Азақстан халықаралық экономикалық қатынастар жүйесінде

Қ ысқ а мерзім ішінде Қ азақ станды егеменді тә уелсіз мемлекет ретінде дү ниежү зінің 160-тан астам елі мойындады. Минералды ресурстарғ а бай Қ азақ стан шетел капиталын ө зіне тартып, 250-дей біріккен кә сіпорын қ ұ рылды. Соң ғ ы ү ш жылда (2002, 2003, 2004) инвестицияның келуі ө сіп, 182 доллардан асып отыр, адам басына шақ қ анда.

Ө неркә сібі дамығ ан елдермен (АҚ Ш, Германия, Ұ лыбритания, Франция, Жапония, Оң тү стік Корея т.б.) халық аралық экономикалық қ атынастарды дамыту жү зеге асуда. Осындай игі істер АСЕАН елдерімен, ә сіресе – Индонезия, Малайзия, Сингапурмен жасалуда. Ынтымақ тастық Таяу жә не Орта Шығ ыс елдерімен дамуда. Оларғ а: Тү ркия, Иран, Сауд Аравиясын жатқ ызамыз. Ресей, Ө збек, Қ ырғ ыз елдерімен, экономикалық одақ елдерімен Қ азақ станның экономикалық қ атынаста болуы ү лкен стратегиялық мү дделілікті байқ атады.

Дә стү рлі экономикалық қ атынастарды Қ зақ стан барлық ТМД елдерімен жә не Шығ ыс Еуропамен жалғ астыруда.

Қ ытаймен ө зара ұ зақ мерзімді қ атынас жаң а дең гейге кө терілді. Қ азақ стан қ азіргі кезде дү ниежү зіндегі 60-тан астам елдермен сауда қ атынастарын жү ргізуде.

Қ азақ стан экономиканы реформалауда шетел капиталын бә секелестік негізде тартуды алғ а қ оюда. Ол экономиканың кү рделі мә селесін шешіп қ ана қ оймайды, жаң а технологияны ә келуді, экпорттық ө німнің ө зімізде шығ арылғ ан тауар мен толтырылуын мақ сат етеді.

Жоғ арыда атап ө ткеніміздей, экспорттық ө ндірісті дамыту Қ азақ станда басым бағ ыттарғ а ие болуда. Қ азақ стан Республикасы ТМД елдерімен кең кө лемде экономикалық байланыстар жасап келеді. Демек, республика ү шін ТМД елдері негізгі серіктес болып саналады, оның ішінде біріншісі-Ресей. Республикадағ ы экспорттық қ ұ рылымның негізін ірі-тонналық ө німдер – мұ най, астық, кө мір, руда жә не концентраттар, қ ара металл прокаты, мыс, мырыш, қ орғ асын қ ұ райды. Осы ө німдерді алыс жақ қ а тасу экономикалық жағ ынан тиімсіз, себебі оларды қ ымбаттатып жібереді. Сондық тан, Қ азақ стан ү шін таяу кө ршілермен сауда-саттық жасау пайдалы.

Тұ жырымдамада интеграциялық процесті дамытудың мынандай қ ағ идалары қ аралғ ан: кеден кедергілерін жоюуы, салық, акциз алымын тө мендету, отандық тауар ө ндірушілерді қ орғ ау шараларын жасау. Осы процестерге – “микродең гейдегі интеграция” деген айдар тағ ылды.

Шаруашылық субьектісінің ә р тү рлі осы аталғ ан негізінде “микродең гейдегі интеграцияны” жү зеге асы-рады. Бұ л Ресей мен Қ азақ стан жобасында тә п-тә уір ескерілмек. Біріккен кә сіпорындар мен қ аржы - ө неркә сіп топтары қ ұ рылып, керек жобаларды мұ най ө ндіру жә не газ салаларында, кө мір ө ндіру, машина қ ұ рылысында ө ткеру жү зеге асырылуды.

Қ азақ станның егемен ел ретінде БҰ Ұ – ны жә не басқ а да кө птеген халық аралық ұ йымдарғ а мү ше болуы, ел экономикасын халық аралық сауда қ арым-қ атынасына интеграциялауғ а обьективті жағ дайлар жасады.

Қ азақ станның жағ дайын талдап қ арасақ, онда біз мынадай оң ды қ ұ былыстарды байқ ар едік:

1. Тең ге тұ рақ тылығ ының нығ аюы. Егер 1995 жылы тең ге доллармен салыстырғ анда 28, 8% тө мендеген болса, 1996 жылы 4, 5% ғ ана тө мендеді.

2. Инфляция дең гейінің тө мендеуіне байланысты ұ лттық банктің қ айта қ ұ ру ставкасы егер 1995 жылдың ортасында жылдық 75% болса, сол жылдың аяғ ында 52, 5% ал 1996 жылда 30% болды.

3. Ө ндірістің қ ұ лдырауы тежеліп, макроэкономика-лық ахуал барынша тү рақ танып, келешегіне болжам жасайтындай кү йге жете бастады. Ішкі жалпы ө нім 1996 жылдың бірінші жарты жылында 1995 жылғ ы сол кезең мен салыстырғ анда 100, 1%, соның ішінде ө неркә сіп ө німі 100, 2% болды. Соң ғ ы жеті жылдың ішінде тұ ң ғ ыш рет Қ азақ станда ө ндірістің қ ұ лдырауы тоқ татылып, біршама экономикалық ө суге қ ол жеткізілді.

4. Экспорт ө німдері тұ рақ ты тү рде ұ лғ аюда, егер 1995 жылы оның ө сімі 154, 5% болса, кейінгі жылдары да едә уір ө седі деп кү тілуде.

Солардың ішінде:

- Облыстардың лицензиялар беру қ ұ қ ығ ын жойып, сыртқ ы экономикалық байланыстар министрлігінен мемлекеттік сыртқ ы сауда компанияларын бө ліп, олардан монополиялық сауда жасау қ ұ қ ығ ын алу қ ажет;

- Барлық лицензиялар мен ү лестерді аукциондарда сатуды заң дастыру керек. Мұ ның ө зі пайданың бір бө лігін мемлекет қ азынасына алуғ а, меншіктік ә ртү рлі нысандағ ы кез келген кә сіпорынның лицензиялар мен квоталарғ а ашық жә не бә секелестік тү рде қ ол жеткізуіне мү мкіндік береді.

Экспорттық салалар мен ө ндірістің дамуын жетілдіре беру мен ынталандыру мақ сатында экспорттың салық салу жү йесінде тұ рақ ты тү рде талдаулар жасап, қ ажет болғ ан жағ дайда оларғ а ө згерістер енгізу бү гінгі – кү ннің талабы. Қ азақ станның сыртқ ы экономикалық байланыстар саласындағ ы орнын тұ рақ тандырып, рө лін мейілінше арттыру бағ ыттарында қ олғ а алатын жұ мыстар жеткілікті. Бұ л жұ мыстардың негізгілерінің ішінде аяқ талғ ан кешен қ ұ рып, экспорттағ ы шикізат бағ ытын жең у ү шін сыртқ ы экономикалық байланыстар саласын, республика экономикасын қ ұ рылымдық қ айта қ ұ ру бағ дарламасына сә йкестіндіре білу қ ажет. Бұ л ретте дайын ө нім ө ндіретін аяқ талғ ан техникалық кешендер қ ұ рып, ө ндіру салаларын экстенсивті дамудан интенсивті дамуғ а кө шіріп, дү ниежү зілік дең гейдегі жаң а технологияларды пайдалануды мақ сат тұ ту керек.

Аталғ ан салалар мен ө ндірістерді шұ ғ ыл дамыту мемлекеттердің экспорттық ә леуетін ұ лғ айтып қ ана қ оймай, жұ мыспен толық қ амту мә селесіне де қ олайлы жағ дай жасайды. Егер республикадағ ы жұ мысшы кү шінің салыстырмалы арзандығ ы мен қ олда бар шикізатты, мысалы, ө ндірістік қ алдық тарды жең іл жә не тез іске асыруғ а болатындығ ын ескерсек, олардың экономикалық тиімділік дең гейі жоғ ары екендігі тү сінікті. Қ азақ станның халық аралық саудадағ ы рө лін кү шейту ү шін, оғ ан тә н ерекшеліктерді байқ ап бағ дарлау қ ажет. Қ азақ станның ерекшелігі оның дамығ ан, сондай-ақ дамушы елдер қ атарында бірдей болуы.

Қ азақ станды дамығ ан елдер қ атарына қ осатын факторларғ а халқ ының жаппай сауаттылығ ы, ғ ылыми-зерттеу мекемелерінің кең жү йесі – ғ арыштық зерттеулерге қ атысу мү мкіндіктері жатады.

Экономиканың шикізаттық бағ ыты, шетел инвестициялары мен жаң а технологияларғ а деген қ ажеттілік, инфрақ ұ рылымның тө мен дә режесі, Республиканың дамушы ел екендігінің дә лелдері. Ал, дамушы елдердің ө з экспортына қ олайлы база жасау бағ ытындағ ы іс-қ имылдары кө птеген кедергілерге кездесетіні белгілі.

1997 жылдың басында Мә скеуде интеграциялық комитетте Белорусьтің, Қ азақ станның, Қ ырғ ызстанның жә не Ресей Федерациясының сарапшы топтарының бү кілдү ниежү зілік сауда ұ йымына кіру мә слесі жө нінде жұ мыс басындағ ы кең ес болып ө тті. Егер экономикалық қ ұ быластарды зерттейтін ғ ылымдардың жиынтығ ын алып қ арастырсақ, олар бір зә улім дарақ тың тамырынан тарап ө скен желектері тә різді болып кө рінер еді.

Халық аралық экономикалық қ атынастар теориясы да ө з бастауын экономикалық теориядан алады. Халық аралық экономикалық қ атынастардың мә ні, осы қ атынастарды жү зеге асыру тетіктерін талдап оқ ытады.

Халық аралық экономикалық қ атынастар жекеленген елдердің салалық аймақ тық шаруашылығ ының субьектілері.

Халық аралық экономикалық қ атынастың қ алыптасып орнығ уы, оны ө з заң дары, қ ызмет нысандары, ішкі тетіктері бар дербес қ ұ былысқ а айналдырады.

Халық аралық экономикалық дең гейде оны жекелеген елдер мен аймақ тардың халық аралық экономикалық белсенділігі мен шетелге шығ уғ а ұ мтылыстары айғ ақ тайды. Макроэкономикалық дең гейде мұ ны фирмалар мен кә сіпорындардың кү ші нарық тың шең берінен шығ ып, ә лемдік нарық тың кең істіктеріне ұ мтылыстары байқ алады. Халық аралық экономикалық қ атынастың дә стү рлі жә не ең кең дамығ ан нысанына сыртқ ы сауда жатады.

Қ азақ станда кә сіпкерлік басым мө лшерде халық аралық экономикалық қ атынас негізінде дамуда. Кә сіпкерлік қ ызметтің орын алар жері ең алдымен кә сіпорын, оның қ атарында шет ел кә сіпорындарымен біріккен тү рлері. Экономикалық категория ретінде ол ө ндіргіш кү штер мен ө ндірістік қ атынастарды ұ йымдастырудың негізгі буыны. Қ ұ қ ық тық тұ рғ ыдан кә сіпорын заң дылық қ ұ қ ық тары бар дара шаруашылық суьектісі, ө зіне бекітіліп берген мү ліктерді пайдалана отырып, ө німдерді ө ндіреді, жұ мыстар атқ арады, ә р тү рлі қ ызмет тү рлерін кө рсетеді.

Дү ниежү зілік тә жірибе негізінде кә сіпорындардың ә р қ илы ұ йымдық жә не қ ұ қ ық тық формалары пайдаланылады, оны елдің ұ лттық заң шығ арушы органдары анық тайды. Оларғ а ә рдайым заң ды мә ртебе беріледі, осығ ан сай мү ліктері болады, міндеттемеге сә йкес оғ ан жауапкершілігі болады. Сө йтіп кә сіпорындар азаматтық процесте, сотта, шаруашылық сотында жә не аралық сотта да ө з мү дделерін қ орғ айды.

Қ азақ станда қ олданып жү рген заң дарғ а сә йкес кә сіпорындардың мынадай ұ йымдық – қ ұ қ ық тық формалары бар:

- мемлекеттік кә сіпорын;

- толық жауапкершілікті серіктестік (толық серіктестік), аралас жауапкершілікті (араласа серіктестік), шектеулі жауапкершілікті (шектеулі серіктестік);

- акционерлік қ оғ ам;

- ашық жә не жабық типтері.

Орын алып келген мынадай тү сініктер: шағ ын кә сіпорын, бірлескен кә сіпорын, “кооператив”, бұ лар шын мә нінде кә сіпорынның заң ды мә ртебесін бейнелейді, оның экономикалық мазмұ нының кейбір жақ тарын ғ ана тү сіндіреді. Мысалы, шағ ын кә сіпорын атауы мұ нда жұ мыс істейтіндердің санына қ арай берілген анық тама. Бү кіл ә лемде оның ішінде, біздің елде де кіші бизнесті мемлекеттік қ олдау бағ дарламасы бар. Шағ ын кә сіпорындар ү шін жең ілдіктер берілген, бірінші жылы салық тың толық мө лшерінің тө рттен бірін, екінші жылы жартысын тө лейді. Дү ниежү зілік экономикалық байланыстағ ы Қ азақ станның орны ерекше. Неге десең із, ұ лтаралық ө зара тығ ыз қ арым – қ атынастар, ә сіресе экономика саласында кең қ анат жаюда. Соң ғ ы қ ырық жылда дү ниежү зі мемлекеттерінің халық аралық саудасы олардың жиынтық ө німімен салыстырғ анда 7, 5 есе ө скен, ал 2000 – жыл басында дү ниежү зінде ө ндірілген ө німнің 30 пайызы халық аралық саудағ а тү сетін болады.