Жас ұрпақты тәрбиелеудің негізгі мазмұны

Бала қ оғ амда тә рбиеленеді, бірақ ол ө здігінен рухани ө мірін байытып, дене кү шін арттырып, жан-жақ ты білім ала алмайды, сондық тан баланы тә рбиелейтін тә рбиеші міндетті тү рде керек. Тә рбиеші кө мекші, қ орғ аушы, кең есші, қ алыптастырушы мү сінші емес. Оның міндеті – баланың саналы, тә рбиелі болып қ алыптасуына жағ дай жасау. Бала да ө сіп келе жатқ ан гү л сияқ ты, оғ ан кү тім керек. Оның ішкі қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыру ү шін жағ дай жасау. сонда ғ ана бала жан-жақ ты болып ө седі. Бул туралы хх ғ асырдың 30жылдары Л. С. Выготский: «тек қ ана ғ ылыми кө зқ арастарды тү сіндірумен біреудің екінші біреуді тә рбиелеуі мү мкін емес» - деп жазғ ан.

Бұ дан келіп тә рбиешінің қ ызметі жайлы бірнеше ережені тұ жырымдауғ а болады:

1) Тә рбиеші баланың негізгі табиғ и даму заң дылық тарын білуі керек.

2) Ол тә рбиеленуші ү шін сыйлы, мейрімді адам болуы қ ажет.

3) Тә рбие технологиясын мең геріп, баланың ө зін-ө зі тә рбиеленуі педагогикалық жағ дай жасай алатын болуы тиіс.

Педагогтың тә рбиелік іс-ә рекетінің тү пкі мақ саты –баланың ө зін-ө зі тә рбиелеуін қ алыптастыру. Бұ рынғ ы кең естік мектептер тә рбиесінде, балағ а оның қ андай болу керектігін айтып, оғ ан қ атаң талаптар қ ойып отырды.

Қ азіргі педагогикада тә рбиеші балағ а мынадай кең есм береді: «ө зің ді-ө зің қ адағ ала, сен кімсің, немен шұ ғ ылданғ ым келеді? Сен ө зің ді бірулердің сыйлағ анын немесе атақ, даң қ қ а ие болғ анды қ алаймысың? Ендеше сені ө згелердің не ү шін сйлайтынын біл! Бар кү ш-жігерің мен талаптан, мен сағ ан кө мектесуге ә зірмін». Бермеуіне болмайды.

Мұ ғ алім балағ а ү немі талап қ ою ә дісін қ олдана бергеннен гө рі оғ ан еркіндік бере отырып тә рбиелегені жө н. Ә рине қ оғ амның баланың кім немесе қ алай болып ө сіп келе жатқ анына мә н бермеуіне болмайды. Алайда, мұ ғ алім ө зінің іс-ә рекеті арқ ылы баланы жақ сы болуғ а ұ мтылдыруғ а қ ажет. Тә рбие – баланың бойына адамгершілік, ә леуметтік негіздерді қ алыптастыратын ө нер.

Адамның ө зіндік санасы оның тә ртібін реттеп отырады. Сонда ғ ана тә рбиеде жетістікке жетеміз. Қ азіргі кезең де тә рбие іс-ә рекетіндегі негізгі бағ ыттар мыналар:

a) Жас ұ рпақ тың ғ ылыми дү ниетанымын қ алыптастыру. Ғ ылымидү ниетанымды қ алыптастыру ү шін, жеке тұ лғ аның қ оршағ ан табиғ ат, ә леуметтік орта жә не ө зімен-ө зінің іс-ә рекеті туралы кө зқ арастары мен сенімдерінің жү йесін қ алыптастыру керек. Адамның дү ниеге кө зқ арасы – оның барлық ө мірінің идеялық бағ ытын, іс-ә рекетін, тә ртібін айқ ындайтын ең маң ызды буын. Дү ниетанымды қ алыптастырудың негізгі мектепте ә рбір пә нді оқ ыту жә не тә рбиелік шараларды ө ткізу арқ ылы қ аланады.

ә)Ақ ыл – ойын дамыту жә не жалпы мә дени дең гейін кө теру. Қ азіргі тә рбиеге қ ойылып отырғ ан маң ызды талаптардың бірі – оқ ушылардың ойлау, танымдық, шығ армашылық қ абілеттерін, ақ ыл-ой мә дени ең бегінің дең гейін кө теру. Ақ ыл-ой тә рбиесінің мазмұ нына табиғ ат, қ оғ ам жә не адам туралы жә не қ азіргі ө ндіріс туралы білімдер енеді. Немістің прогресшіл педагогы А. Дистерверг «ақ иқ ат емес білім білімсіздіктен де жаман» деген.

Ақ ыл – ой тә рбиесін беру мазмұ нына психикалық процестерді –ес, қ иял, ойлау, сө з, зейінді дамыту енеді. Пікір сайыстар, кітаппен жұ мыс, зерттеу жұ мыстары баланың ақ ыл-ойын дамытады.

Мектептердегі тә рбие процесінің алдында тұ рғ ан басты міндеттер оқ ушылардың ақ ыл-ойын, шығ армашылығ ын ойындарды, шаралар мен іс-ә рекеттерді кең інен ұ йымдастыру болып табылады. Мектепте алынғ ан білімдердің біршамасы уақ ыт ө те келе ұ мтыла бастайды, сондық тант оқ ушыларды ө з беттерімен логикалық ойлауғ а, кез –келген қ ұ былысты талдай жә не тү сіне білуге ү йретуіміз қ ажет.

б) қ азіргі тә рбиедегі тағ ы бір басты міндеттің бірі –оқ ушылардың адамгершілік санасын қ алыптастыру. Баланың бойында адамгершілік, сапалық қ асиеттерді қ алыптастыру мектеп қ абырғ асынан басталады. Жалпы адам бойында 1842 сапалық қ асиеттер болса, оның 187-сі жағ ымды тиіс.

Адамгершілік тә рбиесінің мазмұ нына, оқ ушылардың бойында елжандылық, ұ жымшылдық, шыншылдық, тә ртіптілік, ө з борышына адалдық, ұ йымшылдық, т.б. сапалық қ асиеттерді қ алыптастыру жатады. Кө птеген мектептерде мінез-қ ұ лық мә дениетін арналғ ан арнайы сабақ тар, мысалы: «ә деп сабағ ы» жү ргізіледі. Бұ л сабақ тарда ү йдегі, мектептегі, қ оғ амдық орындардағ ы тә ртіп тақ ырыптары талданып, олар экскурсия, кездесу, пікірлесумен ұ ласады.

Адамгершілік тә рбиесі оқ ушылар арасында шынайы достық қ арым-қ атынас орнатып, ө мір сү руге бейімдейді.

Адамның жоғ ары сапалық қ асиеттерінің бірі –елжандылық. Елжандылық бала кү нінен, туғ ан-туысқ андарғ а, туғ ан ө лкеге, табиғ атқ а, дә стү рлерге сү йіспеншіліктен басталады. Адамның бә ріне ортақ осы сезімдер арқ ылы Отанғ а сү йіспеншілік қ алыптасады. Отанымыздың ең бек жә не жауыегерлік тарихына балалардың оң кө зқ арасын тә рбиелеу маң ызды міндетболып табылады. Ө ткеніміздің бұ л игі дә стү рлерін білу негізінде Отанымыздың даң ғ ымен кү ш-қ уатын арттыра тү су сезімі қ алыптасады.

в) ең бек тә рбиесі мен оқ ушыларғ а кә сіби бағ дар беру –тә рбие саласындағ ы негізгі міндеттердің бірі. Қ азақ стан Республиксының Конституциясында ең бек етуге еріктілік берілген. Баланы кішкентай кезінен бастап, «ең бек ету менің ең бірінші қ ажеттілігім» деп сезінуіне ү йретуіміз қ ажет. Адамда қ оғ амда тек ең бек арқ ылы ғ ана жарқ ын болашақ қ а, салауатты ө мірге қ ол жеткізеді.

Ең бек тә рбиесі процесінде оқ ушыларда ұ қ ыптылық, ел игілігіне қ амқ орлық сезімі дамиды. Ең бек іс-ә рекеті арқ ылы ең бек мә дениеті қ алыптасады: ө з жұ мыс орнындағ ы тә ртіптілік, жұ мысқ а тез кірісу, оны дұ рыс жоспарлау, жұ мыс уақ ытын бағ алау, жұ мыс кезң нде алаң дамау, есептеу машиналармен жұ мыс істеу, т.б.

г) дене тә рбиесінің міндеті –біздің қ оғ амымызда жеке тұ лғ аны дамыту, салаутты ө мір сү руге баулу болып отыр.

Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың бастамасымен қ абылданғ ан «Қ азақ стан - -2030» стратегиялық бағ дарламасы жас ұ рпақ қ а салауатты ө мір сү руді ү йрету міндетін қ ойып отырғ аны баршағ а мә лім. Дене тә рбиесі ерік-жігерді, тә ртіпті, батылдық ты, белсенділікті қ алыптастырып, ө з Отанын қ орғ ауғ а ә зір азаматтарды тә рбиелеуге кө мектеседі. Дене тә рбиесі, оқ ушыларды қ оғ амдық, жеке гигиеналық дағ дыларғ а ү йретеді. Жеке тұ лғ аның қ алыптасуы мен дамуының негізгі факторларына қ оғ амның материалдық – техникалық базасы, тұ рмыстық жағ дай, табиғ и орта, тұ қ ым қ уалаушылық негіздері, жастар мен балалар ұ йымдары, отбасы, қ оғ ам, ақ парат қ ұ ралдары, мектептен тыс мекемелер жатады.

ғ) Ә рбір қ оғ амның материалдық – техникалық базасы жеке тұ лғ аның дамуына ү лкен ә сер етеді. Біздің қ оғ амымыздың материалдық – техникалық базасы демократиялық қ оғ мдағ ы нарық тық экономика негізінде жасалады. Оқ ушыларды нарық тық кә сіпке даярлау мектептен басталуы керек.

Жеке тұ лғ аның дамуына кү нделікті тұ рмыстық жағ дай ә сер етеді. Адам отбасы тұ рмысы жағ дайында рухани қ ұ ндылық тарды мең гереді.

д) Ә р халық тың ә дет-ғ ұ рпы, дә стү рі, оның тұ рмысында қ алыптасып жеке тұ лғ а ретінде дамуына ә сер етеді. Қ азақ стан Республикасының демократиялық қ оғ ам қ ұ руы, ө з алдына мемлекет балып тә уелсіздік алуы, Қ азақ станда тұ ратын барлық халық тардың тұ рмысына ү лкен ө згерістер енгізді. Халқ ымыздың ғ асырлар бойы жинағ ан рухани байлығ ы, салт-дә стү р, ә дет-ғ ұ рпы, ө мірге қ айта келуі де тұ рмысың ызғ а сә н бере бастады.

е) Табиғ и ортаның адам дамуына, қ алыптасуына ә сері мол. Мысалы, солтү стікте тұ ратын халық тардың жай, байсалды, орнық ты, ал оң тү стік халық тары қ ызу қ анды болатыны белгілі.

Ә рине адам темпераменті бір қ алыпты болмайды, ол ө мір жағ дайларына, іс-ә рекетіне, тә рбиесіне байланысты болады. Табиғ атты ө згерте отырып, адамның ө зіде ө згереді. Кө птеген ғ алымдар, педагогтар баланың табиғ атпен қ арым-қ атынасының тә рбиеге ық палын кө рсетті. Ұ лы Абай, Ыбырайдың табиғ ат туралы ө лең деріне зер салсақ, табиғ аттың адамғ а қ аншалық ты ә сері бар екендігін тү сіну қ иын емес.

Бала санасында кішкентай кезінен табиғ атты қ орғ ай біліп, жер шарын ө з ү йім деп қ арайтындай тү сінік қ алыптастыруымыз қ ажет.