Ауытқуға қарсы мемлекеттік реттеу

Циклдік ауытқ улар себептері ә р тү рлі кө зқ арастар мен реттеу проблемаларын туғ ызады. Тұ тастай алғ анда реттеудің: неокейнсиандік жә не неоконсервативтік екі бағ ыты бар.

Неокейнсиандық бағ ыт - жиынтық сұ раныс бағ дарлану болып саналады, мақ саты – тұ тастай тү рде шаруашылық реттеу (макроэкономика), реттеуде басымдық тар – салық – бюджет жә не несие – ақ ша саясаты, мемлекеттің рө лін бағ алауды – ынталандыру.

Неоконсерватизмнің белгілері – ұ сынысқ а бағ дарлану, мақ саты – жекелеген фирмалардың қ ызметі ү шін ынта туғ ызушы (микроэкономика), реттеуде басымдық тар –несие –ақ ша жә не салық - бюджет саясаты, мемлекеттің рө лін бағ алауды шектеу.

Қ андай да бір бағ ыттың жақ тастары, бастапқ ы айқ ындама мен бағ дарламағ а қ атысты, циклдік ауытқ улар тігісін жатқ ызу (сглаживания) проблемаларын ә ртү рліше шешеді, осы мақ саттар ү шін пайдалануғ а болатын мемлекеттің басқ ару иелігіндегі қ ұ ралдарымен тү рліше операцияларды жү зеге асырады. Мысалы, кейнсиандық рецепте жақ тастары бюджет саясатына (басты тү рде бұ л – мемлекет шығ ындарының кө беюімен немесе азаюымен байланысты) жә не салық саясатына, экономиканың жағ дайына байланысты салық ставкасымен айлалы ә рекет (манипуляция) жасауғ а кө п кө ң іл аударады.

Неоконсервативтік рецепте ақ ша жә не несие проблемаларына ү лкен кө ң іл бө леді. Сондық тан, соң ғ ы жылдары неоконсервативтік саясат, ақ ша массасы кө лемі мен оны реттеуді басты мә селе етіп қ оятын, монетария теориясына арқ а сү йейді.

Осы тұ жырымдама арасындағ ы тү бегейлі айырмашылық қ а қ арамастан, ө зара ортақ тү сінік қ алыптасқ ан. Біріншіден, мемлекет циклдік ауытқ улар тігісін жатқ ызу жағ дайында; екіншіден, мемлекет экономикалық тұ рақ тылық қ а қ ол жеткізу жә не оны ұ стап тұ ру мақ саттарын жү зеге асыруы тиіс; ү шіншіден, циклдік ауытқ улар жоюғ а бағ ытталғ ан мемлекеттің рө лін салыстырады. Қ ұ лдырау сатысындағ ы мемлекеттің бү кіл шаралары іскер белсенділікті ынталандыруғ а, салық саясатындағ ы ставканы тө мендетуге, жаң а инвестиция-ларғ а салық жең ілдіктерін беруге, жедел амортизация саясатын жү ргізуге бағ ытталғ ан болуғ а тиісті.

Бұ л кезең дегі несие – ақ ша саясаты салық – бюджет саясатының несие басқ ыншылығ ын (экспансия) жү ргізуін болжайтын мақ саттарды кө здейді. Оның мақ саты қ осымша несиелер кө мегімен экономикалық ө мірді жандандыру болып саналады. Осы мезгілде “арзан ақ шалар” саясаты жү зеге асырылады жә не мұ ндай саясат берілген несие (несиелер) ү шін пайыз ставкасын тө мендетуді білдіреді.

Экономикалық конъюнктураны жақ сарту кезінде мемлекет, салық – бюджет жә не несие – ақ ша саласындағ ы қ айшылық ты шараларды, яғ ни салық ставкасының кө терілуін, мемлекеттік шығ ындардың қ ысқ аруын, амортизациялық аударымдарды шектеу мен ұ стамдылық саясатын жү ргізеді.

Несие – ақ ша саясаты несие бойынша пайыздық ставка, банктердің несие ресурстарының жә не инвестициялардың қ ысқ ару элементтеріне ие болады.

Тұ тастай алғ анда, циклдік ауытқ улар ретке келтіру, мемлекеттік саясат, экономикалық қ ұ лдырау кезіндегі бү кіл шаруашылық процестерінің белсенділігін арттыруғ а бағ ытталғ ан қ айшы ә рекет ету саясаты ретінде кө рінеді. Бұ ны ХХ ғ асырдың 80 – ші жылдарының соң ындағ ы КСРО – нің экономикалық дамуынан байқ ауғ а болады.

Бұ рынғ ы КСРО - ды экономикалық дағ дарыс ерекшеліктері, басқ арудың ә міршілдік - ә кімшілдік формасынан жә не ө ндірісті ұ йымдастырудың жоспарлы ә дістерінің қ ателіктерінен кө рінді.

КСРО- дағ ы ө су қ арқ ынының баяулауы 70 –ші жылдардың екінші жартысының ө зінде байқ алғ ан болатын, ө йткені, индустриялы алдың ғ ы қ атарлы елдер 1973жылдың ө зінде ресурс кө здерін сақ тай білетін, жоғ арғ ы тасқ ынды технологияларды қ алыптастыру бағ ытына бет алғ анда, біздің елдің басшылығ ы кө п материалдар мен кө п қ уат кө здері жұ мсалатын жә не жерасты байлық тарын ө ндіруші ө неркә сіпті жедел дамыту саясатын ұ стануын жалғ астыра берді. КСРО –дағ ы экономикалық дамудың баяулауына, сол кезең дегі нарық тық қ атынастардың басып тасталуы мен мемлекеттік меншіктің ү стемдік етуі шешуші рө л атқ арды. Дегенмен, ұ лттық экономиканың “опырылып қ ұ лауы”, “ә лсіретіп барып емдеу терапия” стратегиясын таң дау нә тижесінде, 1991 жылдан кейін басталды.

КСРО экономикасы 80 – ші жылдардың басында тоқ ырауғ а ұ шырағ аннан кейін елдің экономикалық жү йесін терең реформалау қ ажеттілігі, айқ ын мә лім болды. Тіпті шарушылық тетігіне терең реформаторлық ө згерістердің болмағ ан кезінде де, 90- шы жылдардың бірінші жартысында салыстырмалы тү рдегі ө ндірістің аса терең қ ұ лдырауын кү туге болатын еді.

Ө кінішке қ арай, Ресей, оның ішінде Қ азақ станның экономикалық даму сценарийі басқ алай жолмен кетті. Бұ рынғ ы Одақ тас Республикалардағ ы 1995 жылғ ы экономикалық қ ұ лдырауды 1929 -1933 жылдарда болғ ан Америкадағ ы “Ұ лы тоқ ыраумен” салыстырып қ арағ анда, одан да жоғ ары болып шық ты жә не ол шамамен алғ анда 1995 жылғ а дейін жалғ асты. Тек 2000 жылы ғ ана экономиканың дамуында кейбір ө згерістер мен жандану пайда болды.

Тү йін

Экономикалық цикл - макро шаруашылық тың бө лінбейтін сапасы. Бірқ атар себептермен, ә сіресе жиынтық сұ раныспен жә не жиынтық ұ сыныспен келісілген (обусловлено) экономикалық ауытқ улар, циклдің негізгі сапалары болып саналады.Циклдің негізгі назар аударатын проблемаларын - капитал жұ мсаудың кө леміндегі, сапасын жә не қ ұ рылымын ө згерістермен байланысты неғ ұ рлым терең экономикалық ауытқ улармен тү сіндіретін мультипликатор – акселератор тетіктерге талдау жасау.

Экономикалық циклдің ә р тү рлі теориялаының болуы циклдерді талдауды жетілдіруді жә не ә р тү рлі ү лгілерді туғ ызады.

Циклдің басты сатылары (фаза) - дағ дарыс, тоқ ырау, жандану жә не ө ркендеу. Бұ л сатыларда (фаза) инвестициялар кү шті ауытқ уларды басынан ө ткерді, соның ішінде айрық ша ауытқ у – тұ тыну болып саналады.

Мемлекеттік экономикалық саясат циклдің барысына ә серін тигізеді жә не оны модификациялайды. Циклдердің тиімді реттегіштерін сә тті қ олдану кезінде онша терең ауытқ улар болмайды, ұ лттық ө нім шығ ындары қ ысқ арады, ал цикл сатыларының (фаза) ауысуы кө бірек болжап білетіндей жағ дайғ а айналды.