Тіршілік элементтері.

Термин сө здермен танысың ыздар.

Адам организмі, сезім жү йесі, қ аң қ а, қ уат кү ші, беріктік қ асиет, адам ағ засы, химиялық элемент, табиғ и тұ здар, континенталдық тұ здар, зерттеу негізі, тиімді пайдалану, қ ышқ ылдар.

Тө мендегі сө здердің мә ндес мағ ыналарын анық таң ыздар.

Берік, ә сер, деректер, оқ та-текте, беймә лім, ә діс, ауқ ымды, пайымдау.

Адам организмде бром, мырыш, алюминий, мыс, бор, берилий сияқ ты микроэлементтер кездеседі. Салмағ ы 70 кг адам денесінде ғ алымдардың айтуынша, 12, 6 кг кө міртегі, 45, 5 кг оттегі, 7 кг сутегі, 2, 1 кг азот, 1, 4 кг кальций, 150 грамм фосфор, 157 грамм кү кірт, 5 грамм темір, 100 грамм фтор, 1, 1 грамм йод, 0, 0005 грамм мышьяк болады екен.

Адам организмі фосфорды ет, жұ мыртқ а, сү т, астық ө німдері арқ ылы алады да, ол адам денесінің ө суіне, дамуына жә не сезім жү йесіне ә сер етіп, адам қ аң -қ асын қ ұ руғ а қ атысады. Организмде қ уат кү ші болып есептелетін АТФ-ны тү -зеді. Егер кү шті магнитпен денедегі темірді тартып алып кө рсек, гемоглобин-нің оттегін сің іріп, тканьдарғ а жеткізілуі мү мкін болмас еді. Ал кремний сү -йекке беріктік қ асиет береді. Адам терісінің жібектей есіліп тұ руы, жә не тыр-нақ тың мық тылығ ы кремний атомына байланысты. Ол етте, ө кпеде, шемір-шек пен ішекте болады.

Мінеки, ө зің із де байқ ағ ан шығ арсыз, адам ағ засының беймә лім ғ ажайып қ ұ пиялалары мен сырларын. Сондық тан мұ ндай деректерге жете мә н берудің пайдасы мол деп ойлаймыз. Біздің ә рқ айсымыз Д.И. Менделеевтің химиялық элементтері кестесін кө теріп жү ргенімізді оқ та-текте есімізге тү сіріп қ оялық.

Д.М.Менделеев ө зінің химиялық элементтердің жү йесін тү сінде кө рген дейді. Ресей инженері, философы В.Симаков бірнеше жылдан кейін, биоло-гиялық элементтердің периодтық системесын жасады. В.Симаков пайымдау-ының логикасын тү сіну ү шін, алдың ызғ а Менделеев таблицасын қ ойың ыз.

В.Симаков химиялық элементтердің белсенділігін не бары жеті электрон анық тайтындығ ын; Менделеев таблициясында жеті электрон барлығ ын; ең бірінші элемент-сутегі жетінші клеткада орналасқ андығ ын байқ ады. Алдың -ғ ы алты клетка бос.

Енді ә рі жетінші, ә рі бірінші элемент сутегіне назар аударайық. Сутегі бә -рімізгі белгілі протон мен электронның бірлігінен тұ рады. Гелий, Менделеев кестесі бойынша оң жақ та, гелийде екі протон бар. Осылайша элементтен элементке дейін протондар саны мен нейтрондар саны ө се береді.

Қ азіргі уақ ытта химияның негізгі міндеттеріне халық шаруашылығ ына қ а-жетті заттар кездесе бермейді, сондық тан химиялық синтез ә дісінің тиімділі-гі-табиғ и пайдалы қ азбалармен бірге кездесетін қ осалқ ы газдардан органи-калық жә не бейорганикалық химия ө німдерін ө ндіреді.

Кө птеген белгілі ғ алымдар ө здерінің ғ ылыми зерттеулерімен Қ азақ стан ғ ылымының, соның ішінде жаратылыстану ғ ылымының дамуына, ө ркендеуі-не ү лес қ осты.

Қ аныш Сә тпаев (1899-1964)-геолого-минералогиялық ғ ылымының докто-ры, профессор, академик. Ол бала кезден ө зінің туғ ан жерінің кө не тарихын жә не ө з халқ ының музыкалық туындыларын жақ сы білген. Қ аныш ө з ә кесін ү лгі тұ татын. Ол ө зінің саналы ө мірін туғ ан халқ ына, ғ ылымғ а арнады.

1946 жылы Англияда болғ ан сапарында Черчилл «Барлық қ азақ тар сіз сияқ ты ұ зын бойлы, мық ты, сымбатты ма?»-деп сұ райды.

Бұ л сұ рақ қ а Қ аныш: «Жоқ менің халқ ым менен гө рі биік»-деп ұ тқ ыр жауап берген. Бұ ндай жауапты тек ө з халқ ын сү йген ұ лы жә не парасатты адам ғ ана бере алады.

Қ азақ стандық кө рнекті ғ алым-химик, республика білімі мен ғ ылымының ірі ұ йымдастырушысы, Қ Р Ұ Ғ А мү ше-корреспонденті-Батырбек Ахметұ лы Бірімжанов (1891-1980). Ол 1940 жылдан бастап ұ стаздық қ ызметпен қ атар, Қ азақ станның химия ө неркә сібі ү шін маң ызы бар ғ ылыми проблемалармен айналысты. Ол Қ аратау фосфориттерін қ ышқ ылсыз қ айта ө ң деу мү мкіндік-терін зерттеді. Сонымен қ атар Қ азақ стан Республикасындағ ы табиғ и тұ здар-ды іс жү зінде қ олдану жө ніндегі кө лемді зеттеулердің негізін салды, отандық табиғ и байлық тарды тиімді пайдаланудың жә не қ оршағ ан ортаны қ орғ аудың маң ыздылығ ы туралы ө з ең бектерінде ү немі жазып отырды. Осындай зерт-теулермен қ атар ол континенталдық тұ здардың тү п тамырын зерттеу жө нінде ө те ауқ ымды теориялық жұ мыстар жү ргізді.

1-тапсырма. Мә тінді оқ ың ыздар. Мазмұ ндаң ыздар.

2-тапсырма. Сө здікпен жұ мыс.

Кү кірт қ ышқ ылы-серная кислота

Улану-отравится

Адам ағ засы-организм человека

ө неркә сіп-промышленность

сутек-водород

мышьяк-сынап

3-тапсырма. Тө мендегі сұ рақ тар тө ң ірегінде сұ хбаттасың ыздар.

1. Химия ғ ылымының кө шбасшысы деп, қ андай қ азақ стандық ғ алымдарды атар едің із?.

2. Қ азіргі уақ ытта химия ғ ылымының белсенді дамуына кү мә н келтіре аласыз ба?.

3. Қ азақ станның қ ай аймағ ында химия ө неркә сібі орналасқ ан?.

4. Органикалық жә не бейорганикалық ө німдер қ алай ө ндіріледі?.

4-тапсырма. Ойтү рткі сұ рақ тар.

Қ азақ станда химия ө ндірісі неге кеш дамығ ан?.

Берілген жауаптармен келісесіз не келіспейсіз. Ө з ойларың ызды айтың ыз-дар.

а/. Зауыттар Ресей, Украина, Белорусия, Балтық жағ алаулары елдерінде са-лынды.

ә /. Химияның біраз саласы, соның ішінде полимерлер химиясы ғ арышты иге-руге қ ызмет етті.

5-тапсырма. Сө з тіркестерінің екінші сың арына сө йлем қ ұ растырың ыздар.

Қ уат кү ші, қ ызыл тү йіршік, химиялық элемент, периодтық жү йе, биология-лық элементтер, электрон бірлігі.

6-тапсырма. Тө мендегі мақ ал-мә телдерден сан есімдердің мағ ыналық тү рле-рін анық таң ыздар.

Алтау ала болса, ауыздағ ы кетеді,

Тө ртеу тү гел болса, тө бедегі келеді.

Айла алтау, ақ ыл жетеу.

Қ ырық кісі бір жақ, қ ың ыр кісі бір жақ.

Мың қ осшығ а бір басшы.

Атадан алтау, анадан тө ртеу,

Жалғ ыздық кө рер жерім жоқ.

7-тапсырма. Орыс тіліне аударың ыздыр.

Полистирол мен полипропиленнің халық шаруашылығ ы салаларында қ олда-нылмайтын жері кемде-кем. Арзан кө мір суспензиін алу-Қ азақ станда баста-луы мү мкін. Біз просидол дейтін дә рінің алу жолын, емдік қ асиетін ғ ылыми негіздеп шық қ анда, ол қ олданыста новокайн дә рісінен ә лдеқ айда пайдалы екенін дә лелдедік. Бірақ Қ азақ станда шығ ара алмадық. Ресейде ө ндіріліп жа-тыр.

8-тапсырма. Тө мендегі етістіктерді ө ткен шақ формасына қ ойың ыздар.

Басталу. Шығ у. Алу. Дә лелдеу. Алмау. Ө ндіру.

9-тапсырма. Сө йлемдердегі қ арамен жазылғ ан сө здерді мағ ыналас сө здермен ауыстырың ыздар.

Генетика- бү кіл тірі организмдерге тә н тұ қ ым қ уалаушылық пен ө згергішті зерттейтін биология ғ ылымының бір саласы. Тірі организмдердің осы заң ды-лық тарын ашып, қ оғ амды дамыту ү шін генетика ғ ылымы зор табысқ а жету-

де. Сондық тан биология ғ ылымының басқ а салаларының арасында ерекше орын алады. Организмнің тұ қ ым қ уалаушылық қ асиеті сыртқ ы орта фактор-ларының ә серінен ө згеріп отырады.

10-тапсырма. Тө мендегі сө йлемдерге сұ рақ қ ойың ыздар.

1. Тұ қ ым қ уалаушылық пен ө згергіштік ө зара тығ ыз байланысты.

2. Бұ л тү сініктер ежелгі дә уірде-Демокрит, Гиппократ, Платон жә не Аристо-

тель қ алыптастырғ ан.

3. ХІХ ғ асырда 80-жылдарда бұ л пікір қ атты сынғ а ұ шырады. Г.Мендель ашқ ан тұ қ ым қ уалау заң дылық тары 1900 жылы ө зінің тиісті бағ асын алды.

4. Т.Морганның жә не оның ғ ылыми мектебі тұ қ ым қ уалаушылық тың хромо-сомалық теориясын ашумен тығ ыз байланысты.

5. Тұ қ ым қ уалайтын ө згергіштік туралы ілімді дамытуда орыс ғ алымы Н.И.Вавилов зор ү лес қ осты.

БӨ Ж тапсырмалары.

«Отандық биология дамуының қ азіргі кезең і» тақ ырыбында ауызша хабарла-ма дайындаң ыздар.