Химия өнеркәсібінің салалық құрылымы.

Химия ө неркә сібінің саласы дү ние жү зінде тұ ң ғ ыш рет Германияда ХІХ ғ асырдың аяғ ында дү ниеге келді. ХХ ғ асырдың 50-70 жылдарының бас кезі химия ө неркә сібінің дә уірлеген «алтын ғ асыры» болды. Қ азіргі кезде химия ө неркә сібі 4 аймақ қ а бө лініп тұ р.

Олар: АҚ Ш, Батыс Еуропа, ТМД елдері, Жапония. Мұ нда кенішті химия, минералдық тың айтқ ыштар, негізгі химия ө німдерін, ә сіресе, органикалық синтез ө ндіру, полимерлік материалдар шығ ару ерекше орын алды.

Қ азіргі кезде Шығ ыс жә не Оң тү стік-Шығ ыс Азия елдері синтетикалық жә -не жартылай синтетикалық бұ йымдар ө ндіруге мамандануда. ХХІ ғ асырдың бас кезінде химиялық шикізат жә не негізгі химияның аса маң ызды ө німдерін,

кү кірт қ ышқ ылын, минералдық тың айтқ ыштар ө ндіру тұ рақ талды, ал синте-тикалық каучук ө ндіру қ арқ ыны баяулады. Сонымен бірге-полимерлік мате-риалдарды, синтетикалық шайырлар, пластмассалар, химиялық талшық тар ө ндіру жедел қ арқ ынмен дамып отыр.

Қ азақ станда химия ө неркә сібі жеке сала ретінде алғ ашқ ы бесжылдық тар кезінде қ алыптасты. Кең естік дә уірге дейінгі кезең де Қ азақ станда Шымкент дермене /сантонин/ зауыты /1883/, сабын, желім қ айнататын ұ сақ кә сіпорын-дар жұ мыс істеді. 1930-1940 жылдары Ақ тө бе химиялық комбинат «Арал-сульфат», ірі фосфорит кені-«Қ аратау» комбинаты, Қ арағ анды синтетикалық каучук, Қ останай синтетикалық талшық зауыттары салынды.

1950-1960 жылдары Қ азақ станда осы заманғ ы химиялық индустрияның не-гізі қ аланды. Қ азақ стан химиясының қ ұ рылымына қ арағ анда, негізгі химия-ның ү лесі басым. Еліміздің негізгі химиясы қ ышқ ыл, химиялық қ осылыстар, фосфор мен минералдық тың айтқ ыштар ө ндіреді. Химия-фармацевтика ө нер-кә сібі негізінен алғ анда, жаң адан қ ұ рылып жылдам дамуда.

Ең ү лкен «Химфарм» зауыты Шымкентте орналасқ ан. Ол Қ азақ стандағ ы дә рі-дә рмектің 3/5 бө лігін шығ арады. Алматы, Қ аскелең, Семей жә не Павло-дарда ірі кә сіпорындар жұ мыс істейді. Полимерлер алынатын шиказатқ а мұ -най ө німдері, табиғ и жә не ілеспе газ жатады. Ақ тау зауыты полиэтилен мен полипропилен шығ арады. Резең ке бұ йымдары ө ндірісінің негізгі орталық та-ры-Саран жә не Шымкент. Фосфоритті Қ аратау мен Жаң атаста ө ндіріп ұ сақ -тайды. Таразда фосфор тың айтқ ыш шығ арады. Азот ө ндірісі Ақ тау мен Те-міртауда; кү кірт қ ышқ ылы-Жезқ азғ ан, Балқ аш, Ө скемен, Риддер; уран-Степногор, Ақ тауда; фосфатты тың айтқ ыштар ө ндірісі Таразда шығ арылады. Хром қ осылыстары зауыты Ақ тө беде орналасқ ан. Оның ө німін негізгі тұ ты-нушылар-тү сті металлургия, тері илеу жә не лак-бояу ө неркә сібі, ал шетел-дерде АҚ Ш-тың, Ресейдің, Ұ лыбританияның кә сіпорындары жұ мыс істейді.

Қ азақ стандағ ы ең бірінші мұ най 1899 жылы Орал-Ембі алабындағ ы қ арашү ң -гілден игерілді. Қ азақ стандағ ы ірі салааралық кешендердің біріне отын-энер-гетикасы жатады. Қ азір газ ө неркә сібі де жылдам дамуда.

Химия ө неркә сібіне жататын салалар:

-кен-химия;

-негізгі химия;

-жасанды жә не синтетикалық талшық тар;

-химиялық тездеткіштер /реактивтер/.

Мұ най-химия ө неркә сібіне жататын салалар:

-синтетикалық каучук;

-негізгі органикалық синтез ө німдерін ө ндіру;

-резина-асбест ө неркә сібі жатады.

1-тапсырма. Мә тінді мазмұ ндаң ыздар.

2-тапсырма. Тө мендегі сұ рақ тарғ а жауап берініздер.

1. Қ азақ станда химия ө неркә сібі қ ай кезең де қ алыптасты?.

2. Кең естік дә уірге дейін Қ азақ станның қ андай қ алаларында ұ сақ кә сіпорын-дар жұ мыс істеді?.

3. Қ андай қ алаларда химиялық ө німдер шығ арылатынын айтың ыз.

4. Химия жә не мұ най-химия ө неркә сібі іштей қ андай салаларғ а бө лінеді?.

5. Қ азақ стандағ ы мұ най қ ай жылы игерілді?.

3-тапсырма. Берілген ойдың жалғ асын табың ыздар.

1. Мұ най-химия саласы--------------

2. Мұ най-химия кә сіпорындары ө з ресурстары болмауы негізінен-----------

3. Мұ най-химия кешені КСРО-ның қ ұ рамдас бө лігі ретінде------------------

4. Деректер бойынша солтү стік, орталық аудандарда -------------------------

Ойдың жалғ асы.

Қ алыптасты жә не ө ндірістік-технологиялық кешенінде аралық буын болып табылады. Табиғ и жә не ілеспе газдарғ а ие. Ресей Федерациясымен жұ мыс істейді. Кө мірсутектерінің қ оры мол.

4-тапсырма. Берілген сө йлемдердің етістіктері қ андай шақ формасында тұ р-ғ анын анық таң ыздар.

Қ ашағ ан мұ най кешенінің геологиялық қ оры 4, 8 млрд т. Оның қ ұ рамында ілеспе газ жә не кү кірттісутек бар. Кен орнының ұ зындығ ы-19 км, ені-21.

Мұ найды игеру 2010 жылы басталды. Кенішті игеру 40 жылғ а жоспарланғ ан.

Сонымен қ атар Солтү стік Каспий жобасы іске асырылуда. Негізгі мақ сат-мұ -най жә не газ кеніштерін барлау жә не Қ ашағ анды игеру. Мұ най жә не газ қ аба-ты орналасқ ан терең дік-4300 м.

5-тапсырма. Тө мендегі сө здерді жатыс, шығ ыс септіктеріне қ ойың ыздар.

Мұ най, газ, ө неркә сіп, ө нім, ө ндіріс.

6-тапсырма. Берілген сө здерді дұ рыс орналастырың ыздар.

Су қ оймалары, топырақ, ұ шырауда, ластануғ а, атмосфера. Жер сілкінісі, пайда, болғ ан, нә тижесінде, жасанды, игеру. Табиғ ат, технологиясы, сақ тау отыр, қ олданып. Газды, тыйым, ілеспе, жағ уғ а, салынды. Мұ най, баспау, су, арнайы, тұ рғ ызу, дамбалар, керек. Елді, жақ ын, адамдарды, жақ қ а, басқ а, мекендер, орналасқ ан, кө шірілді.

7-тапсырма. Берілген сө здерді тү сіндірме сө здіктен қ араң ыздар.

Пайымдау, белсенділік, сутегі, аналогия, табиғ и, жасанды, ерекше, кө міртегі.

8-тапсырма. Берілген сө здер мен сө з тіркестеріне тү сініктеме берің іздер.

а). синонимдер арқ ылы:

бос, кездейсоқ, ық пал ету, елеп-ескеру, дү ниден ө тті.

ә). антонимдер арқ ылы:

бірінші, беймә лім, асты, маң ы, арасы, ө су, қ алың, сұ йық, таза.

9-тапсырма. Тө мендегі сө йлемдерге (бастауыш пен баяндауыш арасына) сызық ша қ ойың ыздар.

Протон химялық элемент негізі. Менделеевте алтыншы элемент тіршілік негізі кө міртегі. Бізге екі жү йе белгілі: Біріншісі Д. Менделеевтікі, екіншісі В.Симаковтікі. Олар химия ғ ылымының негізі. Д.Менделеев таблицасында ең бірінші элемент сутегі. Элементтердің периодтық жү йесі Д.Менделеев заң ы.

БӨ Ж тапсырмасы.

10-тапсырма. «Химия салаларының ө мірдегі маң ызы» тақ ырыбында эссе жа- зың ыздар.

3-апта. 1-сағ ат.

Орман.

Елімізде орман ө те кө п. Ол қ ұ рылық тың 1/3 бө лігін алып жатыр. Орман табиғ атқ а кө рік берумен қ атар, адам тіршілігінде де маң ызы ө те зор. Олар

атмосфераны зиянды заттардан тазартып, ауадағ ы шаң -тозаң ды азайтып оты-рады. Жазық далада шоқ -шоқ болып ормандар ө седі. Қ азақ станның орманды дала зонасы Батыс Сібір жазығ ы мен Жалпы Сырт қ ыратының аз ғ ана бө лігін алып жатыр. Жалпы кө лемі 1 млн га, Қ азақ стан аумағ ының 0, 4%. Орманды дала зонасының жер беті тегіс. Онда шағ ын ойпаттар кездеседі. Қ азақ стан жерінде орманды дала зонасының тек оң тү стік шеті сү йірленіп кіреді. Таулы экожү йелердің флорасын 3400-3600 тү р қ ұ райды.

Оның ішінде 540-570 тү р эндемик болып табылады. Тек Қ аратаудың фло-расында 165-170 эндемик тү рлері бар. Ормандар шыршалы, май қ арағ айлы, самырсынды, қ ылқ ан жапырақ ты болып келеді. Жапырақ ты ағ аш ормандар-ды атап ө тсек: таулы экожү йелерде итмұ рын мен бө ріқ арақ ат, арша, қ ылша, бетеге, сарыкү йік қ ауымдастық тары кең тарағ ан.

Қ азақ станның табиғ и флорасы-пайдалы ө сімдіктердің қ айнар кө зі. Бұ нда жем-шө птік ө сімдіктердің 700-ден астам тү рі ө седі жә не алуан тү рлі болып келеді. Ө сімдік жамылғ ысы жыртылмағ ан ү лескілерді жауып тұ ратын қ алың жә не ә р тү рлі шө птер, дә нді дақ ылды ө сімдіктерден тұ рады. Мұ нда қ ызғ ылт сабақ ты боз, шоқ тү пті бетеге, бұ ралғ ан жер бидайық ө те кө п. Астық тұ қ ым-дас ө сімдіктерге сә бізшө п, жұ пар иісті гү лдер ө седі. Бұ ршақ тұ қ ымдастардан

Сары гү лді беде, кө к тү сті бұ ршақ бар. Батыс Сібір жазығ ының ормандарын-да шоқ -шоқ қ айың мен кө ктеректер ө седі. Қ айың ды, кө ктеректі ормандарда арасында ө сетін бұ таларғ а: тал, долана, итмұ рын, қ ара қ арақ ат жатады.

Жалпы Сырт қ ыраты ормандарында жалпақ жапырақ ты ағ аштарғ а емен, жө ке, қ андыағ аш жатады. Ағ аш тұ қ ымдастарының қ ұ рамы жағ ынан батыс-тың орманды даласы Шығ ыс Еуропа даласына ұ қ сайды. Сабағ ы жің ішке, шырынды, қ ызыл кү рең тү сті жемісі бар, тошала жиі кездеседі. Орман ө сім-діктері ө зен аң ғ арларын бойлай оң тү стікке таралады. Мысалы, Жайық ө зені-нің аң ғ арында шоқ -шоқ ормандар, Ертіс жағ асын бойлай қ арағ айлы орман-дар ө седі. Сарыарқ аның Кө кшетау, Қ арқ аралы, Баянауыл тауларының гра-нитті массивтерінде қ арағ айлы ормандар таралғ ан. Олар тау шоқ тары мен беткейлеріндегі кө лдерді қ оршап жатқ ан далағ а ерекше ә семдік береді.

Қ азақ станда ө сімдіктердің 15 мың дай тү рі бар. Соның ішінде Қ азақ стан аймағ ында ө сетін қ амыс-қ ияқ тұ қ ымдасына жататын ең кө п тарағ ан ө сімдік. Ол суда, ылғ алды жерлерде ө седі. Негізінен оның 250-астам тү рі бар, соның ішінде Қ азақ станда 14 тү рі бір. Ең жиі кездесетіні кө л қ ияғ ы немесе қ оғ а. Оның биіктігі 2, 5 метрдей. Оның тамыры терең ге жайылып ө седі де, оттегін сабағ ында сақ тап, «ү немдеп» пайдаланады. Сондық тан тамыры терең ге кетсе де, тіршілігін жоймайды. Ол басқ а ө сімдіктермен бірге ағ ын суды биология-лық сумен тазартады. Сабағ ынан тү рлі тоқ ыма бұ йымын жасап, жылу ұ ста-ғ ыш қ ұ рылыс материалдарын жасайды. Кейбір тропиктік елдерде баспана то-қ иды, тамырын тағ ам ретінде пайдаланады.

1-тапсырма. Мә тінді мазмұ ндаң ыздар.

2-тапсырма. Сұ рақ тарғ а жауап берің іздер.

1. Қ ұ рылық тың қ анша бө лігін орман алып жатыр?.

2. Ормандарда қ андай ағ аштар мен пайдалы ө сімдіктер ө седі?.

3. Қ азақ станда ө сімдіктердің қ анша тү рі кездеседі?.

4. Ормандардың адам баласына тигізетін пайдасы қ андай?.

3-тапсырма. Берілген мә тіндегі ә р абзацтан негізгі ақ паратты алың ыздар.

4-тапсырма. Қ арамен берілген сө здер мен сө з тіркестерін мағ ыналас сө здер-мен ауыстырып жазың ыздар.

Орманды дала зонасы -Қ азақ станның ең жақ сы игерілген табиғ ат зоналары-ның бірі. Онда дала ү лескілерінің кө п бө лігі жыртылғ ан. Бұ л жерлерге би-дай, жү гері, т.б. дақ ылдар егіледі. Мұ нда кө птеген жаң а мекенді елдер бой тү зеді. Зонаның жыртылмағ ан бө лігі- шү йгін шабындық, кө к балаусалы жайылым. Сондық тан мұ нда мал шаруашылығ ы басым дамығ ан.

5-тапсырма. Ө зің із тұ ратын аймақ та ө сетін ө сімдіктерді атаң ыз.

6-тапсырма. Мә тіннен сапалық сын есімдерді теріп жазың ыздар.

7-тапсырма. Тө мендегі сө здерді дұ рыс байланыстыра отырып, сө йлем қ ұ рас-тырың ыздар.

Бұ лт шығ ып, бастады, желдете, уақ ытта, қ айтадан, ә лден. Тең селіп, ұ шар бастары, жө нелді, ағ аштардың, іші, шуылдай, орман. Жорғ алап шығ а келіп, қ арағ айлардың, кірпі, бастарын, бірнеше, тү бінен, қ алды, кө теріп, жоғ ары, қ атты, да. Тү се бастады, ағ аштың, кү нге, кепкен, тарсылдап, бастарынан, қ ақ талып, саң ырауқ ұ лақ тар.