БИРЕМНӘР

1. Переведите предложения на татарский язык.

Сегодня мне писать было бы уже поздно. (Чехов) Во время работы надо забывать обо всем и писать как бы для себя или для самого дорогого человека на свете. (Паустовский) Луга залило водой. Горы занесло снегом. Крышу снесло бурей. В номере было прибрано, светло и уютно.

2. Составьте правильные предложения.

Университеты, уку йорты, Казан, танылган. 1804 нче, нигез, салынган, аң а, елда.

Муса Җ ә лил, йө ртә, Опера театры, татар, исемен, шагыйре. Танылган, илебездә, ул, театр. Казанлылар, ярата, бу, бик, театрны.

Иң зур, Европадагы, елга, Идел. Җ ә ен, Идел, дә, матур, да, кышын.

Казанлыларның, Аккош кү ле, урыны, ял итү, яраткан. Сө ембикә, Казан, бар, манарасы, Кремлендә.

3. Прочитайте текст. Укажите предложения, где сказуемое выражено существительным. Объясните знаки препинания.

Татар профессиональ театрының туган кө не – 1906 елның 22 нче декабре. Г.Камал – татар драматургиясенә һ ә м театрына нигез салучы.

Беренче татар драма артистлары труппасы “Сә йяр” (сә яхә тче) дип атала. Ул Казанда Ильяс Кудашев-Ашказарский җ итә кчелегендә тө зелә.

20-30 нчы еллар – татар театрының музыкаль драма жанры туган вакыт. Бу елларда К.Тинчуринның “Зә ң гә р шә л”, “Казан сө лгесе” ә сә рлә ре сә хнә дә н тө шми. Татар халкының кү ренекле композиторы С.Сә йдә шев бу ә сә рлә ргә музыка яза.

Шә хес культы елларында татар театрының иң яхшы кешелә ре юк ителә: театрның баш режиссеры – К.Тинчурин 1938 елда атыла; беренче профессиональ композитор С.Сә йдә шев театрдан куыла…

Бө ек Ватан сугышы башлангач, Татар дә ү лә т академия театрының кү п кенә артистлары фронтка китә һ ә м сугыштан кайтмыйлар. 50 нче елларда гына театр яң адан яши башлый. Театрга яшь драматурглар, режиссерлар килә.

1966 елдан башлап театрның баш режиссеры булып Марсель Сә лимҗ анов эшли (2002 елда вафат). Ул мелодрамалар, водевильллә р, халык драмалары куя башлый.

Бү генге кө ндә театрның баш режиссеры - Фә рит Бикчә нтә ев.

4. Нераспространенные предложения превратите в распространенные, добавив второстепенные члены.

Театр труппасы оеша. Труппа атала. Спектакльлә р уйнала. Спектакль ә һ ә мияткә ия. Ә сә рлә ре языла. Сә хнә гә куя. Артистлар уйный. Театр бү лә клә нә.

5. Переведите словосочетания. Составьте с ними предложения.

а) Театр сә нгате, рә сем сә нгате, матур ә дә бият ә сә рлә ре, сынлы сә нгать музее, кү ренекле рә ссамнар, кү ргә змә лә р залы, китап кибете.

б) Дворец культуры, театр имени Г.Камала, государственная премия имени Г.Тукая, премия «Золотая маска», спектакль по произведениям З.Хакима, поднимается вопрос художественных проблем.

6. Переведите предложения. Укажите вводные слова и пояснения.

Поезд кузгалып китте, без, ә лбә ттә, калдык. Бу эш барып чыкмас, ахрысы. Бердә н, атлар арыдылар, икенчедә н, караң гы тө ште, ө ченчедә н, яң гыр ява. Дө рес, ул ишеткә н иде, Идел буендагы алма бакчалары ө шегә н, дип сө йлә нгә ннә р иде.

Петров ү зенең юлдашы Паларусовка карап, урамның Иделгә чыга торган очына кү рсә тте. Мин бу шигыремне фронтташ дустыма - Ә нә скә багышлыйм. Ул елларда без – Леналар, Ларисалар, Фә ридә лә р заводта эшлә дек. Ул атасына охшаган: кү п сө йлә ми, эшли дә эшли. Чә й янына таба ашы – белен (коймак) ө лгертә лә р. Биек тау башына, Илсө ярнең ә тисе кү мелгә н җ иргә, кү тә релделә р.

7. Прочитайте и переведите текст. Найдите вводные слова и вводные предложения. Поставьте знаки препинания.

Сү злә рне ә лбә ттә саклык кассаларына салып булмый. Ә мма аларның да бә ясе нә къ менә акча шикелле ә ледә н-ә ле ү згә реп тора, ягъни инфляциягә дучар була. Ә ле ярый, кешелә р сү злә рне саклык кассаларында тотмыйлар. Юкса кө тмә гә ндә бер кө н килеп, аларның бит бер сү зсез калулары да бик мө мкин... Хә ер без саклык акчаларыбыз эреп югалгач та, берсү зсез калдык... Кү рә сез акча белә н сү злә р арасында да охшашлык бар бугай. Шуң а кү рә без сү злә рнең бә ясен арттыру ә мә лен табарга тиешбез. Валюта булып йө рерлек алтын сү злә р кирә к.

Сү злә р кешегә һ ава белә н су, икмә к белә н тоз, кояш белә н мә хә ббә т кебек кирә к! Сү здә н башка тел дә, халык та юк. Сү злә р миң а ә би-бабаларымнан мирас булып калган. Рә хә ттә дә, михнә ттә дә сү згә мохтаҗ без. Сү з ул ата-анага да, балага да бер ү к дә рә җ ә дә кадерле. Сү злә р игенчегә дә, фә йлә суфка да хезмә т итә. Яхшы сү злә р бө тен кешегә дә кирә к, яман сү злә р беркемгә дә кирә кми... Сү злә р ә ле кешелә ргә генә тү гел, кошларга да, җ ә нлек-хайваннарга, чә чә клә ргә дә кирә к.

***

Найдите по тексту слова, с противоположным значением.

8. Перепишите предложения, вставляя вместо многоточий вводные слова или предложения.

Башка вакыт булса,..., без Йосыпов белә н Казанда хезмә т иткә н елларны искә алып, озаклап сө йлә шеп утырган булыр идек, лә кин,..., вакыты андый тү гел, һ ә р минут исә птә. Дә ү лә тша абый,..., хафаланмагыз, сезгә булган хө рмә тем минем чиксез зур. – Киемнә регезне киптерү егез ә йбә т,..., ә кораллар ни хә лдә? Кызларның сары чә члесе -... инженер-электрик булырга укый икә н, ә озын кара толымлысы -... артистка булырга хә зерлә нә.

Аң ладым мин бу дө ньяны:

Егеткә һ ө нә р кирә к.

Һ ө нә рең булдымы синең,

Син,..., илгә кирә к.

Син җ иң ү гә,..., ышанасың,

Чын кү ң елдә н шуны телисең.

(зинһ ар дип ә йтә м; ә лбә ттә; билгеле; нишлә мә к кирә к; белә м; димә к; ул ү зен Гө ллә р дип таныштырды; анысы Фатыйма исемле иде)

9. Переделайте предложения так, чтобы обращения стали подлежащими.

Кырларга чыгыгыз, балалар! Курыкмагыз, кошлар, кү реп сез яныгызда мин барын. Ах, җ ырлар, җ ырлар, сез кеше йө рә ген нә рсә генә эшлә тмисез! Син шаһ ит бул, кояш, язгы кояш, аккан каннарыма тезлә неп, мин ант итә м! Сагындым, бик сагындым сине, Туган ил!

10. Составьте по 3 предложения по теме литература с вводными словами, обращениями, пояснениями.

11. Определите, какую функцию выполняют в предложениивыделенные слова. Перепишите, поставив знаки препинания.

Ә бит Мә динә ни ә йтсә ң дә җ инаятьче тү гел. Аң а ничек ярдә м итә ргә. Моннан ни килеп чыгачагы ә йтмә сә ң дә аң лашыла. Минемчә ул бу юлы беренче килә чә к. Кешене иң беренче шушы сыйфатлар кө чле итә. Ул быел университетның беренче курсын тә мамлады. Барыбер минемчә эшлибез дип ә йттем бит инде.

12. Составьте по два предложения со словами билгеле, дө рес, нигездә, табигый. В одном они должны бить вводными словами, в другом выполнять другую функцию.

13. Переведите диалоги.

а) - Тукайның нинди поэмаларын белә сең?

- “Шү рә ле”.

- Бу поэма буенча балет та бар бит.

- Ә йе, шулай шул.

- Ә нинди шигырьлә рен укыганың бар?

- “Туган тел шигырен яттан белә м. “Пар ат”, “Китап” шигырьлә рен укыганым бар.

- Г.Тукай шигырьлә ре русчага тә рҗ емә ителгә нме?

- Ә йе. Тукай ү зе исә н чакта ук тә рҗ емә ителә башлаган. Тукайны Анна Ахматова, Марина Цветаева, Павел Родионов, Роберт Моран, Армений Тарковский, Вероника Тушнова, Вил Ганиев, Равил Бохараев тә рҗ емә иткә ннә р.

- Хә зерге вакытта кү ренекле язучылар, шагыйрьлә ргә, сә нгать эшлеклелә ренә Тукай премиясе бирелә. Син нинди лауреатларны белә сең?

- Хә сә н Туфан, Илһ ам Шакиров, Гомә р Бә широв, Мө хә ммә т Мә һ диев, Сара Садыйкова, Сибгат Хә ким, Бакый Урманче, Фә ридә Кудашева һ ә м башкалар.

- Бу бү лә кне кайда тапшыралар?

- Шигырь бә йрә мендә. Бу бә йрә м ел саен 26 апрельдә - Тукайның туган кө нендә була.

б) – Аня, минем “Шү рә ле” балетына ике билетым бар. Апам авырып китте, бара алмый. Бә лки син минем белә н барырсың? Синең ул балетны караганың юкмы?

- Юк, караганым юк. Бик карыйсым килә. Ә “Шү рә ле” ул нә рсә дигә н сү з?

- Шү рә ле русчага леший дип тә рҗ емә ителә. Г.Тукайның шул исемдә ге ә кияте бар. “Шү рә ле” беренче татар балеты.

- Аның композиторы кем?

- Фә рит Яруллин. Син минем белә н барырга ризамы?

- Ә лбә ттә. Минем бик тә татар балеты карыйсым килә.

14. Переведите диалоги.

а) – Мы вчера ходили на концерт.

- На какой?

- На концерт Хании Фархи. Мне очень понравился. Советую сходить.

- Это был единственный концерт в Казани?

- Нет. Мы были в Пирамиде. Завтра Х.Фархи будет выступать в доме культуры Химиков. А восьмого числа – в театре им. Г.Камала.

- Если будут билеты обязательно схожу.

б) – Я хочу купить большую картину. Не скажешь, где можно ее преобрести?

- Я думаю, в художественном салоне. А какую картину ты хочешь купить.

- Мне нравится осенний пейзаж.

- Картины каких художников тебе больше нравятся?

- Больше всего мне нравятся картины Шишкина. Я даже специально съездила в Елабугу, в дом-музей Шишкина. Есть также неплохие картины начинающих художников.

15. Переведите тексты. Первый текст перепишите изменив причастия прошедшего времени в причастия настоящего времени.

а) Халыкның бигрә к тә яраткан, кү ң еленә бигрә к тә якын кү ргә н ә диплә ре була. Мө хә ммә т Мә һ диев ә нә шундый бә хетле язучы иде. Ул ү зенең беренче ә сә рлә ре белә н ү к укучының йө рә к тү ренә илтә торган тылсымлы сукмакны табып алды һ ә м иҗ ат гомерендә кү п санлы ү лемсез романнар, повестьлар язып калдырды.

Мө хә ммә т Мә һ диевкә дан китергә н беренче ә сә р – 1968 елда “Казан утлары” журналында басылып чыккан “Без - кырык беренче ел балалары” повесте булды. Аннан соң иҗ ат ителгә н “Фронтовиклар” романы язучы калә менең тагын да зуррак уң ышларга ирешү ен раслады.

б) Поздней осенью к Николаю Алексеевичу приехала мать. Это была и радостная и горестная встреча. Сын не мог скрыть от матери своего нового несчастья: он почти ослеп.

Ему раздобыли старый радиоприемник. Не снимая с головы наушников, он вслушивался в волнующие известия и обдумывал свой собственный план. Это была мечта написать книгу. Островского особенно волновали героические дела молодежи.

Поздней осенью 1930 года Николай Островский начал работать над своей книгой «Как закалялась сталь?».

в) Книгам уже несколько тысяч лет, и за это время они принимали разный облик. Вавилонияне, ассирийцы и другие древние народы делали книги из глины, выдавливая особые значки острой палочкой на плитах из мягкой глины. Потом глиняные плитки сушили или обжигали. Из этих глиняных плиток составлялись книги и даже целые библиотеки.

В Древнем Египте тексты книг высекали на каменных плитах. Потом изобрели папирус.

Спрессованные пластинки тростника склеивали в длинные ленты до нескольких десятков метров. В средние века книги писали от руки на листах пергамента, соединенных в тетради.

Так возникла та форма книги, к которой мы привыкли.

16. Ответьте на вопросы.

Нинди татар язучыларын белә сез?

Рус язучыларыннан, чит ил язучыларыннан кемнә р ошый?

Сез шигырь укырга яратасызмы? Ү зегез белгә н бер татарча шигырьне яттан сө йлә гез.

Сез нинди татар җ ырчыларын белә сез?

Нинди татар композиторларын атый аласыз?

Татар кино сә нгате турында нә рсә ә йтә аласыз?

Татар театрында, концертында булганыгыз бармы?

Бү генге кө ндә сә хнә дә барган нинди спектакльне белә сез? Нинди спектакльлә р карарга яратасыз? Кү ренекле татар артистларының исемнә рен атагыз.

Нинди кү ренекле рә ссамнарны белә сез?

17. Составьте диалоги по следующим ситуациям:

а) Поговорите с другом о конкурсе “Евровидение 2008”;

б) Вы с вашим гостем сходили на концерт татарских исполнителей. Поговорите об этом концерте;

в) Позвоните в кассу и уточните есть ли билеты на завтрашний концерт. Узнайте цены.

г) Вы с ребенком сходили в “Цирк”. Поделитесь впечатлениями.

18. Напишите сочинение на тему “Минем яраткан язучым” (шагыйрем, актерым, кинофильм, спектакль и.т.д.)

СҮ ЗЛЕКЧӘ

ахрысы – кажется

балчык – глина

белен – блины

болын – луг

бә лки – может

бү лә клә нә - награждается

гомумә н – вообще

давыл – буря

имеш – мол, якобы

исә птә - на счету

ихтимал – возможно

кайгы – горе

кү мелгә н җ ир – место захоронения

михнә т – страдание

нигездә - в основном

нишлә мә к кирә к – что поделать

ниһ аять – наконец

сукырайды – ослеп

сө лге – полотенце

табигый – естественно

тау – гора

толым – коса, локон

тү бә - крыша

хафалану – беспокоиться

хыял – мечта

хө рмә т - уважение

шә л – шаль (платок)

шә хес культы – культ личности

яндырырга – обжигать

янә се – будто бы

ягъни мә сә лә н – то есть

ә лбә ттә - конечно

җ иң ү – победа