінде, зерттеушілер бұ л бұ зылыстың бірнеше тү рін атайды. Алалияның тү рлерін ажырату негізінде ә р тү рлі критерийлер жатқ андық тан, оның топтастырылуы да алуан тү рлі. В.А.Ковшиков (1985) бойынша алалияның импрессивті (сенсорлы) жә не экспрессивті (моторлы) тү рлері бар. Экспрессивті алалия дегеніміз, тіл бірліктерін мең герудің жә не олардың функциясының бұ зылуымен сипатталатын тіл бұ зылыстары. Оның белгілері: артикуляциялық жә не мағ ыналық операциялар сақ талғ ан жағ дайдағ ы грамматикалық, лексикалық жә не фонематикалық операцияларды мең гере алмау. Алалияны сенсорлы жә не моторлы тү рлерге бө лу бала дамуының ерте кезең дерінде шартты тү рде болады, тек кейін ғ ана бұ зылыстың негізгі компонентін анық тауғ а болады. Алалияның бірнеше дең гейлері бар: сө йлеудің бұ зылуының қ арапайым тү рінен байланыстырып сө йлеуді мү лдем қ олдана алмауына дейін.

Афазия (грекше “а”-теріс мағ ыналы қ осымша, “phasis”-айту) - сө здің бұ зылуы, есту жә не артикуляциялық аппаратының қ ызметінің сақ талуы кезіндегі тіл қ ұ ралымының толық немесе жарым-жартылай қ олдану мү мкіндігін жоғ алтуы. Афазия кезіндегі толық немесе жарым-жартылай сө йлеуді жоғ алту бас миының жергілікті зақ ымдануымен байланысты. Афазия кезінде фонологияның сө здік дең гейлерін қ амтитын (фонетика, лексика, грамматика) сө йлеу қ ызметінің жү йелі бұ зылуы байқ алады. Афазия

ө зіне келесі қ ұ рамаларды қ осады: ауызша қ атынасуы жә не сө здің бұ зылуы;

басқ а психикалық процестердің бұ зылуы; даралық ө згеруі жә не ауруғ а деген жеке реакциясы.

«Афазия» терминін француз ғ алымы Труссо 1864 жылы енгізді. Афазия жө ніндегі ілімнің дамуын ү ш кезең ге бө луге болады. XIX ғ асырдың соң ы мен ХХ ғ асырдың басын бірінші кезең деп білеміз. Осы уақ ытта неврология классиктері афазияның негізгі екі тү рін (формасын) ажыратты: моторлы афазия (П. Брок (1861) афазиясы) жә не сенсорлы афазия (К. Вернике (1874) афазиясы).Екінші кезең. ХХ ғ асырдың 40-жылдары афазиологияның қ арқ ынды дамығ ан кезі болатын. Физиология, психология, неврология, нейрохирургия жә не т.б. ғ алымдардың қ арқ ынды дамуы жаң а ғ ылымның, яғ ни нейропсихологияның ашылуына ық пал етті. Ү шінші кезең, А. Р. Лурияның ұ йғ арымы бойынша - болашақ тың ісі.

Сө йлеу тілі қ алыптасып болғ ан кезең де бас мидың сө йлеу жү йелерінің ә р тү рлі органикалық зақ ымдалуғ а ұ шырауы афазияның пайда болуына себеп болады: бас ми жарақ аттары, мидың қ абынуы, ісіктері, тамыр ауырулары жә не мидағ ы қ ан айналымының бұ зылуы (инсульт). Афазияда ми қ ыртысының жартышарының маң дай, тө бе, самай жә не желке бө ліктерінде зақ ымдалу байқ алады. Афазияның тү рі, ауытқ у кү рделілігі жә не сипаты зақ ымдалғ ан ошақ тың кө лемі мен оқ шалануына; мидың қ ан айналымының бұ зылуына; орын басу міндетін атқ аратын мидың зақ ымдалмағ ан бө ліктеріне тә уелді болады. Афазияның сипатына, пайда болуына жә не кері дамуына ә р тү рлі патологиялық процестер ық пал етеді. Мұ ны афазиялық зақ ымды талдау барысында ескерген жө н. Ә р этиологиялық фактор дамуының ө з ерекшеліктеріне ие. Сондық тан негізгі ауытқ удың ағ ымының ә р тү рлі кезең інде афазияның синдромы ә р тү рлі болуы мү мкін. Мысалы, ми ісігінің ұ лғ аюынан пайда болғ ан афазияның симптомдары ә ртү рлі, жиі ми қ ыртысы симптомдары байқ алады. Бұ л мидың ошақ тық зақ ымдалуының салдарынан афазияғ а тә н емес интеллектуалды-мнестикалық процестерінің бұ зылыстарына жә не психикасының басқ а да ө згерістеріне ә келуі мү мкін. Қ ан тамырының ауырулары кезінде инсульттің сипатына (ишемиялық немесе геморогиялық), атеросклеротикалық процесінің таралуына қ арай афазия ә р тү рлі болады.

Афазияның ә р тү рлі жіктелімі бар: классикалық, Вернике-Лихтеймнің

неврологиялық жіктелімі, Х. Хэдтің лингвистикалық, В. К. Орфинскаяның жіктелімі жә не т.б. Кө пшілік мақ ұ лдағ ан ә рі кө п таралғ ан А Р. Лурияның (1947, 1962) нейропсихологиялық жіктелімі қ олданыста жү р. Бұ л жіктелім бойынша афазияның алты тү рі (формасы) ажыратылады:

1. Акустикалық -гностикалық (сенсорлы);

2. Акустикалық -мнестикалық;

3. Семантикалық;

4. Афферентті моторлы;

5. Эфферентті моторлы;

6. Динамикалық.