Халықаралық еңбек бөлінісі теориясы

Экономикалық ғ ылымда халық аралық ең бек бө лінісі туралы тө мендегідей негізгі экономикалық теориялар қ алыптасты.

Халық аралық ең бек бө лінісінің негізгі ілімін абсолютті жә не салыстырмалы артық шылық теориясы қ ұ райды. Классикалық осы теория Адам Смит мен Давид Рикардоның XVIII ғ асырдағ ы ең бектерінде айтылғ ан. Аталғ ан теорияның пайымдауынша: ә рбір ел басқ а елге қ арағ анда, еркін нарық жағ дайында ө ндірісіке аз шығ ын жұ мсайтын тауарғ а маманданғ аны дұ рыс. Осы теорияның олқ ылық тары мынада: мұ нда ең бек бө лінісінің жү зеге асуын қ ысқ арғ ан ү рдісте - екі ел мен екі тауарғ а арнап қ арастырғ ан. Демек, бұ л салыстырмалы артық шылық тың жалпы моделі ғ ана.

Қ азіргі қ алыптасып отырғ ан жағ дайда халық аралық ең бек бө лінісіне кө птеген факторлар ә сер етеді.

XIX-XX ғ асырдың басында халық аралық ең бек бө лінісін дамытуда жаң а ү рдіс пайда болып, салыстырмалы артық шылық теориясына белгілі ө згерістерді енгізуді талап етті.Ол швед экономистері Эли Хекшер мен Бертели Олиннің ө ндіріс факторы теориясында кө рсетілген еді. Олардың теориясы XX-шы ғ асырдың 30-шы жылдарында дү ниеге келген.

Кө птеген елдердегі халық аралық ө ндірістің мамандануын осы авторлар ү ш фактордың - ең бек капитал жә не табиғ и ресурстармен қ амтамасыз етілудің ә р тү рлілігімен тү сіндіреді. Мысалы, " арзан ең бектің " артық болуы ең бек кө п жұ мсалатын ө нім (тоқ ыма, киім, пайдалы қ азбаны алу) ө ндірісіне маманданып, капитал артық тығ ы- капитал кө п жұ мсалатын ө нім (машина, ірі қ ұ рал-жабдық тар) ө ндірісіне мамандануды айқ ындайды. Аталғ ан теория халық аралық ең бек бө лінісіне шындық тұ рғ ысынан толық тү сінік бере алады.

Американ экономисі В.Леоньев 1953-ші жылы Э.Хекшер мен Б.Олин теориясына тағ ы бір фактор қ осты. Онда елдердегі білікті жә не біліксіз ең бекті ескеру халық аралық ең бек бө лінісіне кә дімгідей ә сер ететіндігін айтты.

Қ азіргі кезде американың экономист ғ алымы, социолог Майкл Портнердің 1961-ші жылы ашқ ан " технологиялық алшақ тық " теориясы ерекше орын алады. Оның айтуынша, халық аралық нарық та жаң а тауардың пайда болуы жаң а технологиямен, жаң а ғ ылыми- техникалық ә леуетпен байланыстырылып, олар жаң а тауарды аз шығ ынмен шығ аруғ а ық пал жасайды.

Жаң а енген техниканы ынталы пайдаланатын фирмалар мен корпорациялар халық аралық ө ндірістің мамандануына жаң а кө здер ашады.

Соң ғ ы жылдары ө неркә сібі дамығ ан елдердегі экономистер " ө німнің ө міршең циклы" теориясына ерекще мә н беріп, тә жірибеде қ олдануда. Бұ л теорияны дү ниеге ә келген американың ғ алым-экономистері - Раймонд Вернон мен Эдвин Линевилл. Осы теория халық аралық монополияның дү ниежү зілік нарық тағ ы стратегиясынан нә р алады.

Ө німнің пайда болуын бірінші сатысы кезінде монополия ішкі нарық сұ ранымын қ анағ аттандырады. Екінші сатыда монополия басқ а елдердегі ө ндірушілер санын арттыруғ а ұ мтылып, ө ндіріс шығ ындары алғ ашқ ы екі сатыдағ ы жағ дайғ а қ арағ анда тө мен болады.

Халық аралық ең бек бө лінісі жеке елдердің мамандандырылуын сақ тайды. Олардағ ы ө ндіріс қ ызметінің ә ртү рлі саласын белгілі тү рге мамандандырады. Қ орытындысында, ө ндіріс нә тижесін, ғ ылыми - техникалық қ ызметтер, тауарлармен алмастыру жағ дайын туғ ызады, халық аралық сауда дами тү седі.

Халық аралық ең бек бө лінісінің пайда болуы, оның дамуы мен терең деуі ө ндіргіш кү штердің ө суімен анық талады. Халық аралық ең бек бө лінісінің қ алыптасуы ірі машина ө ндірісіне байланыстырылып, одан шикізатпен жанар – жағ ар май ө німдерін барынша арттыруды талап етеді. Кө птеген елдерде қ алағ а шоғ ырландырудың ө суін тудырып, азық -тү лік тауарларына, ауыл шаруашылық ө німдеріне сұ ранымды кә дімгідей арттырады.

Халық аралық ең бек бө лінісін негізінен ү ш типке бө леді: жалпы, жеке жә не ерекше. Жалпы халық аралық ең бек бө лінісі дегеніміз-(бұ л ұ лттық экономикадағ ы қ оғ амдық ең бек бө лінісіне тә н) ең бек бө лінісінің ө ндіріс саласымен жіктелуі. Мысалы: ө ң деу мен кен қ азу ө неркә сібі, ауыл шаруашылығ ы мен ө неркә сіп т.б. Бұ л жағ дайда жеке елдердің аймақ тық мамандануы қ алыпты табиғ и-климаттық жағ даймен айқ ындалады. Ал, халық аралық ең бек бө лінісінің байқ алуы экспорт- елдердің индустриялдық, шикізаттық жә не аграрлық бө луінен білінеді.

Жеке халық аралық ең бек бө лінісі дегеніміз - елдердің дараланғ ан белгілі ө ндіріс саласының дайын ө німге мамандандырылуын айтамыз. Халық аралық ең бек бө лінісінің бұ л тү ріне жоғ ары дең гейдегі ө неркә сіптің жіктелуі тә н.

Ерекше халық аралық ең бек бө лінісі деп ә ртү рлі елдердің дараланғ ан тетік, деталь, агрегаттар мен ө нім компоненттерін дайындауын айтамыз.Осы аталғ ан технологиялық саты - ө ндіргіш кү штердің жоғ ары дамығ ан дә режесіне сай келеді жә не ол ең жоғ арғ ы тип болып келеді.

Халық аралық ең бек бө лінісінің аталғ ан типтері кө біне қ абысып жатады. Қ азіргі жағ дайда ерекше халық аралық ең бек бө лінісінің басым болу ү рдісі анық байқ алады. Сондай-ақ оның барлық типтері бө лшек жә не кооперациялық мамандандырылумен толық тырылып, ө ндіріс процесі кооперацияланады. Мысалы, американың “Форд Моторс” концерні қ ұ растыруғ а қ ажет материалдарды 25 мың шет ел фирмасынан сатып алады. Осындай жағ дай “Рено” (Франция), “Фиат” (Италия), “Тойота мен Ниссан” (Жапония) концерндерінде жә не т.б. байқ алады.

Ө ндіргіш кү штердің ө суі, халық аралық ең бек бө лінісінің терең деуі шаруашылық ө мірді интеграциялауғ а алып барады. Немесе елдер мен халық тардың арасындағ ы тұ рақ ты экономикалық байланысты дамытып, ұ лғ аймалы ө ндіріс процесінің ұ лттық шең берден шығ уына ық пал жасайды. Ө ндіргіш кү штердің интеграциялануының ө суі, оның бү кіл дү ниежү зілік ауқ ымдағ ы экономикалық прогресті қ амтамасыз ету шең берін арттырады. Халық аралық айырбас кө бінесе тү рлі елдердегі кооперативті кә сіпорындардың арасындағ ы тауардың жеткізілуін ертерек келістіретін орын тү ріне айналды. Ө ндірістің кең кө лемді дамуы шикізат пен жанар майды ғ аламдық дең гейде қ амтамасыз етуді алғ а қ ояды жә не ө німді жаппай экспорттауды талап етеді. Импорттық шикізат пен жанар майды тұ тыну АҚ Ш-та 1/3 есе қ ұ раса, Батыс Европада шамамен 2/3, Жапонияда 4/5 шамасында. Кә сіпкерлер ұ лттық нарық шең бері ауқ ымына ерекше назар аударуда. Экспортқ а жалпы ұ лттық ө німнің АҚ Ш пен Жапонияда-10%, Канада, Франция, Германия, Англия, Швеция, Италияда-20-25%-ы шығ арылады екен.

Ө ндіргіш кү штерді интеграциялау бү кіл дү ниежү зілік шаруашылық тың бір-бірімен байланысын терең дете тү седі. Халық аралық ең бек бө лінісіің жетістігін қ олдана отырып, дү ниежү зілік шаруашылық қ а енетін ә рбір ел қ оғ амдық ең бекті ү немдеуге мү мкіндігі бар. Ә сіресе, қ ажетті машина, жабдық тар, тұ тыну тауарлары, қ ызмет кө рсету ө ндірісінің жаң а тү рлерін жасай отырып, оларды басқ а да елдермен алмасуы керек. Халық аралық ең бек бө лінісінің бү кіл дү ниежү зілік мү мкіндігін пайдалану нә тижесінде елдер арасында экономикалық қ атынастардың қ алыпты, жан-жақ ты байланыстардың болуына жағ дай туады.

Бү кіл дү ниежү зілік халық аралық ең бек бө лінісі - халық аралық экономикалық тұ рақ тылық пен ә лемдегі бейбітшілікті орнатудың басты факторы болып табылады.