БИРЕМНӘР. 1.Прочитайте и запомните фразеологизмы

1. Прочитайте и запомните фразеологизмы. Выбрав 3 фразеологизма составьте предложения.

Авыз турсайту – надуть губы

Авызга сулар килү – слюнки потекли

Авырткан җ иргә кагылу – задеть за больное место

Акылга утыру – взяться за ум

Алтынга кү мү – золотом осыпать

Ачу тоту – иметь зуб

Баш вату – ломать голову

Башын салу – сложить голову

Борын кү тә рү – задрать нос

Борын тө бендә генә - под носом

Бусагасын тө шерү – обивать пороги

Бә хет йө злеге белә н туу – родиться в сорочке

Дү рт куллап – обеими руками

Ике тамчы су кебек – как две капли воды

Исе дә китми – как с гуся вода

Кесә гә сугу – бить по карману

Кеше кубызына бию – плясать под чужую дудку

Колакларны торгызу – навострить уши

Кул селтә ү – махнуть рукой

Кулга алырлык тү гел – из рук вон плохо

Кызыл ә тә ч җ ибә рү – пустить красного петуха

Кызыл кар яугач – когда на горе рак свистнет

Кө ймә се комга терә лү – сесть на мель

Кү з ачып йомганчы – не успел и глазом моргнуть

Кү з буяу – втирать очки

Кү ң елдә тө ер калу – осадок на душе остался

Лә чтит сату – точить лясы

Озын сү знең кыскасы – одним словом

Сай йө зү – мелко плавать

Санга сукмау – ни в грош не ставить

Сукыр бер тиенгә дә тормый – ломаного гроша не стоит

Табан ялтырату – катиться колбасой

Таң тишегеннә н – ни свет, ни заря

Тел очында гына тору – вертеться на языке

Телсез калу – язык отнялся

Теше тешкә тими – зуб на зуб не попадает

Тө шеп калганнардан тү гел – не лыком шиты

Тү бә се кү ккә тию – быть на седьмом небе

Уклау йоткан – аршин проглатил

Уртак тел табу – найти общий язык

Чебеннә н фил ясау – делать из мухи слона

Юлың а ак җ ә ймә - скатертью дорожка

Җ иде кат җ ир астында – за семью замками

2. К татарским фразеологизмам выберите подходящие по смыслу русские фразеологизмы.

Ике агач арасында адашу; урманга утын тө яп бару; колакка киртеп кую; кылын тартып карау; тең кә гә тию; балтасы суга тө шкә н кебек;

Как в воду опущенный; заблудиться в трех соснах; вымотать душу; ехать в Тулу со своим самоваром; закинуть удочку; зарубить на носу.

3. Переведите предложения. Укажите фразеологизмы и объясните их.

Асиягә бер тамчы судай охшаган, ни кызганыч, ә мма ул Асия тү гел. –Менә кү ргә змә дә ге ә йберлә рне кү рдем дә шаккаттып йө рим ә ле. Телсез кала яздым, - диде. Аларның сө йлә шү енә колак салып торган кешелә р гел татар апай-агайлары гына тү гел икә н. Озын сү знең кыскасы, мин сезгә яң а, тагын да кызыклырак һ ә м... табигый ки, шактый ук табышлы эш тә къдим итмә кчемен. Мистер Патиссон урыныннан торып тә рә зә янына килде, калын пә рдә не кү тә реп унө ченче кат биеклегеннә н урамга кү з салды һ ә м егетлә ргә туп-туры карап, монологының йомгаклау ө лешенә кү чте. Тел белә н тегермә н корып, саескан бү тә кә сен санап утырмыйк, - диде. Неужели, ө стенә ишелеп тө шкә н бә хеттә н баш тартасың? Их синең урында мин булсам!... Теле бик кычытса да, Сирин дә шми калды. Һ ә р нә рсә нең асылын, яшерен мә гънә сен анализлап, тө бенә тө шү дә н аерым бер тә м таба белгә н Сирин моны башкача аң лый да, аң лата да алмады. Хә зер менә Казанда кө н кү реп ятмактамын. Бер генә, нә ни генә мө мкинлек чыксын, алар кү з ачып йомганчы бө тен барлыгың ны, җ аның ны томалап алалар. Ө ч ел кү з ачып йомганчы ү тә р дә китә р. Юкса кү ргә змә ә ллә кайларда, Каф тау артында тү гел, кем ә йтмешли, ике атлап бер сикерә се генә. Сирин ирексездә н атна-ун кө нлек ялга ия булды һ ә м, барысына да кул селтә п, язмыш тарафыннан бү лә к ителгә н ялын тулы куә тендә файдаланырга ният итте. Дө ньяда бертө сле, бер ү к кыяфә тле, бер тамчы судай бер-берсенә охшаган ике кеше була алмый. Арттырыбрак җ ибә ргә нен сизенеп, Сирин телен тешлә ргә мә җ бү р булды. Егетнең кирелеге, ү җ ә тлеге, авызына су капкандай басып торуы капитанны тә мам чыгырыннан чыгарды. Повестку в зубы – и пошел, - диде ул, шушы маң ка малайны кү ндерә, ышандыра алмавына ү ртә леп. Кыз сү згә кесә гә керә торганнардан тү гел икә н. –Нә къ ө стенә бастыгыз, - диде ул һ ә м беренче мә ртә бә аның кү злә ренә карап елмайды. Кү з ачып йомган арада кү ң елендә янартау булып атылган хислә р ташкыныннан авырлык белә н генә арынып, Сирин айнып киткә ндә й булды. Урманда югалган кызны тапканда, аның тешлә ре тешкә тими иде. Бердә н, ул бик каты курыккан. Икенчедә н – бик туң ган иде. Без кү з ачып йомганчы тиешле урынга килеп җ иттек. Кү лмә кнең матурлыгын кү реп Аня телсез калды. Кесә гә бик каты сукса да, ул аны алырга булды.

4. Составьте предложения со следующими фразеологизмами:

Тел кычыту; ут белә н су арасында калу; чә члә р ү рә тору; кө н кебек ачык; кү з ачып йомганчы; кул сузымы; баш тарту; ис китмә ү; җ илгә каршы бару; куян йө рә кле; кө н кү рсә тмә ү; ике агач арасында адашу; телең не тыю; һ авадан алып сө йлә ү; юл уң у.

5. Переведите фразеологизмы. С двумя составьте предложения.

Авыз еру; телен йоткан; алтын куллы; кот чыгу; колагын торгызу; теше тешкә тимә ү; утсыз тө тен чыкмый; баштан сыйпамаслар; бү генге кө н белә н яшә ү; агым уң аена йө зү; кул селтә ү; борын кү тә рү; кызыл кар яугач; беткә н баш беткә н; чә члә р ү рә тору; аяз кө нне яшен суккандай.

6. Переведите фразеологизмы. С тремя составьте предложения.

Скатертью дорожка; бить по карману; ни свет, ни заря; мелко плавать; взяться за ум; делать из мухи слона; другого поля ягода; под самым носом; плясать под чужую дудку; ломать голову; сжечь за собой мосты; пора ставить точки; катиться в болото; заблудиться в трех соснах; за семью замками.

7. Найдите русские эквиваленты фразеологизмов. Составьте три предложения.

Ярдә м кулы сузу; алма агачыннан ерак тө шми; җ ир белә н кү к арасында; мыек чорнау; сү з эзлә п кесә гә кермә ү; ике куян артыннан куу.

8. Прочитайте и переведите тексты.

а) Халык – кешелә рнең тел, территориаль, икътисадый һ ә м мә дә ни уртаклыгы ул. Тө рки халыкларның бер ө леше буларак, татар халкы ү зенең тарихи ү сешендә озын, катлаулы, фаҗ игале, данлыклы юл узган. Тарихта татар халкының кешелек дө ньясы рухи байлыклар хә зинә сенә зур ө леш кертү е билгеле. Ә мма тарихның фаҗ игале җ иллә ре бу байлыкның кү п ө лешен юкка чыгарган. Рухи мирасның сакланып калган кадә ресе дә, инде V-VI гасырда ук татар халкының ү з алфавиты, дә ү лә тчелеге, зур рухи мә дә ни байлыкка ия булуы турында сө йли.

б) Миллә ттә шлә ребез дө ньяның тө рле тө бә клә рендә яши. Хә тта ерак Австралиядә дә татарлар бар. Бө тендө нья татар конгрессында кунаклар кайдан гына юк иде. Чит иллә рдә яшә ү че татарлар Татарстанның мө стә кыйль, бә йсез дә ү лә т булуын телилә р. Республикабыздагы халыкның 48 проценты – татарлар, 43 проценты – руслар… Республикабызда йө здә н артык миллә т вә киле яши. Татарлар ике миллионга якын, руслар бер миллион ярым. Барча миллә т халыклары дус яшилә р. Миллә тлә р дуслыгы – бездә ге иң зур байлык.

***

Запишите антонимы выделенных слов.

Расскажите о дружбе народов. (Как вы это понимаете. Как это отражается в нашей республике и т.д.)

9. Сорауларга җ авап бирегез

Татарстанның башкаласы нинди шә һ ә р?

Казан кайда урнашкан?

Казанда нинди тарихи объектлар бар?

Казанга ничә яшь?

Казанда нинди районнар бар?

Татарстан турында хикә я тө зеп сө йлә гез.

10. Составьте рассказ о погоде вашего региона.

11. Текстларны тә рҗ емә итегез.

а) Илебез тө ньягыннан кө ньягына кадә р араны су юлы белә н ү тә ргә мө мкин. Моның ө чен махсус каналлар тө зелгә н.

Бу су юлы башкалабыз Мә скә ү аша уза. Шуң а кү рә аны биш диң гез порты дип йө ртә лә р. Бу портка каналлар аша Балтик диң гезеннә н, Ак диң гездә н килергә була. Аннан Каспий һ ә м Азов диң гезлә ренә барырга мө мкин. Телә гә н кеше шуннан Кара диң гезгә дә чыга ала.

б) Һ ава флоты.

Башкалабыз Казан аэропортында кө нен дә, тө нен дә кызу тормыш кайный. Берә ү лә р каядыр ашыга, икенчелә ре кайта, ө ченчелә ре туганнарын, дусларын каршы ала.

Иртә нге сә гать алты. Һ авага уктай атылырга ә зер торган самолетларның кө меш сыман канатларында кояш нурлары чагыла. Аэропортта яң а эш кө не башлана. Менә “корыч кошлар” бер-бер артлы һ авага кү тә релә. Кайсылары ерак шә һ ә рлә ргә, кайберлә ре якын араларга юл ала.

Безнең кө ннә рдә һ ава флоты бик ә һ ә миятле транспортка ә верелде. Аэропортка барыннан да бигрә к тизлек яратучылар омтыла. Казан белә н Бө гелмә арасын самолет бер сә гатьтә ү тә. Ә поезд белә н 18 сә гать барырга кирә к. Шуның ө стенә аэропорт илебезнең телә сә кайсы почмагы белә н турыдан-туры бә йлә нгә н.

Кичке сә гать 10. Аэропорт бераз тынып кала. Киң илебезнең тө рле почмакларында булырга ө лгергә н самолетлар янында техниклар кайнаша. Килә се таң да корыч канатлы кошлар зә ң гә р кү ккә кү тә релергә ә зер булыр.

12. Переведите предложения.

Казань – столица Татарстана. Казань – старинный красивый город. Здесь проживают около 1, 5 млн. человек.

Это первое здание Казанского государственного технического университета им.А.Н.Туполева. Оно старое, но красивое.

Это очень старинная мечеть. Она расположена в центре Казани. Минарет мечети очень высокий. Он виден издалека.

Набережные Челны – промышленный город Республики Татарстан. Там живут татары, русские, украинцы, евреи, чуваши, армяне, грузины и другие народы. Там делаются известные всему миру КамАЗы.

Нижнекамск – молодой город. Там есть шинный завод.

Альметьевск – город новый. Там живут нефтяники.

Елабуга – старинный город. Это тихий город. Там построили новый завод. В

Елабуге жил и работал знаменитый художник Шишкин.

В Зеленодольске изготовливают теплоходы и холодильники.

***

1. Расскажите о каком-нибудь крупном городе Татарстана.

2. Ответьте на вопросы:

Татарстан кайда урнашкан?

Татарстанда нинди миллә т вә киллә ре яши?

Татарстанда ничә дә ү лә т теле? Нинди?

Татарстанда нинди зур шә һ ә рлә р бар?

Татарстан аша нинди елгалар ага?

Татарстанның тө п байлыклары нә рсә?

13. Прочитайте.

а) Борынгы болгарлар.

Болгар дә ү лә те Чулман һ ә м Идел елгалары буенда мең еллар элек барлыкка килә. Аң а хә зерге Татарстан, Чувашия, Мари-эль, Удмуртия, Башкортстанның кө нбатыш, Мордовиянең кө нчыгыш җ ирлә ре, Самара, Ульяновск, Пенза, Саратов, Астрахань, Волгоград, Тү бә н Новгород, Пермь ө лкә лә ренең зур җ ирлә ре кергә н. Аның тө п ө леше безнең Татарстан республикасына туры килә.

Ә кренлә п шә һ ә рлә р, авыллар тө зелгә н. Болгарлар башка дә ү лә тлә р белә н сә ү дә иткә ннә р, акча сукканнар. Авылларда игенчелек, терлекчелек, һ ө нә рчелек ү сә. Болгарлар кө тү леклә рдә ат, сыер, сарык, кә җ ә асраганнар. Алар беркайчан да дуң гыз тотмаганнар. Болгар җ ирлә ре урманнарга, елга-кү ллә ргә бай булган. Бу аучылык ө чен зур мө мкинлеклә р тудырган.

Болгарлар тимер эшен яхшы белгә ннә р. Бакырдан савыт-саба: тә линкә, касә, комганнар ясаганнар. Алтынчылар, кө мешчелә р кыйммә тле ташлардан матур бизә нү ә йберлә ре ясаган.

Болгарларның ү з язулары булган, фә н, мә дә ният, мә гариф нык ү скә н. 922 нче елда Болгарлар ислам дине кабул иткә ннә р. Бу дә ү лә тнең ү сешенә тагын да ярдә м итә.

Болгар-рус бә йлә нешлә ре һ ә рчак тө зек булган. Моң а Болгар-Киев юлы булышкан.

10 нчы гасыр башларында шә һ ә рлә рдә генә тү гел, авылларда да башлангыч мә ктә плә р булган. Илдә математика, астрономия, химия, медицина, тарих, география кебек фә ннә р ү скә н. Болгар галимнә ре астрономик кү зә тү лә р алып барганнар. Приборлар ярдә мендә дө нья якларын дө рес билгели белгә ннә р. Архитекторлар матур биналар тө зегә ндә тө рле сызымнар эшлә гә ннә р. Болгарларда медицина алга китә.

Казан ханлыгы – Бө ек Болгар дә ү лә тенең дә вамы булган. Ул ү з вакытында Кө нчыгыш Европаның кө чле һ ә м алдынгы дә ү лә тлә реннә н саналган. Ул Урта Азия, Мисыр, Тө ркия, Кытай, Иран, Гарә пстан белә н кө чле элемтә дә торган, бу иллә р белә н сә ү дә иткә н. Сә ү дә кү брә к бер малны (товарны) икенче малга алмаштыру рә вешендә барган.

Казан ханлыгында эш кә газьлә ренә мө нә сә бә т бик югарылыкта торган. Казанда галимнә р, шагыйрьлә р, җ ырчылар, язучылар, музыкантлар яшә гә н. Бу вакытта бик кү п бә етлә р, тарихи җ ырлар, ә киятлә р, табышмак, мә кальлә р туган. Казан ханлыгы алга киткә н иллә рнең берсенә - мә дә ни ү зә ккә ә йлә нгә н.

б) Болгар тарихында аеруча ә һ ә миятле мә сьә лә лә рнең берсе – болгарларга һ ә м Болгар дә ү лә тенә ислам дине керү һ ә м тарала башлау чорын билгелә ү.

Болгар һ ә м исламият тарихларында Болгар иленең исламны кабул итү е турында ике тө рле караш яши. Бу мә сьә лә белә н турыдан-туры шө гыльлә нмә гә н бер тө ркем галимнә р болгарларның ислам дине кабул итү ен 921-922 елларда Багдад хә лифе Муктадирдә н болгар патшасы Алмышка килгә н билгеле илчелек белә н бә йлилә р.

Икенче бер тө ркем галимнә р фикеренчә, болгар һ ә м аларга якын кабилә лә рдә исламлашу инде VII-VIII гасырларда ук башланган һ ә м Ибне Фазлан катнашындагы илчелек килгә ндә Болгарстан инде мө селман булган дигә н карашны алга сө рә лә р.

В)Һ ә р халыкның даимә н кү ң ел тү рендә йө рткә н, буыннан-буынга сө йлә нелгә н риваятьлә рендә сакланган, туфрагы ү зенә тартып торган изге урыннары бар. Татар халкы ө чен ул – Болгар. Борынгы бабаларыбыз нә къ биредә ү зенең кыйбласын билгелә гә н, дан-шө һ рә те таралган халык буларак та шушында танылган. Кү ң еллә рне җ ә леп итеп чә чә к атканда да, дошман яуларыннан егылып, хә рә бә лә р эчендә ятканда да халыкның аяк эзе суынмады Болгар җ иренә. Бар җ иһ анга ө н салган шанлы Болгар ә ле кү тә релер, мә һ абә т бина-пулатлары ү з хә ленә кайтыр дигә н ө мет чаткылары сү нмә де. Ниһ аять, ул кө н килде. Яң а хариталарга да Болгар исеме кире кайтарылды, археологлар, җ ир катламнарын аерып, пайтә хетнең билгесез битлә рен ачарга керештелә р, аякка калыккан биналарда кү ргә змә лә р эшли башлады. Болгар шә һ ә рлеге Дә ү лә т тарих-мигъмари музей-тыюлыгы итеп игълан ителде. Кайчандыр шаулап яшә гә н шә һ ә р музейга ә верелде.

***

1) Переведите выделенные предложения.

2) Ответьте на вопросы:

Болгар дә ү лә те кайда урнашкан булган?

Болгарлар нә рсә белә н шө гыльлә нгә н?

Болгарларда нинди фә ннә р алга киткә н булган?

Казан ханлыгы нинди дә ү лә т ул?

Болгар тарихында ислам динен кабул итү гә карата нинди фикерлә р яшә гә н?

3) По третьему тексту составьте 5 вопросительных предложений.

14. Переведите тексты.

а) Финансы являются одной из важнейших экономических категорий, отражающей экономические отношения в процессе создания и использования денежных средств. Их возникновение произошло в условиях перехода от натурального хозяйства к регулярному товарно-денежнему обмену и было тесно связано с развитием государства.

Одним из главных признаков финансов является их денежная форма выражения и отражение финансовых отношений реальным движением денежных средств.

Реальное движение денежных средств происходит на второй и третьей стадиях воспроизводственного процесса – в распределении и обмене.

б) Как экономическое явление инфляция существует уже длительное время. Считается, что она появилась, чуть ли не с возникновения денег.

Термин инфляция впервые стал употребляться в Северной Америке в период гражданской войны 1861-1865 гг. и обозначал процесс разбухания бумажно-денежного обращения. В ХIX в этот термин употреблялся также в Англии и Франции. Широкое распространение в экономической литературе понятие инфляция получило в ХХ в. после первой мировой войны, а в советской экономической литературе – с середины 20-х гг.

15. Составьте диалоги по следующим ситуациям:

а) Поговорите окрупных городах Татарстана (России).

б) К вам в гости приехал друг из Америки. Интересуется историей Татарстана.

в) Проводите экскурсию по достопримечательным местам г.Казани.

г) Побеседуйте об одном историческом месте РТ.

16. Составьте рассказ о России, о Татарстане, о родном городе или деревне.

СҮ ЗЛЕКЧӘ

акча берә млеге – денежная единица

билге – признак

даимә н – постоянно

кө нбатыш – запад

кө нчыгыш – восток

кү зә тергә - следить

мигъмари – мемориаль

мирас – наследство

мө стә кыйль – самостоятельный

пайтә хет – столица

риваять – легенда

тыюлык – заповедник

уктай – как стрела

фаҗ игале - трагический

харита - карта

хә зинә - сокровище, ценность

шанлы – славный

юкка чыгарырга – уничтожить

ә йлә неш – обращение

ө леш - часть

ө леш кертү – внести вклад