Мультипликатор және акселератор эффектісі

Ө ндipic қ арқ ынын жеделдетуге қ ол жеткізу ү шін, Батыс елдерінің ә ртү рлі мектеп ө кілдері экономикалық ө судің моделі мен формулаларын жасап, алдағ ы уақ ытқ а болжау кұ рады.

Ө су формуласының негізінде " мультипликатор" теориясы жатыр. Ол кейінірек " акселерация" теориясымен толық тырылды.

Мультипликатор — кө бейткіш, ал акселератор — бұ л дайын ө нім сұ ранымының ө сушілігіне деген интенсивті ө сушілік коэффициенті. " Мультипликатор" ұ ғ ымын ағ ылшын экономиci Кан 1931-ші жылы енгізген, кейінірек Дж. М. Кейнс ө зінің " Жұ мыспен қ амту, ө ciм жә не ақ шаның жалпы қ арқ ыы кө зқ арасын дамытты. Бұ л ұ ғ ымды А. Хансен, Р. Харрод, Дж. Хикс, П. Самуэльсон, Н. Калдор жә не басқ алар, ө з ең бектерінде қ арастырғ ан. Мультипликатор қ олда бар кү рделі қ аржының ө cyі кезіндегі ұ лттық табыстың қ анша есеге ө сетіндігін кө рсетеді.

Мысалы, жаң а жолды салуғ а кү рделі қ аржы 5 млн. долл. тең делік жә не орташа табыс жылына 1000 долл. болатын алғ ашқ ы кезде 1000 адамды жұ мысқ а тартады. Біpaқ жолды салуғ а белгілі кө лемде ipi жабдық тар мен материалдар қ ажет жә не оларды ө ндіруге жұ мыс атқ аратын 1200 адам керек (сол бұ рынғ ы жылдық табыс бойынша) болды. Жұ мысты атқ аратындардың (жұ мыстылық тың) ө cyi тұ тыну заттарына сұ ранымды ө cipe тү седі. Сө йтіп келесі кезекте олардың ө ндірісінің ұ лғ аюына алып келедіжә не 800 адамды қ осымша жұ мысқ а тартады.

Демек, инвестициямен тікелей байланысты 1000 жұ мысшыны жалдау нә тижесінде, жұ мысты атқ аратын-дардын тү пкі жиынтығ ы 3000 адам жалпы 15 млн. долл. табысты кұ райды немесе алғ ашқ ыдан 3 есе кө п деген сө з. Бұ л жағ дайда мультипликатор 3-ке тең.

Акселератордың ic-ә peкeті мультипликатармен байланысты: мультипликатор инвестицияның кө беюімен ұ лттық табыстың ө cyiн (оның ө cyi еселенеді) қ арастырады; акселератор (дайын ө нім сұ ранымының ө сушілігіне инвестициялық сұ раным ө сушілігінің коэффициенті) - ұ лттық табыстың ө cyi инвестицияның ө суіне алып келеді. Кезегінде бұ л барлық жү йені қ озғ алысқ а алып келеді. Экономикалық ө судің бipтeкті, бip бағ ытта ic-ә рекет жасайтын мультипликациялық пpoцec пайда болады. Акселерация принципін алғ аш рет 1913-ші жылы француз экономисі А. Афтальон (1874-1956) жә не 1919 жылы американ экономисі Дж. М. Кларк ұ сынғ ан. Кешірек ол Р. Харрод, Дж. Хикс, П. Самуэльсон ең бектерінде одан ә pi дами тү сті.

Мультипликациондық эффекті ауқ ымын болжау ү шін Дж. Кейнс енгізген тә уелділіктің мә ні зор: тұ тыну шығ ындары мө лшері мен осы дең гейдегі табыс - " орташа тұ тынуғ а бейімділік" — арасындағ ы тә уелділік. Орташа тұ тынуғ а бейімділікті (" АРС" -арқ ылы белгіленеді) экономикалық ғ ылымда " психологиялық фактор" ретінде тү сіндіреді, ceбeбi адамның тұ тыну тауарларын сатып алу ниетін кө рсетеді. Тұ тынуғ а бейімділік дегеніміз ұ лттық табыстың тұ тыну бө лігінің (С) барлық ұ лттық табысқ а қ атынасы (Y) жә не " шектеулі тұ тынуғ а бейімділік " (МРС) дегеніміз кез-келген тұ тынудағ ы ө згерудің табыстары ө згepyiнe қ атынасын кө pceтeдi, яғ ни бұ дан басқ а да, Дж. Кейнс жинақ тау мө лшері мен сол кезден табыс дең гейі арасындағ ы тә уелділікті eнгізді - орташа жинақ тауғ а бейімделік жә не шектеулі жинақ тауғ а бейімділік.

Жинақ тауғ а бейімділікті бірден-бір психологиялық фактор ретінде кө рсетеді.

Шектеулі жинақ тауғ а бейімділік (MPS) жинақ таудағ ы кез-келген ө згерудің сондағ ы табыстың ө згеруіне қ атынасын кө рсетеді, яғ ни жинақ таудағ ы ө згеру AS жинақ таудағ ы табыс А у

Осы тә уелділіктер шекті мультипликациялык эффектіні бағ алауғ а ыкпал етті.

Kазіргі Батыстық неоклассикалық экономикалық мектебінің ө кілдері экономикалық ө судің тым кү рделі кө п факторлы моделін ұ сынады. Нақ тыласақ, кө п факторлы Кобба-Дуглас функциясын айтамыз.

Оның формуласы мынандай:

dL dK dS мұ ндағ ы Q - ө нім; L — ең бек; К - капитал; S — жер.