Экономиканы мемлекеттік реттеу қажеттілігі және маңызы

Динамикалық тең гермешілікті қ олдаудағ ы мемлекеттің экономикалық саясатының рө лі орасан зор жә не оның кейбір экономикалық процестерді реттеу қ абілеттілігі экономика жә не саясат қ атынастарымен байланысты. Мемлекет қ оғ амдық жү йенің ө зегі, ол билікті бақ ылайды жә не барлық басқ а мемлекеттік емес институттарды бақ ылайды. Мемлекет қ оғ амдық ө мір қ ағ идаларын қ алыптастырады жә не нысандарын ұ йымдастырады. Мемлекет жалпы мү ддені жекеден бө ліп, адам мінез-қ ұ лқ ының жаң а нысанын тудырады.

Сондық тан мемлекеттің пайда болуы жә не ө мір cү pyi тарихи қ ажеттілік қ ана емес, сонымен бipгe экономикалық дамудың қ оғ амдық прогресивті жә не маң ызды факторы болып табылады.

Мемлекеттің пайда болуымен бipгe оның экономикалық қ ызметі қ алыптасады. Мемлекеттің экономикалық саясаты нарық тық жү йенің қ ажетті жә не негізгі буынына айналады. Ү кіметтің «ұ лы қ олы» А. Смит жазғ андай, бә секе мен нарық тың «кө рінбейтін қ олын» реттеуге тиіс.

Экономиканы мемлекеттік реттеу (ЭМР) нарық тық экономика жағ дайында - бұ л бұ рынғ ы ә леуметтік-экономикалық жү йенің ө згеру жағ дайына бейімделу жә не тұ рақ тандыру мақ сатында заң шығ ару, атқ ару жә не бақ ылау сипатындағ ы белгілі шаралар.

Экономиканы реттеудің мемлекеттік саясаты кез келген ү кімет ү шін, нарық тың немесе ә міршіл – бө лу экономикасы екендігіне қ арамастан объективті қ ажеттілік болып табылады.

Бө лу экономикасында мемлекет тауар мен қ ызметтің ө ндіру жә не бө лудің барлық қ ұ қ ығ ы мен міндеттерін ө зіне алады. Бұ л жерде, дегенмен, реттейтін еш нә рсе жоқ, мұ ндай жү йе ө зінің тиімсіздігін жә не дә рменсіздігін кө рсетті.

Нарық тық шаруашылық та ү кімет алдында тауарларды ө ндіруді ұ йымдастыру жә не ресурстарды бө лу міндеттері тұ рмайды. Мемлекеттің мұ ндай жү йеде ресурстарғ а, капитал жә не ө ндірілген тауарларғ а билік ету қ ұ қ ы болмайды.

Нарық тық жү йе - бұ л ең алдымен ө ндірушілер мен тұ тынушылардың шешім қ абылдаудағ ы айрық ша қ ұ зыреті болып табылады. Сонда да мемлекеттің реттеушілік функциясының маң ызы ерекше болып қ ала береді. Epкін бә секе кезінде нарық тық тетік экономикалық ө судің барлық мә селелерін шешуге дә рменсіздік танытып ө ндіргіш кү штердің басым бө лігі жеке меншікке кө шеді, мемлекет экономиканың ү лкен қ ұ рылымын ө зі ұ стауғ а мә жбү р болады: темір жолдар, пошталар, телеграф т.с.с. Ең бек бө лінісі негізінде мемлекет аралық интеграцияның кү шеюі, жалпы экономикалық процестердің ұ лттық шекарадан шығ уына, қ орғ аныс, ғ ылым, ғ арыш, сондай-ақ жұ мыс кү шін ұ дайы ө ндіру, экологиямен байланысты жә не т.с.с жаң а ә леуметтік-экономикалық мә селелердің қ алыптасуына ә келеді. Экономикалық жә не саяси шешімдерді реттеу тетігіне араласу қ ажеттілігі пайда болады.

Қ aзipгi жағ дайдағ ы ЭМР ұ дайы ө ң дірістің қ ұ рамдас бө лігі болып табылады. Ол экономикалық ө су, жұ мыспен қ амтуды реттеу, салалық жә не аймақ тық қ ұ рылымдағ ы ығ ысулар, экспортты қ олдауды ынталандыру міндеттерін шешеді.

Қ азір ЭМР тетіктері дү ние жү зінің дамығ ан елдерінде: Францияда, Германияда, Испанияда, Австрияда, Нидерландия, Скандинавия елдерінде қ олданылды. Англия, АҚ Ш, Канада, Австрия т.б. елдерде ЭМР ә лсіздеу дамығ ан.

ЭМР ә сіресе дамушы елдер мен бұ рынғ ы социалистік мемлекеттер ү шін, соның ішінде Қ азақ стан ү шін маң ызды болып саналады, бұ л елдерде ЭМР-дің жаң а тү рлерінің ә лі ө зіндік тә жірибесі жоқ. Сондық тан кемшіліктерді қ айталамас ү шін, экономиканы мемлекеттік реттеуді зерттеу жә не ic-тә жірибеде пайдалану тиімді.

Мемлекеттік экономикалық саясаттан басты (стратегиялық) жә не нақ ты (тактикалық) мақ саттарды бө луге болады. Басты мақ саттар- басым тү рдегі экономикалық жә не ә леуметтік тең гермешілікке жету, ұ лттық бә секе артық шылығ ын, экономикалық қ ауіпсіздікті, нарық тетігінің ә ртү рлі жағ дайларғ а бейімделуін қ амтамасыз ету болып табылады.

Нақ ты мақ саттар мемлекеттік реттеу объектілерімен бө лінеді, бірақ ә рдайым экономиканың меншікті секторына сү йене отырып, қ оғ амдық жә не жеке мү дделер қ ажеттілігінен туындайды, мұ ны 13.1 кестеден байқ аймыз.

13.1 кесте

Экономиканың мемлекеттік секторы

қ ұ рылу нысандары

Қ ызмет аясы

Ө судің негізгі себептері

ЭМР субъектілері болып табылатындар келесі белгілі орталық (федералды), аймақ тық, муниципалды немесе коммуналды басқ ару органдары болып табылатын шаруашылық ты басқ арудағ ы мемлекеттік монополизм.

Ол социалистік елдерге тә н, бірақ қ азір де кейбір посткоммунистік мемлекеттерде сақ талады;

- нарық тық жә не мемлекеттік реттегіштер ү йлесімінің ә ртү рлі нұ сқ алары-" Жапондық ", " Шведтік" моделдері, ФРГ, Австрия ә леуметтік-бағ дарланғ ан нарық тық шаруашылық моделдері дамудың " қ ытайлық " нұ сқ асында іске асырылды;

- АҚ Ш-тағ ы сияқ ты шексіз кә сіпкерлік шарттарына ғ ана тиімді деп танитын, либерализм.

Заң шығ ару, атқ ару жә не сот мемлекеттік билігі кү шті жерде ЭМР тиімді болып саналады.

Мемлекеттің экономикалық саясаты ә серінен кез келген ұ лттық, нарық тық экономика белгілі функциялық экономикалық жү йе (ФЭЖ) ретінде дамиды. Оларды қ олдау немесе сә йкестікке келтірумен белгілі функциялар арқ ылы, мемлекет (ү кімет) шұ ғ ылданады. Мә селен, ФЭЖ атынан динамикалық тү рде ө здігінен реттелуші жү йе, ұ лттық нарық та макроэкономикалық тепе-тең дікті қ олдауғ а бағ ытталғ ан, олардың жү йелік элементтері қ ұ рылады. Ол ақ парат, тауар, қ ызмет кө рсету, технология, ноу-хау, капиталдың ә ртү рлі нысандарымен, жұ мыс кү шімен т.б. айырбас жасауғ а жағ дайлар жасайды.

Мә селен, мемлекеттік бюджет тапшылығ ының дең гейі ЖІӨ -нің 5%-нан аспауы тиіс. Алтын-валюта қ орының кө лемі, тауарлар импорты шығ ындарын, кемінде ү ш ай ішінде жабуғ а жеткілікті болуы қ ажет; жұ мыссыздық тың шекті дең гейі ең бекке қ абілетті халық тың жалпы санының 15-20% аспауы тиіс т.с.с. Мемлекеттік реттеу кө мегімен, белгілі дең гейде, осындай салыстырмалы параметрлерді ұ стап тұ руы ішкі нарық тағ ы тепе-тең дікті сақ тайды жә не экономикалық ө судің тұ рақ тылығ ы мен динамикасын қ амтамасыз етеді.

ФЭЖ-ге тә н мысал: бә секелестік жү йе қ ұ ру; айналымдағ ы ақ ша массасын реттеу жү йесі; ішкі бағ а дең гейін қ олдау жү йесі; жиынтық сұ ранысты ынталандыру жү йесі; тө лем балансын қ олдау жү йесі т.б.

Функциялы экономикалық жү йелер (ФЭЖ) ө зін-ө зі реттеу жә не мемлекетті саясат кө мегімен бү кіл халық шаруашылығ ының нә тижелі қ ызметіне нарық тық инфрақ ұ рылымның ә р-алуан элементтерін іріктеп біріктіреді, мұ ны 13.2 кестеден кө руге болады.

13.2 кесте

Экономиканы ә леуметтік бағ дарлы реттеу мақ сатындағ ы функциялы экономикалық жү йенің мемлекеттік саясаты

жү зеге асырылады

негізгі нысандар

негізгі қ ұ ралдар

негізгі кө здер

Ө неркә сібі дамығ ан елдердегі ө зін-ө зі реттеу тетігі, сол елдерді кү йзелтетін экономикалық дағ дарыстарды тоқ татуына ә серін тигізеді

Мысалы 1973-1975жж. экономикалық дағ дарыстар, циклды дағ дарыстар, дамығ ан елдер экономикасында ә леуметтік бағ дарлы ө зін-ө зі реттеудің тиімді тетіктері пайда болғ анын кең тү рде керсетіп берді.

Сонымен, мемлекет ұ лттық, экономиканың тиімді қ ызмет атқ аруына қ ұ қ ық тық негіз бен ә леуметтік ортаны анық тайды. Ол ү шін табыс жә не ресурстар бө лінеді, жұ мыспен қ амту мен инфляция дең гейі бақ ыланады. ЭМР экономикалық жү йені тұ рақ тандыру, оны ө згермелі жағ дайғ а бейімдеу мақ сатында заң шығ ару, атқ ару жә не бақ ылау сипатындағ ы шаралар жү йесі болып табылады.

13.2. Экономиканы мемлекеттік реттеу ү лгілepi (ЭМР)

ЭМР: классикалық, кеинсиандық жә не институцио-налды-ә леуметтік тарихи, ү ш жетекші методологиялық тұ рғ ыда қ алыптасады.

Классикалық ү лгі(13.3кестені қ араң ыз) экономикағ а аз араласуды болжайды жә не мемлекет - нарық тық экономиканың " тү нгі кү зетшісі" болып саналады деген А.Смиттің тұ жырымдамасына негізделген. Бұ л тұ жырымдамағ а сә йкес бизнес-ө ндіреді жә не тұ тынады, мемлекет жеке меншік қ ұ қ ығ ын қ орғ аумен айналысады жә не нарық заң дарынан туындайтын, кә сіпкерлер мен жұ мысшылардың, тұ тынушылар мен ө ндірушілердің " табиғ и ойын ережелеріне" ақ ырын ә сер етеді. Бірақ, ол жеке меншіктің табиғ и ережелерінен ауытқ уына кү ш қ олдануғ а дейін (қ ұ қ ық, сот, ә скер, полиция т.с.с.) барып ә сер тигізуі мү мкін.

Кейнсиандық ү лгі (13.4 кестені қ араң ыз)

Циклды ө згерістерді, жұ мыссыздық ты, инфляцияны жә не нарық тың барлық қ атысушыларының ө німдермен ресурстар шығ ындарын мү мкін болғ анша азайту мақ сатында мемлекеттің экономикағ а белсенді жә не неғ ұ рлым кө п араласуын кө здейді.

Институционалды ә леуметтік ү лгі (13.5 кестені қ араң ыз)

Кү ш қ ұ рылымы, экономикалық жә не ә леуметтік факторлар (институттар) арқ ылы қ оғ амның экономикалық тіршілік ету ортасына тарихи оң тайлы араласу жолымен мемлекеттің ү ш функциясын іске асыруды болжайды.

ЭМР классикалық ү лгісі

13.4 кесте

ЭМР-дің кейнсиандық ү лгісі

13.5 кесте

ЭМР институционалды-ә леуметтік ү лгісі

Белгілер(13.5 кесте):

ТК-ТУ-тауарлар жә не қ ызметтер;

ТС-ЧН-таза салық тар;

Ө Ф-ФП-ө ндіріс факторлары;

Ө Ш-И-ө ндіріс шығ ындары;

Ү ШK-ДДХ-ү й шаруашылығ ының кipicтepi;

Ү ШР-РД-ү й шаруашылығ ының ресурстары;

Ү ШӨ -ПД-ү й шаруашылығ ының ө німдері;

ФК-ДФ-фирмалардың кipicтepi;

ФАР-РОФ-фирмалардың ауытқ уларын реттеу;

Ү ШАР-РОДХ-ү й шаруашылығ ының ауытқ уларын реттеу;

ФӘ МБР-РБСДХ-фирмалардың ә леуметтік мү дделерінің балансын реттеу;

Ү ШӘ МБР-РБСДХ-ү й шаруашылығ ының ә леуметтік мү дделерінің балансын реттеу;

МӘ И-мемлекеттік ә леуметтік институттары;

МӘ И-СИГ-салт-дә стү рді қ орғ аушылар мен білдірушілер.

Институтционалды-ә леуметтік ү лгі факторлар қ ұ рамы жағ ынан ең кү рделi болып табылады. Оны таза тү рінде кө рсету қ иын. Ол қ оғ амның шаруашылық ө міріне мемлекеттің ық пал етуі сияқ ты арнайы макроэкономикалық тұ рғ ыдағ ы шектерін кө рсетеді, сонымен біpгe оғ ан алдың ғ ы екі ү лгінің элементтері де кіреді.

13.3. Шаруашылық мү дделерін орындаушылар (субъектілер)

Экономикалық саясат субъектілері шаруашылық мү дделерін орындаушылар, иеленушілер жә не айқ ындаушылар болып табылады. Шаруашылық мү дделерін иеленушілер - бұ л ә леуметтік топтар, олар бip-бірінен мынадай белгілермен ерекшеленеді: мү ліктік, табыс, кызметі мен тү рлері, мамандығ ы, салалық жә не аймақ тық қ ызығ ушылығ ы. Бұ л-жалдамалы жұ мыскерлер, кә сіпорын қ ожайындары, фермерлер, ұ сақ жә не ipi кә сіпкерлер, басқ армалар, акционерлер т.б. Олардың ә р қ айсысының ө з ә леуметтік-экономикалық мү дделері жә не қ ызметтері бар. Мемлекет қ оғ амның барлық топтарының мү дделерін дұ рыс ү йлестіруі тиіс. Ол ү шін мемлекет атқ ару билігі тетігін қ ұ рады.

Шаруашылық мү дделерін орындаушылар (ЭМР субъектілері) ү ш тармақ тан қ ұ ралғ ан, олар: Президент, Ү кімет, олардың сот органдары жә не Ұ лттық банк. ЭМР ө з қ олдарына алатын федералды жә не жергілікті органдар, парламент жә не ү кімет болды. Кә сіпкерлерден, ең бекшілерден жә не ү кімет пен арадағ ы тариф келісімін реттеу ү шін кә сіпкерлер, кә сіподақ одақ тары жә не атқ ару биліктері ө кілдерінен органдар қ ұ рылады. Экономика Министрлігі жә не кә сіпкерлердің салалық одақ тарын жеке салаларын қ олдау жә не дамыту жө нінде комитеттер, кең естер ұ йымдастырылады. Олар кең есшілдік қ ызметті жү зеге асырады жә не мемлекеттік экономикалық саясатқ а (МЭС) ық пал етеді.

Мұ ндай органдарғ а ү кімет экономика, қ аржы, ә леуметтік қ орғ ау Министрлігі, мемлекеттік экономикалық саясаты Орталық банк сарапшыларының ә р алуан кең естері т.б. жатады. Олардың ұ сыныстары (МЭС) бағ дарлауғ а, бюджеттен жә не ә ртү рлі қ орлардан қ аржы жұ мсау бағ ыттарына жатады.

ЭМР мен мү дделі иелер арасындағ ы қ атынас мыналармен айқ ындалады:

- шаруашылық қ ұ рылымын жақ сартудағ ы ЭМР жетістіктерімен;

- ең бекке қ абілетті халық тың ең бекпен қ амтылуының ө суімен;

- қ алыпты тө лемқ абілетті баланспен;

- инфляция қ арқ ынының тө мендеуімен;

- халық тың тұ рмыс дең гейінің жоғ арылауымен;

ЭМР жетістігі сондай-ақ кә сіподақ шерулерімен, қ ақ тығ ыстардың азаюымен, МЭС бағ асымен, сайлауды реттеудің мемлекеттік шараларын қ олдауынан кө рінеді. Ол ү шін ЭМР органдарында сауалнамалар кө мегімен жү ргізілген реттеу шараларында шаруашылық субъектілері ic-қ имылының болжамдары мен жедел ақ параттар болуы тиіс.

ЭМР тиімділігін зерттеудің сауалнамалық ә дісін кейбір кемшіліктері болғ анымен, ол, экономикалық мемлекеттік реттеуде елеулі рө л атқ арады жә не ғ ылыми ә лемде, сондай-ақ мемлекеттік аппаратта болып саналады.

Макроэкономикалық зерттеулерде мемлекетке, оның экономикалық саясатының жиынтық кө рсеткіштеріне ық пал етуге зор кө ң іл бө лінеді. Мемлекет ұ лттық нарық та экономикалық қ атынастарғ а қ атысушылардың қ олданатын " ойын ережелерін" белгілейді, жеке ү кімет нарық тық субъектілерінің бipi болып шығ ады, яғ ни ұ лттық мү ддені қ олдайтын белсенді мемлекет ретінде ә рекет жасайды.