Экономикалық цикл теориясы

Кө птеген экономистердің экономикалық циклдерді тү сіндіре алатындай теория жасау жолындағ ы талпыныстары табыссыз аяқ талды. Еркін бә секелестік жағ дайындағ ы экономика циклдерін тү сіндірудің неғ ұ рлым тү сінікті тү рі. К.Марк берген индустриялық қ оғ амның макро экономикасы мен ұ дайы ө ндіріске жасағ ан талдауы болды. ”Капиталистік ұ дайы ө ндіріс циклі” маркстік талдауында, олардың қ озғ алысы мен циклдің басына қ айта оралудың жалғ астығ ы мен тө рт сатыдан (фазадан) ө туі беріледі. Дағ дарыс, тоқ ырау, жандану, ө ркендеу - сатылары (фаза) циклдер болып саналады. Дағ дарыс жиынтық сұ раныс - тауар ұ сыныстарының артып кетуін сипаттайды, оның экономикалық зардаптары: тауарларды қ алыпты ө ткізудің кү рделілігі мен мү мкін еместігі; бағ аның тө мен тү суі; тауарғ а ұ сыныстың азаюы; табыстардың кемуі; жұ мыссыздардың кү рт кө беюі; банкроттық. Дағ дарыс соң ында сұ раныс пен ұ сыныс “кү шпен” тепе – тең дікке келтіріледі жә не ұ дайы ө ндіріс тоқ ырау сатысына (фазағ а) ө теді.

Тоқ ырау (депрессия) - ө ндірістің қ ұ лдырауы тоқ талатын жә не оның ө суіне алғ ышарттар жасалатын экономиканың ө тпелі жай -кү йі болып саналады. Тоқ ырау кезінде бағ а мен ең бекақ ы ең тө менгі дең гейде болады; ө ндіріс шығ ындары да сондай тө менгі дең гейді кө рсетеді; капиталдың бір бө лігі жинақ талып (сақ талып), екіншісінде инвестиция, еркін ақ ша капиталы пайда болады; ө ндірістік капиталдың негізгі бө лігін жаң арту мү мкіндігі жү зеге асырылады. Негізгі капиталды жаң арту, бұ рын да жә не қ азір де циклдер алмасу материалдық негізін қ ұ райды. Соның ә серінен тоқ ырау жандану, жандану ө ркендеу, ө ркендеу қ айтадан дағ дарысқ а тү су процестері болады.

Капиталдың жаң артылатын бө лігінде жандану пайда болу кезіндегі сұ раныстың ө суі, жиынтық сұ раныстың ө суіне ә келеді, сол себептен де жандану ө ндіріс ауқ ымының кең еюіне; жұ мыспен қ амтылу, пайданың артуына; дағ дарысқ а дейінгі дең гейге қ айта оралуғ а; ө неркә сіптегі ө ркендеу сатысына (фазағ а) ө туге ә серін тигізеді.

Кө терілу ждең гейін пайда мен жұ мыспен қ амтылушылық тың жоғ ары мен сипаттайды, ө ндірістің жаң а технологиялық дең гейі ақ ыр соң ында тағ ы да капиталдардың артық шамадан тыс қ анығ умен (перенасыщения), тауарлардың артық ө ндірілген мү мкіндіктерімен ұ дайы ө ндірістің бір циклі аяқ талып, екіншісі басталады.

Тауарлардың артық ө ндірілуі, негізгі капиталдың артық жинақ талуы кө рініс береді.Ө сіп отырғ ан тауар ұ сынысы нарық та тағ ы да шектеулі тө лем қ абілеті бар ұ сыныс пен бетпе - бет келеді, соның нә тижесінде тағ ы да дағ дарыс пайда болады.

Еркін бә секелестік, капитализм жағ дайындағ ы ө ндірістің циклділігі маркстік талдау бойынша ә леуметтік кө зқ арастар мен шектелген болатын. Олар дағ дарысты туғ ызушы негізгі жағ дайларды, ө ндірістің қ оғ амдық сипаты мен оның нә тижелерін жеке меншіктік капиталистік форма мен ө зіне сің іру арасындағ ы тұ рақ ты қ арама – қ айшылық ретінде негіздеген. Индустрия қ оғ амның субъектілер позициясын жалдамалы жұ мыс кү ші тұ рғ ысынан қ арастыра отырып, К. Маркс циклдер себептеріде жұ мыс кү шіне тұ рақ ты тү рде екпін тү сірді. Сондай-ақ Маркстік дә стү рде ө сіп - жетілген саяси экономика, тауарлар ө ндірістің экономикалық ұ йымдарын-дағ ы ішкі ө згерістерді байқ амауғ а тырысты. Индустриялық қ оғ ам орнына келген жаң а қ оғ ам бітіспес қ айшылық ты (антогонизмді), маң ызсыз негіздер, яғ ни жаң а экономикалық формағ а алып кетті, сондық тан да, негізгі - бітіспес қ айшылық ты ә леуметтік астар - экономикалық цикл табиғ аттын толық тү сіндіре алмады К.Маркстен басқ а, А. Шпитгоф, М. Туган - Барановский, Т. Веблен, Дж. Кларк, Дж. Кейнс, М. Миллер, И. Шумпетер жә не басқ а кө птеген аса кө рнекті зерттеушілердің ең бектері экономикалық циклдерді зерттеуге арналғ ан.

Ү ш циклдік схема, яғ ни экономикадағ ы ауытқ ушылық процестер теориясын айрық ша атап кө рсетуге болады. Бұ л циклдарды 50 жыл, 10 жыл, 3 жыл жә не 4 айлық ұ зақ тық қ а созылатын циклдер ретінде ашқ ан Н. Кондратьевтің, К. Жуглердің жә не Джо Китчиннің есімдерімен аталғ ан. Шумпетер экономикалық жү йеде ү ш циклдің ө зара байланысы мен ө зара тә уелділігі кө рінеді деп санағ ан.

П.Самуэльсон ө зінің “Экономика” кітабында экономикалық ө мірдің барлық саласы ү шін жә не нарық тық экономикалық елдер ү шін, экономикалық циклді ортақ белгілер ретінде анық тайды. Қ азіргі заманғ ы экономистердің басым кө пшілігі экономикалық циклдің объективті сипатын мойындай отырып, циклдің сипатына, оның ұ зақ тығ ына, ә леуметтік - экономикалық зардаптарына ә сер етуші осы қ ұ былыстың ішкі жә не сыртқ ы факторларын талдау арқ ылы зерттеп - ү йренуді ұ сынады.

Қ азіргі заманғ ы білімдер циклдің табиғ и негізін кө бірек “технологиялық ” себептермен сипаттайды. Бірінші кезекке циклдің себепті – салдарына байланысы емес, оның қ оғ ам ү шін тигізетін неғ ұ рлым аз зардаптарының тә сілдерін алғ а қ ояды. Осы позиция тұ рғ ысынан, қ азіргі экономиканың “бейнесі” ө рлеу мен қ ұ лдыраудың кезектесуі ретінде кө рінеді жә не бұ л істер белсенділік дең гейіндегі тұ рақ ты кө рсетулер мен қ ұ лдырау циклі деп аталады. Қ азір, циклдің ұ зын толқ ынды сипаттамалары “ө ркендеу” мен “тоқ ырау” шегініп, жаң а жол тауып, қ ысқ а толқ ын “буырқ аныс”, “қ ысқ ару”, “қ ұ лдырау”, “кө терілу” циклы деп аталады. (5.2. кестені қ араң ыз).

Бұ рқ аныс

Қ азіргі экономикалық теория экономикалық цикл себебін сыртқ ы жә не ішкі факторлар жү йесі арқ ылы кө рсетеді.

Сыртқ ы факторлар – экономикалық жү йеге сырттан келетін факторлар, оғ ан жататындар:

а) сұ раныс пен ұ сынысқ а ә сер ететін, халық санының ө згеруі;

б) техникалық жаң а ә дістер мен инновация: технологиялар тү бегейлі ө згерістерге, инвестицияларды кө бейтуге ә келеді, жаң а жұ мыс орындарын ашуды жә не ө ркендеуді жылдамдатады;

в) соғ ыстар жә не басқ а саяси оқ иғ алар. Осығ ан ұ қ сас оқ иғ алар экономикалық циклдер бағ ытына жиі тү рде ә серін тигізеді. Мә селен, АҚ Ш - тың ұ лттық қ арулы кү шін қ айта қ ұ ру, ”Ұ лы тоқ ыраудың ” ө ркендеу кезең імен алмасуына ә келді.

Ішкі факторлар – экономикалық ө згерістердің неғ ұ рлым тү бегейлі сә ттері болып саналады. Қ азіргі экономика ү ш негізгі факторларғ а: тұ тынуғ а; инвестицияларғ а; ү кімет қ ызметіне кө ніл аударады.

Кейнс бойынша циклге қ арсы реттеу, қ ор жинау мен инвестициялар қ ызметімен анық талатын жиынтық сұ раныс экономикасына негізделеді. Жиынтық сұ раныс пен жиынтық ұ сыныстың тепе – тең дік жағ дайына ұ мтылғ ан сұ раныс пен “жұ мыс” істеу қ ажеттілігіне келіп тіреледі. Мә селен, басқ ыншылық саясатын жү ргізу арқ ылы жиынтық сұ раныстың кең еюі қ ұ лдырау кезең індегі тепе – тең діктің ү ш тә сілімен: мемлекет шығ ындарының кө беюімен; салық ставкасының азаюымен; пайыз ставка тө мендеуімен жү зеге асырылады.

Жиынтық сұ раныс ө ркендеу кезең інде, мемлекет “ ұ стамдылық саясатын” жү ргізіп, қ арсы шараларды қ олданады.Ол мемлекет шығ ындарының азаюы (трансфертті тө лемдер мен ә леуметтік бағ дарламаларды ү немдеу), салық тар мен пайыздық ставканың кө беюінен кө рінеді.

Қ азіргі заманғ ы мемлекеттік реттеу саясаты монетаризм, яғ ни ақ ша ұ сыныстарын реттеуі тә сілдерін қ олдануды болжайды Циклдік экономиканың жұ мыссыздық пен инфляцияның қ ыспағ ынан жең іліс тауып, страгфляциялық дамуы жағ дайларында монетаризм экономиканы қ ұ лдыраудан алып шығ уғ а кө мектеседі. Сондық тан қ иын жағ дайдан шығ у – бұ л халық тың ақ шалай табыстарын мақ сатты шектеу болып саналады.

Сө йтіп, циклдік дамуғ а осы заманғ ы жол табушы, цикл табиғ атын анық тауғ а, циклдің ә р тү рлі сатыларында (фаза) алмасуғ а жағ ымсыз ә серлерді азайтудың ә дістерін іздеп табудан тұ рады.