Ортақ дамуының формасы

Экономикалық даму бір бағ ыттағ ы ғ ана мақ сат процесс болып саналмайды, оғ ан тек алғ а жылжу ғ ана емес, кейін шегіну де тә н. Оның болжап білуге болмайтын сипаты мен экономиканың жұ мбақ сыры жә не мә ң гілік қ ұ пиясы, міне, осында. Капиталистік экономиканы қ алыптастырудан бастап, қ олайлы экономикалық ортадан (ө су) қ олайсыз экономикалық ортағ а дейінгі экономикалық хал – ахуалдың ө згеру процестері заң дылық қ а айналды жә не экономика барғ ан сайын циклді сипатқ а ие болуда, яғ ни оның дамуы, циклді, белгілі бір сатылар бойынша ө теді. Дағ дарыс – экономикалық циклдің сипатты сатысы (фаза) болып саналады.

Экономикалық дамудың циклдік себептері:

1) тауарлы ө ндіріс - экономиканы алдын - ала байыпты тү рде болжап білудің мү мкін еместігі;

2) экономикалық субъектілер мү дделерінің кө птігі, сондық тан да нарық тық экономиканы алдын – ала болжап білудің мү мкін еместігі, тә жірибедегі олардың тепе – тең сіздігі (разбалансированность);

3) бә секелестік - экономика ішіндегі объективті ө згерістерді тұ рақ ты қ озғ аушы;

4) ө ндіріс мү мкіндіктерінің объективті қ арама қ айшылық тары (шектелген ресурстар мен қ оғ амның қ ажеттілік арақ атынасы).

Дамудың циклділігі қ оғ амдық таң дауда экономикалық драма, қ оғ амдық баламалық, қ оғ амдық шығ ындарғ а ә келеді.

Циклдік дамудың бірінші себебі, тіпті экономиканың шектен тыс қ ұ лдырауына ә келеді. Мә селен, тауарлы ү лгідегі экономика алғ ашқ ы беттен - ақ ө зін болашақ та болуы мү мкін дағ дарысқ а даярлайды: себебі, ақ шамен ортақ (Т – Д - Т) тауарлы қ арапайым қ озғ алысы, ең алдымен кең істікте жә не уақ ыт аралығ ында шашыранды тү рде болады. Бір тауарды сату басқ а тауарды міндетті тү рде сатып алуғ а негіз болып саналмайды.Мұ ндай ахуалдың кө п рет қ айталануы дағ дарысқ а алып келуі мү мкін. Ә рі қ арай, тө лем қ ызметін ақ шамен атқ аруда осығ ан ұ қ сас қ ауіпті туғ ызады.Бұ л функция тауарларды несиеге сату, соғ ан байланысты борыштарды мерзімінде тө лемеді деп болжайды. Егер сатып алушы, вексель арқ ылы уақ ытында тө лемесе, онда ақ ша ала алмағ ан сатушы ө ндірісті одан ә рі қ арай жалғ астыра алмайды, сондай - ақ ө зінің кредитор мен де есептесе алмайды, сондық тан олардың ө ндірісі де тоқ тайды.Мұ ндай болуы мү мкін дағ дарыс алғ ышарттары, нарық тық экономиканы объективті болжап білуге болмайтын, ондағ ы субъективті экономикалық мү дделердің кө птігі мен ә р бағ ыттары туындайды.

Жекелеген экономикалық субъектілердің ө з пайдаларына қ ол жеткізу процесі, басқ аның жә не ортақ пайданы ескерудің қ ажеттілігімен қ арама-қ айшылық ты байланыста болады, сондық тан ә ртү рлі субъективті экономикалық тә ртіп, жоғ ары экономикалық конъюнктура оның баяулауына, тіпті тө мендеуіне ә келеді.

Егер, циклдің бірінші себебі жалпы экономикалық сипатқ а ие болса, екінші – субъективті, ал қ алғ ан 3 себептерін прогресті анық таушы, стратегиялық деп шартты тү рде белгілеуге болады.Ө йткені олар: қ ажеттіліктерді таң дау, ресурстарды бө лу, нарық бә секесі шең берінде ресурстарды пайдалануды ө згерту, экономиканы прогрес-сивті дамытушы болып саналады, экономикалық мү мкіндіктер мен ө ндіріс нә тижелерін жаң а дең гейге кө тереді.

Экономикалық циклдер теориясы, халық шаруашылығ ының қ озғ алысын тү сіндіретін экономикалық ө су теориясына, сонымен қ атар экономикалық динамика теориясына жатады.Егер ө су теориясы ұ зақ мерзімдік ө су факторлары мен жағ дайларын зерттейтін болса, онда цикл теориясы уақ ыт бойынша экономикалық белсенділіктің ө згеру себептерін зерттейді.

Экономикалық цикл табиғ аты осы уақ ытқ а дейін ең даулы жә не ең аз зерттелген проблемалардың бірі болып саналады. Осы проблемалармен айналысатын зерттеушілерді, қ оғ амдық ө мірдегі циклді кезең ді мойындамайтын, сол сияқ ты экономикалық циклда тең із ағ ысы сияқ ты тұ рақ ты деп мойындайтынын бө луге болады. Бірінші бағ ыттың ө кілдері (неоклассиктер) циклдік экономикалық жү йеге кездейсоқ ә сер етудің (серпіліс немесе ә лсіреу) салалары деп санайды.

Екінші бағ ыттың ө кілдері циклді ө зіндік ү лгідегі ә лемнің бө лінбейтін “атомы” ретінде қ арастырады. Олардың тү сінігінде цикл бұ л - материалдық ә лемнің айрық ша ә мбебап жә не абсолютті қ ұ рылымы.Циклдің қ ұ рылымын, ө зара қ арама - қ арсы ә рекет етуші жә не ө зара байланысты екі материалдық объект қ ұ райды.

Ең қ арапайым анық тамада цикл, сұ раныс пен ұ сыныстың сә йкессіздігі кө рінетін кезең нің шарық тауы мен нарық конъюнктурасының тө мен тү суін (падение) сипаттайды. Цикл, ө судің қ ұ лдыраумен алмасқ ан кезіндегі, экономиканың ү здіксіз ауытқ уы болып саналады.

Циклдің басты қ асиеті - бұ л ұ лттық ө німнің (табыстың) ауытқ уы. Циклдер теориясында табыстардың ө згеруінің ү ш тү рі бар:

1. Тұ рақ ты ө су;

2. Ө судің біркелкі еместігі;

3. Ауытқ у(экономиканың ауытқ уы тү ріндегі даму).

Ө су ретінде (табыстар, ЖҰ Ө, капитал жұ мсау, тұ тыну жә не т.б.) тұ рақ ты немесе біркелкі емес даму тү сіндіріледі.

Ауытқ у ретінде ө су мен қ ұ лдырауды кезең інің алмасуы тү сіндіріледі. Қ ұ лдырау осығ ан орай кө рсеткіштердің жоқ қ а шығ арушылық (отрицательную) динамикасын сипаттайды. Бұ дан, ауытқ ушылық тың қ анша тү рі бар, сонша циклда болады деген қ орытынды шығ ады Мә селен, толқ ындардың қ арқ ын циклі, капитал жұ мсау, инновация, ө неркә сіптік жә не т.б. циклда ө мір сү реді.

Дегенмен, экономиканың неғ ұ рлым маң ызды агрегат екендігін білдіретін циклдер де бар. Олардың ішінде - бірнеше жылғ ы ү рдістерді білдіруші немесе ә лденеше ондағ ан жылдарда (50-70 жыл) қ амту, Кондратьев толқ ындары қ алыпты – 8-10жылдық жә не шағ ын циклда немесе 2-3 жылдық Кичи циклдер; маусымдық –жарты жылдық; қ ысқ а мерзімді салалық жә не т.б. цикл.

Экономика теориясы циклдік себебінің ү ш тү рін бө ліп кө рсетеді: 1)Экономикалық жү йеге салыстырмалы (табиғ и, саяси жә не т.б.ие), сыртқ ы цикл –қ ұ былыс; 2)Жалпы экономикағ а тә н ішкі цикл –қ ұ былыс; 3) Бір сатыдан екінші сатығ а ө ту кезіндегі берік жә не кездейсоқ қ ұ былыстардың ішкі жә не сыртқ ы факторларының жиынтық –цикл себептері.

Қ азіргі уақ ытта зерттеушілер, сыртқ ы (экзогенді) факторлар бұ л циклдердің бастапқ ы серпінін туғ ызушы, ал ішкі (эндогенді) себептер бұ л серпіндерді сатылық (фазалық) ауытқ ушылық қ а айналдырады (қ айта қ ұ рады) деп болжайды.

Экзогенді (экономикадан тыс) себеп циклдер ішінде ғ ылыми - техникалық жаң алық ашу, жаң а жер байлығ ын ашу, кө шіп - қ ону, халық динамика, соғ ыс жә не басқ адай циклдер бар. Эндогенді себептер ішінен батыс зерттеушілерінің кө пшілігі байлық қ а деген сұ раныс ауытқ уларын кө рсетеді. Сондық тан, циклдер проблема-ларына негізгі назар аударушы ретінде мультипликатор - акселератор тетіктері (механизмдері) қ ойылады. Осыдан шығ ара отырып, циклдерде екі сатының (фаза); кө рсетілу шың ы мен ең тө мен қ ұ лдырауының екі нү ктесі болатынын (5.1 кесте) ерекшелеп кө рсетуге болады.

5.1 кесте

ЖҰ Ө

В қ ұ лдырау

кө терілу

• А А–тө мен қ ұ лдырау

нү ктесі;