Технологиялардың әлемдік нарығы

Технология бұ л, ө німдердің технологиясы, технология процесі жә не басқ ару технологиясы сияқ ты ү ш негізгі топ кіретін іс-тә жірибелік мақ саттарғ а қ ол жеткізудің ғ ылыми ә дістері. Заттанғ ан (жабдық тар, агрегаттар, қ ұ ралдар, технологиялық желілер) жә не заттанбағ ан (ә ртү рлі тектегі техникалық қ ұ жаттамалар, білім, тә жірибе) формадағ ы интеллектуалдық қ ызметтің нә тижелері технологиялардың ә лемдік нарығ ының объектілері болып саналады.

Мемлекет, университеттер мен фирмалар жә не жеке тұ лғ алар технологиялар ә лемдік нарығ ының субъектілері болып саналады. Технология ө зінен-ө зі тауар болып саналмайды, ол белгілі бір жағ дайларды ғ ана тауар бола алады. Мә селен, жоғ арғ ы технологиялы тауарлармен, капитал сыйымды тауарлар мен халық аралық сауда жасау жағ дайында ә лемдік экономикадағ ы тауарлармен ө ндірістің басқ а да факторлары технологиялардың таратушылары болып қ атысуы мү мкін.

Идеяларды коммерцияландыру нақ ты сезілгенде, сараптау жү ргізілгенде, оны пайдалануғ а болатын салалар айқ ындалғ ан кезде ғ ана технология тауарғ а айналады.

Технологиялардың халық аралық берілуі - бұ л ғ ылыми-техникалық жетістіктердің коммерциялық немесе ө теусіз негіздегі мемлекет аралық орналасуы болып табылады. Халық аралық технологиялық айырбасқ а – ғ ылым, техника, ө ндіріс жә не басқ ару сияқ ты адамның ө мірлік қ ызметінің барлық аясы кең тү рде тартылғ ан. Технологиялардың халық аралық берілуі қ ұ қ ық тық қ орғ аумен, бір немесе бірнеше қ ұ қ ық тық қ ұ ралдармен, яғ ни патенттермен, лицензиялармен, копирайттармен, тауар белгілерімен қ амтамасыз етіледі.

1. Патент – жаң алық ты пайдаланушының (монополиялық) қ ұ қ ын растаушы жә не қ ұ зырлы ү кімет органдарының ө нертапқ ышқ а (жаң алық енгізушіге) беретін куә лігі. Іс жү зінде тауарлардың барлығ ы патенттелген болып саналады. Патент кү шінің мерзімі 15-20 жылмен шектеледі жә не ол берілген елдің аумағ ында ғ ана ә рекет етеді. Патентті ұ стап тұ ру ү шін, заң дар жоғ ары патенттік салымдарды уақ ытылы тө леп отыруды талап етеді, сондық тан да патент иелері жаң алық тарды коммерциялық мақ сатқ а пайдалануғ а болатын елдегі оны пайдалану қ ұ қ ына маң ызды тү рде артық шылық береді.

2. Лицензия – технологияғ а иелік етушілердің (лицензиялар) қ орғ алғ ан немесе қ орғ алмағ ан патенттермен оғ ан мү дделік танытушы (лицензиат) жақ тарғ а осы технологияларды белгілі бір уақ ытқ а жә не белгілі бір ақ ығ а беретін рұ қ сат.

3. Копирайт - ө з ө німдерін шығ ару жә не ә деби, аудио немесе бейне шығ армаларды кө рсетуге автордың эксклюзивті қ ұ қ ығ ы.

4. Тауар маркасы (таң басы) - иесінің ресми рұ қ сатынсыз басқ а ұ йымдар пайдалана алмайтын жә не тауар ө ндірушіні даралап тұ ру ү шін қ олданылатын, белгілі бір ұ йымдардың белгісі. Бұ л негізінен сурет, кескінді бейнелер, ә ріп тіркестері жә не т.б. болып келеді.

Технологиялардың берілісі мынадай негізгі формаларда жү зеге асады:

а) патенттік келісім - патент иесінің патентті сатып алушының жаң алық ты пайдалануына ө зінің қ ұ қ ын беруі арқ ылы жасалатын халық аралық сауда келісімі;

ә) лицензиялық келісім - жаң алық тың иесі немесе техникалық білімдер екінші жақ қ а белгілі бір шекте ө зінің қ ұ қ ық тарын технологияғ а беретін, халық аралық сауда келісімі;

б) “ноу-хау”- технологиялық, экономикалық қ аржылық сипаттағ ы мә ліметтерден тұ ратын техникалық тә жірибе мен ө ндіріс қ ұ пияларын беру;

в) инжиниринг - сатып алынғ ан немесе жалдауғ а берілген машиналарды алу, қ ұ растыру жә не пайдалану ү шін қ ажетті технологиялық білімдердің берілуі.

Ғ ылыми – техникалық жарияланымдар, жеке байланыстар арқ ылы зерттеу нә тижелерімен алмасу, ө ндірістік - техникалық жетістіктермен ө зара танысу, кө рмелер, ғ ылыми конференциялар жә не т.б. технолгияларды берудің коммерциялық емес формаларына жатады.

Жаң а технологияларды жасаудың басты мақ саты - ө ндірілген ө німдердің ә лемдік нарық қ а еркін ө тіп, бә секелестікте басқ аларды артқ а тастауы болып саналады.

Технологиялардың халық аралық берілуіне мелекеттік реттеу мен бақ ылауды енгізу мынадай себептерден туындауы мү мкін:

- технологиялық тепе-тең дікті ұ стап тұ руғ а деген ұ мтылыс;

- ұ лттық қ ауіпсіздік;

- халық аралық келісім шарттары жә не т.б.

Технологияларды сыртқ а шығ ару мен ә келуді тікелей мемлекеттік реттеу сараптық бақ ылау органдары мен кедендік жә не шекаралық бақ ылау ә дістері арқ ылы жү зеге асырылады. Жанама реттеулер патенттер мен сауда белгілерін тіркеудің мемлекеттік жү йесі арқ ылы іске асады.

Қ ызмет кө рсетудің ә лемдік нарығ ы. Тауарлардың, капиталдардың, жұ мыс кү штерінің, технологиялардың ә лемдік нарығ ы, сондай - ақ қ ызмет кө рсетудің ә лемдік нарығ ы ө мір сү реді жә не ө зара байланыста ә рекет етеді. Қ ызметтер – бұ л бақ а институционалдық бірліктермен ө зара келісімдер кезінде жә не іс-ә рекеттер нә тижесінде болғ ан, институционалды бірліктердің ережелеріндегі ө згерістер.

Қ ызметтер кө рсету тауарлармен халық аралық сауда жасаудан кейін ғ ана барып дами бастады. Осыдан 3, 5 мың жылдан аса бұ рын, басқ а елдердің саудагерлері ү шін тауарлар саудасымен айналысқ ан финикиндіктер қ ызмет кө рсетудің алғ ашқ ы негізін салды, мысалы философ Пифогор мен тарихшы Геродот дү ниені танып-білу мақ саттарымен басқ а елдерге сапар шекті.

Ә лемдік шаруашылық тағ ы аса ауқ ымды ә рі тез ө сіп отырғ ан қ ызмет кө рсету саласы қ ызметтердің ә лемдік нарығ ының негізі болып саналады. Ең бектің тұ тыну қ ұ нын ө ндіретін, ең бек қ ызметінің алуан тү рлерін кө рсететін сала тү рінде тү сіндіріледі. Қ ызмет кө рсету аясының тез ө суі, экономикалық ө ркендеуінің жоғ ары дә режесімен жә не халық тың ө мір дең гейінің дә режесінен кө рінеді. Бұ дан басқ а халық аралық ең бек бө лінісі қ ызметтердің жаң а тү рлерінің, ең алдымен қ ызмет кө рсету аясындағ ы қ ызметтердің жаң а тү рлерінің пайда болуына ә келеді.

Сауданы ырық тандыру туралы халық аралық келіссө здер жү ргізу кездерінде, ө зіне қ ызмет кө рсетудің 600-ден аса тү рін енгізетін сыртқ ы сауда ұ йымдарының жіктелуі пайдаланылады. Қ ызметтер жіктелуін ә лемнің басым кө пшілік елдері танығ ан жә не БҰ Ұ -да қ абылданғ ан, халық аралық стандартталғ ан ө неркә сіп жіктелуіне негізделген.

Тауарлар мен қ ызметтер нарығ ы жә не олармен сауда жасау аралығ ында сапалық айырмашылық тар ө мір сү реді:

- біріншіден, тауарлардан қ ызметтердің айырмашы-лығ ы сезілмейді жә не кө рінбейді;

- екіншіден, қ ызметтер негізінен бірмезгілде ө ндіріледі жә не қ олданылады, сақ тауғ а жатпайды. Сондық тан қ ызметтердің басым кө пшілік тү рлері тұ тынушылар мен ө ндірушілер арасындағ ы тікелей байланыстарғ а негізделеді;

- ү шіншіден, кө рсетілген қ ызметтер арқ ылы жасалатын халық аралық сауда, оларды ө ндірумен тікелей байланысты. Шетелдерге тауарлар жеткізу ү шін, нарық тарғ а талдау жасаудан басталып, тауарларды тасымалдаумен аяқ талатын қ ызмет кө рсетудің барлық тү рлері қ атыстырылады. Қ ызметтер арқ ылы жасалатын халық аралық сауда, капиталдардың халық аралық сауда, капиталдардың халық аралық қ озғ алуымен, жұ мыс кү штерінің нарығ ында орналасуымен тығ ыз байланысты ө зара ә рекет етеді;

- тө ртіншіден, тауарлардан ө згешілігі, қ ызметтердің барлық тү рлері шаруашылық жү ргізудегі халық аралық айналымғ а кең тү рде қ атыстыру ү шін жарамды емес болып саналатындығ ы, мысалы, жеке тұ тыну ү шін қ ызметтер жә не т.б;

- бесіншіден, қ ызмет кө рсету аясы, метериалдық қ ызмет аясына қ арағ анда, негізінен шетел бә секесінен мемлекет арқ ылы кө бірек қ орғ алады.

Сатылатын қ ызметтер тү рлі белгілері бойынша топтастырылады.

Қ ызмет кө рсету кө пшілік жағ дайларда, тауарларды сатумен немесе белгілі бір елдерде қ аржы салуды жү зеге асырумен бірмезгілде болады. Сондық тан:

- инвестициялармен байланысты банкілік, қ онақ ү йлердегі жә не кә сіптік қ ызметтер;

- саудамен байланысты кө лік, сақ тандыру қ ызметтері;

- бірмезгілде инвестициялармен жә не саудамен байланысты байланыс, қ ұ рылыс, компьютерлік жә не ақ параттық қ ызметтер бө ліп кө рсетіледі.

Экспорттық қ ызметтер кө лемінің жартысынан кө бі халық аралық кө лік пен халық аралық жеке іскерлік сапарлар ү лесіне келеді. Қ ызметтердің қ ұ ндық кө лемінің 75%-на жуығ ына индустриялды дамығ ан елдер, 24%-ын дамушы елдер жә не 1%-ын халық аралық ұ йымдар пайдаланады. ССҰ (ВТО) секретариатының берген бағ алары бойынша қ ызметтердің ә лемдік экспортының 16, 2%-ы АҚ Ш - тың ү лесіне келеді, Францияғ а 10, 2%, Италияғ а 6, 5%, Германияғ а 6, 4%, Ұ лыбританияғ а 5, 5%, Жапонияғ а 5%, тиеді Соң ғ ы жылдары туризмнің ү лесі арта тү суде, басқ а қ ызметтердің кө лемі ө суде. Жергілікті нарық та қ ызмет тү рлерін кө рсетушілерден басып озушылық пен шетел фирмаларының нарық қ а кіру мү мкіндігін шектеу немесе тыйым салу мына тармақ тардан тұ рады:

1. Қ ызметтермен сауда жасауды шектеу;

2. Шетел қ ызметтері импортына сандық квота енгізу;

3. Ішкі нарық та шетел компанияларының фирмаларын қ ұ руды шектеу;

4. Қ ызмет кө рсетулердің алғ а жылжуын шектеу;

5. Кө рсетілген қ ызметтердің тұ тынушыларғ а жылжуын шектеу

Қ ызметтермен халық аралық сауда жасайтын бү гінде қ ырық тан аса халық аралық ұ йымдар: ГАТТ БСҰ (ВТО) ОЭСР, ЮНК-ТАО жә не т.б. бар.

ТМД аймақ тарындағ ы қ ызмет кө рсету саласының бү гінде дамуын, экономистер бұ л аймақ тағ ы саяси жағ дайдың тұ рақ сыздығ ымен, ө тпелі кезең мен байланыстырады. Қ азақ стан Республикасында бұ рын дамымағ ан немесе нашар дамығ ан қ ызмет тү рлері дамуда, мысалы, ғ ылымды кө п қ ажетсінетін тауарларды, шетел тауарларын, жабдық тарды, машиналарды жә не т.б. сатудан кейінгі қ ызмет кө рсетумен байланысты қ ызметтер жә не т.б.