Екіншілік минералды шикізаттар. Қазақстанның минералды-шикізат ресурстарын рационалды қолдану принциптері.

Ө ндірісте, ауыл шаруашылығ ында, медицинада жә не т.б жағ дайларда қ олданылатын минералды тұ здардың ассортименті ө те кө п. Минералды тың айтқ ыштар деп қ ұ рамында ө сімдіктер мен жоғ ары ө німді жемістердің ө суіне ық пал ететін тұ здар мен басқ а да ө німдерді айтады. Тың айтқ ыштың кө п мө лшері топырақ тың астына ең гізіледі. Кейбір тың айтқ ыштар ө сімдік тамырының астына себіледі. Ө сімдіктің пайда болуы, ө суі жә не дамуында кө птеген химиялық элементтер қ атысады. Оның ішінде 90 % қ ұ рғ ақ ө сімдік заттарын тү зетін кө мірсутек, оттегі, жә не сутегі 8-9% ө сімдік массасын азот, фосфор, магний, кү кірт, кальций, калий, жә не т.б. қ ұ райды. Оттегі мен кө міртегі жә не сутегінің кө п мө лшерін ө сімдік ауадан, судан жә не қ алғ ан элементтерден алады. Ө сімдік минералды тамақ тануында ақ уыз қ ұ рамындағ ы азот маң ызды рө л атқ арады. Ө сімдік ақ уызында 15, 5-18 % азот болады. Азот хлорофилл қ ұ ұ рамына кіреді, оның кө мегімен ө сімдік атмосфера кө мірқ ышқ ыл газының жә не кү н энергиясының кө міртегін қ абылдайды. Аммоний тұ зынан азот жақ сы қ олданылады. Азотты тың айтқ ыштардың негізгі формасы болып: аммиакты (аммоний тұ зы – сульфат, хлорид, фосфатттар жә не т.б.), нитратты (азот қ ышқ ылының тұ здары – кальцилі, натрий селитрасы), аммиак- нитратты (NH₄NO₃ ) жә не амидті (карбамид жә не т.б.).Барлық азотты минералды тың айтқ ыштар суда жақ сы ериді жә не топырақ қ а жақ сы енеді. Фосфорлы қ осылыс ө сімдіктің тыныс алуына жә не кө беюіне маң ызды. Р₂О₅ пен санағ анда кейбір ө сімдіктерде фосфордың қ ұ рамы 1, 6% қ ұ райды. Фосфорлы тың айтқ ыштардың ө суінде фосфор қ ышқ ылының тұ здарының ерігіштігі топырақ тың қ абілетіне байланысты. Соның ішінде топырақ тың қ ышқ ылдылығ ына байланысты. Фосфорлы тың айтқ ыштардың қ ұ рамын Р₂О₅ санайды. Ө сімдіктердің ө су процесінде калий ү лкен рө л атқ арады. Ол ө сімдіктің сулы режимін жақ сартады жә не зат алмасуына ә сер етеді. Ө сімдікке калийдің қ ұ рғ ақ затының мө лшері 4-5 % жетеді, ал жапырағ ында 30-60% болады. Ө сімдікте калийдің жең іл сің іуінің 3 формалы қ осылысы бар 1)су еріткіш калий; 2)алмасу калийі, яғ ни, ионалмасу процесінің нә тижесінен ертіндіні топырақ қ а айналдыру; 3)алмаспайтын, сусыз силикаттың қ ұ рамына кіретін, онда калий ө сімдіктен аздап жә не ақ ырын алынады. Калийдің тың айтқ ышта болуын К₂О санағ ымен кө рсетеді. Кальций ө сімдікте минералды тұ здар жә не органикалық қ ышқ ылдар тү рінде кездеседі. Ол тамырлы жү йенің ө суіне ық пал етеді. Кальцийді топырақ қ а фосфоркальцийлік тың айтқ ыш ретінде ең гізеді. Магний кө бінде ө сімдіктің жасыл жерлерінде болады. Ол хлорофилл мен фитиннің қ ұ рамына кіреді, ол ө сімдіктің тотық сыздандыру процесін жү ргізуде, кө міртегінің пайда болуына жә не фосфордың минералдыдан органикалық қ осылысқ а ө туіне ә сер етеді. Магний топырақ та алдымен силикат жә не алюмосиликат тү рінде жә не т.б. формаларында кездеседі. Магний тың айтқ ышы ретінде доломит, магнезиалды фосфат, магний калийлі минерал жә не т.б. тұ здар болады. Кү кірт ақ уыздың қ ұ рамында жә не эфир майында болады. Ол топырақ қ а мынадай тың айтқ ыштар ретінде кіреді: калий сульфаты, магний. Темір катализатордың рө лін атқ арады. Хлорофиллдің жә не ө сімдіктің тыныс алуында ферменттердің қ ұ рамына тотығ у - тотық сыздану процестерін жү ргізеді. Топырақ қ а темірдің жеткілікті болуынан темір тұ здарын тек кейбір жағ дайларда тың айтқ ыш ретінде қ олданады. Ө сімдіктің ө суіне қ ажетті элементтер қ ұ рамы ө те кішкентай жә не оның ө суіндегі ауыр процестерді микроэлементтер деп атайды. Оларғ а бор, марганец, мырыш, кобальт, иод жә не т.б. Осы элементтер бар тың айтқ ыштарды микротың айтқ ыштар деп атайды. Бұ л тың айтқ ыштардың маң ызы аса зор, ө йткені ферменттің қ ұ рамына кіретін микроэлементтің жетіспеушілігі: дә румендердің, ақ уыздың, гармондардың, зат алмасуды бұ зады жә не ө сімдіктерді ауыр ауруғ а шалдығ уына ә келеді.Сондай – ақ ө сімдіктерде болатын тотығ у- тотық сыздану процестеріне микроэлементттер ү лкен ә серін тигізеді. Маң ызды топты ультрамикроэлементті алуғ а болады, сонымен қ атар радиоактивті заттар. Кейбір элементтер, мысалы, кальций, кү кірт, темір олар топырақ та кө бінесе ө сімдікке жеткілікті кү йде болады. Ал басқ а элементтер, ә сіресе азот, фосфор, калий ө сімдіктің қ оректенуіне аса қ ажет. Қ оректену элементі топырақ қ а жартылай табиғ и жолмен қ айтарылады. Азот ө сімдік клеткасының тобы органикалық формада болады. Ол шірігенде жартылай аммиакты жә не нитратты формағ а ауысады жә не қ айтадан ө сімдікке сің еді. Бірақ бұ л процестер баяу жү реді жә не қ ажетті қ оректену элементі топырақ қ а бармайды. Олардың жартысы топырақ тан грунтты су арқ ылы шайылып, жарамсыз болады. Сондық тан қ оректену элементінің қ орын топырақ қ а тың айтқ ышпен толтыру қ ажет. Егер қ оректену затының кішіреюі топырақ та тың айтқ ыштың орнын толтырмаса, онда топырақ ә лсірей бастайды. Ол астық ө німділігінің тө мендеуіне ә келеді. Сондай - ақ ол топырақ қ ұ рамында кө п мө лшерде қ оректенуге қ ажетті элементтердің болуы. Ө йткені астық ө німділігі жалпы небары топырақ қ орының мө лшеріне емес, оғ ан қ ажетті бір ғ ана бө лшегіне тә уелді. Ө німділіктің жоғ ары болуынан оның топырақ қ оректену затының шыдамдылығ ы кө п болады. Егер топырақ қ а тың айтқ ышты толық мө лшерде ең гізсе (қ ұ рамында азот, фосфор, калий) астық ө німділігі 1, 5-2 есе жоғ арлайды. Орташа есеппен алғ анда астық ө німділігінің қ осылуы тың айтқ ыштың 40 % қ ұ райды. Егу алаң ындағ ы 1 га себілген тың айтқ ыштың мө лшері ауыл шаруашылығ ы тә жірибесінде келесі сандарды кө рсетеді: азотты тың айтқ ыштар – 30 дан 300 кг азот, фосфорлы 45 тен – 200 кг Р₂О₅, каллийлі – 40тан 250 кг дейін К₂О. Қ азіргі кезде тың айтқ ыштың мө лшерін кө бейту жағ дайлары қ арастырылуда. Микротың айтқ ыштар топырақ қ а аз мө лшерде ең гізіледі. Мысалы, талшық ө німінің жә не зығ ыр тұ қ ымының жоғ арлауына талшық танғ ан жә не ә к тасты топырақ қ а 30% 0, 5 кг борды 1 га ең гізу қ ажет. Микротың айтқ ыштар ретінде таза микроэлементтер тұ зын қ олдану маң ызды емес. Мысалы, мыс, марганец, мырыш, бор оларды табиғ и минералдармен жә не ө ндіріс қ алдық тарымен алмастыруғ а болады. Сондай- ақ микроэлементтің бастауы болып пирит тұ қ ылы, қ ұ рамында мыс жә не т.б. металдар, бор қ осылысы ө ндірісінің бор қ рамды қ алдығ ы, марганец рудасының байыту шламдары жә не т.б. бола алады.

^{Қ азақ станның минералды-шикізат ресурстары Адамзат қ оғ амының минералды – шикізат ресурстарын пайдаланбай ө мір сү руі мү мкін емес. Пайдалы қ азбалар қ алпына келтірілмейтін ресурстарғ а жатады. Ал бұ л олардың кө пшілігінің қ орларының уақ ыт ө те келе толығ ымен таусылуы мү мкін екендігін кө рсетеді.
Қ азақ стан – жердегі минералды – шикізат базасына бай аздапғ ан елдердің бірі. Ә лемдегі алынатын 55 тү рлі пайдалы қ азбалардың (олардың 29 –ы металдар) Қ азақ станда 39 –ы алынады. Салыстырмалы тү рде алсақ жоғ ар кө рсеткіштер тек Ресейде – 49, Қ ытайда – 45, Австралия жә не АҚ Ш – 42, Бразилия – 41 тү рлі пайдалы қ азбалар ө ндіріледі.
Мұ най мен табиғ и газ қ орлар бойынша республика ә лемі елдерінің бірінші ондығ ына кіреді, мұ нда тас жә не қ оң ыр кө мір, темір, хормит, қ орғ асын, мырыш, мыс, уран жә не сирек кездесетін металдар т.б. табылғ ан.
Аталғ ан пайдалы қ азбалардың тү рлерін ө ндіру, қ айта ө ң деу жә не байыту процесінде литосфера мен тұ тас қ оршағ ан орта жағ дайына неғ ұ рлым мұ най, табиғ и газ концентраттарын ө ндіру ық пал етеді.
Қ азақ станның 2030 жылғ а дейінгі даму стратегия­сын­да кен-металлургия кешені Қ азақ ­стан­ның ә леуметтік-экономикалық жағ ынан жоғ ары дамығ ан елдердің қ ата­ры­на қ осылуын қ ам­тамасыз етуге жә р­демдесетін басым салалардың бірі ретінде белгіленген. Республика кен-металлургия кешенінің басты міндеті ішкі жә не сыртқ ы рыноктардың қ ажеттерін қ анағ аттандыратын бә секеге қ абілетті ө німдер шығ ару болып табылады.
Қ азақ станның минералдық -шикізаттық кешені ә лемдік минералды шикізат балансында айтарлық тай кү шті позицияғ а ие, ә лемдік минералды шикізат рыногы­ның дамуы мен ұ лғ аюына ү лкен ық пал ете алады. Энергетика жә не минералдық ресурстар министрлігі геология жә не жер қ ойнауын игеру комитетінің ақ параттық -талдау орталығ ының мә ліметтері (2003 ж.) бойынша ә лемдік зерттелген қ ор жө нінен Қ азақ станның алар ү лесі мынадай:
алтын – 2, 7% (ә лемде 8-орында), кү міс – 16%, мыс 7, 1%, марганец – 30% (2-орын), қ орғ асын – 22%, мырыш – 15, 2%, барит – 47, 2% (1-орын), темір – 6%, кобальт – 3, 9% (5-орын), хром – 37, 6% (8-орын), боксит – 1, 4% (10-орын), никель – 1, 4% (12-орын). Минералды шикізат ө німдерін ө ндіру жә не алу жө нінен республика хром бойынша екінші орында, титан бойынша – екінші-ү шінші, мырыш жә не қ орғ асын бойынша – алтыншы, марганец бойынша – сегізінші, кү міс бойынша тоғ ызыншы орында.
Ә лемдік мыс, титан, ферроқ орытпа жә не болат рыноктарында Қ азақ станның атқ аратын рө лі аз емес, ал Еуразиялық суб­континентте хром бойынша монополист, темір, марганец, алюминий жө нінен ө ң ірлік рынокта (ТМД елдері, бірінші кезекте Ресей) айтарлық тай ық палы бар.
Бұ л жетістіктер ө здігінен келген жоқ, ол ғ алымдар мен инженерлік-техникалық қ ызметкерлердің ерен ең бегінің жемісі болды. Кезінде осы сала Қ азақ стан ғ ылы­мының қ арыштап дамуына зор ә сер етті. Отан­дық геология, кен ісі, металлургия са­ла­л­ары ә лемдік жетістіктерге қ омақ ты ү лес қ осты.
Соң ғ ы 15 жылда Қ азақ стан ғ ылымы­ның алдында қ осымша міндеттер пайда болды. Яғ ни, отандық ғ ылымның жауап­кершілігі артты. Кең ес ө кіметі кезінде осы саладағ ы қ азақ стандық ғ алымдар тек ғ ылыми ізденістермен – жаң а технология жасау, оларды сынақ тан ө ткізу, ө ндіріске енгізу сияқ ты мә селелермен айналысатын, ал ө ндірістің даму стратегиясын жасауды ү кімет ол кезде тек мә скеулік ғ алымдарғ а тапсыратын.
Тә уелсіз мемлекет болғ аннан кейін, біздің ү кіметіміз ондай маң ызды бағ дарламалар дайындауды Қ азақ стан ғ ылымына жү ктейтін болды. Сол себепті, еліміз экономикасының стратегиялық ба­ғ ыттары бойынша Президент Жарлығ ымен бірнеше ұ лттық орталық тар қ ұ рылды, олар­ғ а ө з салаларында мемлекеттік бағ дарлама­ларды іске асыру жү ктелді. Сондай қ ұ рыл­ғ ан орталық тың бірі – “Қ азақ стан Рес­публикасының минералды шикізатты кешенді ұ қ сату жө ніндегі ұ лттық орталы­ғ ы” РМК. Бізге тау-кен, металлургия ба­ғ ыт­тары бойынша бағ дарламаны орындау жү ктелді. Ә рине, біз бұ л міндетті бұ рынғ ы істеп жатқ ан жұ мыстарымызғ а қ осымша атқ арып жү рміз. Мекеме қ азір Орталық Азиядағ ы ірі ғ ылыми кә сіпорындардың бірі.
Ал жекеменшікке ө тіп кеткен кә сіп­орындарғ а келсек, ә рине, нарық тық эко­но­микада мемлекет кә сіпорынның шаруасы­на араласпайды. Ә йтсе де ү кімет ө з мен­шігіндегі кен орнын кә сіпорынғ а пайда­лануғ а бергеннен кейін, сол пайдалы қ аз­ба­ны ө ндіру мен ө ң деу барысында жеке қ ожайындардың мемлекет мү ддесін бұ збауын қ адағ алап отыруы тиіс. Бұ л не деген сө з?
Біріншіден, кен орнын пайдаланушы­лар руданы ө ндірген кезде ү кімет белгі­леген норматив бойынша, руданы барын­ша толық (тек қ ана бай руданы емес) қ а­зып алулары керек.
Екіншіден, руданы ө ң ­деген кезде оның қ ұ рамында бар элемент­терді мейлінше толық бө ліп алу керек.
Ү шіншіден, металдардың ө зіндік қ ұ нын шектен тыс жоғ арылатпауы, сату бағ асын тө мендетпеуі тиіс.
Тө ртіншіден, ө ндіріс ү дерісінде қ оршағ ан ортаны ластамауы, ал егер оғ ан нұ қ сан келтірсе, сол ү шін ү кімет­ке жеткілікті мө лшерде тө лем тө леуі тиіс.
Бесінші, ө ндірісте істейтін жұ мыскерлердің қ ауіпсіздігі қ амтамасыз етілуі тиіс.
Осы бағ ыттарда кә сіпорынның жұ мы­сын бақ ылайтын мемлекеттік органдар бар. Біздің жұ мысымыз жоғ арыда аталғ ан пункттер бойынша ә лемдегі осындай ө н­дірістердің кө рсеткіштері мен ғ ылыми же­тістіктерін назарғ а ала отырып, ө ндірілетін шикізаттардың ерекшеліктерін ескеріп, ү кімет органдары нормативтерді белгілеуі ү шін қ ажетті материалдармен, ұ сыныс­тармен қ амтамасыз етуге саяды.
Бү гінгі Қ азақ стандағ ы кен-металлургия жү йесіне келсек, ол екі ірі саладан тұ рады – қ а­ра металлургия жә не тү сті метал­лургия: – қ ара металлургия темір, марганец, хром кенін, болат, шойын, прокат, ферро­қ ұ ймасы, отқ а тө зімді ө німдер, металл сынық тарын қ айта ө ң деу ө ндірістері сияқ ты 12 саладан тұ рады;
– тү сті металлургия 26 ө неркә сіп кіретін қ орғ асын, мырыш, мыс, титан, бағ алы жә не сирек металдар, глинозем, молибден концентратын, уран шикізатын ө ң деу сияқ ты 8 саладан тұ рады.
1996-2005-жылдар аралығ ында Қ азақ станның минералды-шикізат кешеніне 55 млрд. доллардан астам, соның ішінде жер қ ойнауын игеруге 40 млрд. доллардан астам инвестиция салынды. Бұ л туралы еліміздің энергетика жә не минералды ресурстар министрі Бақ тық ожа Ізмұ хамбетов бү гін Алматыда ІІІ инвестициялық саммит барысында мә лімдеді, деп хабарлайды Kazakhstan Today тілшісі.
Б.Ізмұ хамбетовтың айтуынша, кө мірсутегі шикізатына бағ ытталғ ан инвестициялардың орта есеппен 79 проценті ө нім ө ндіруге, 21 проценті геологиялық барлау жұ мыстарын жү ргізуге жұ мсалды.
Министрдің айтуынша, қ азіргі жағ даймен Қ азақ стан кө мірсутегі шикізатының қ орына қ арай ә лемдегі алдың ғ ы ондық қ а кіреді. Ал табиғ и газдың барланғ ан қ оры бойынша еліміз дү ниежү зінде 15-ші орында.
Расталғ ан жә не алып пайдалануғ а болатын мұ най қ оры 35 млрд. баррельді, газ қ оры 3 трлн текше метр
Каспий тең ізінің қ азақ стандық бө лігінде 120-ғ а жуық қ ұ рылым анық талғ ан. Олардың арасында кө мірсутегі шикізатының ү лкен қ оры болуы ә бден мү мкін. Мамандардың болжамы бойынша, Каспий тең ізінің қ азақ стандық бө лігінің кө мірсутегі ресурстары 12-17 миллиард тонна болады.}

^{Солтү стік Каспий жобасының аясындағ ы алғ ашқ ы барлау бұ рғ ылау жұ мыстарының алғ ашқ ы нә тижелері – Каспийдің қ азақ стандық бө лігінің болашағ ы зор деген қ орытынды жасатып отыр.
Республикамызда 197 мұ най жә не газ кен орындары, олардың ішінде 102 мұ най, 29 газ конденсаты, 30 мұ най –газ конденсаты, 6 мұ най –газ, 11 газ конденсаты жә не 12 газ кен орындары ашылғ ан. Мұ найдың ашылғ ан кен қ орлары 3млрд. тоннасы, ал газдың анық талғ ан қ орлары 3 трлн. текше метрді қ ұ райды. Негізгі мұ най мен газды ө ндіру Батыс Қ азақ станда жү зеге асырылады. Онда мұ найдың 90, 4% жә не газ конденсатының 100% ө ндіріледі. Бұ л регион Қ азақ стан территориясындағ ы неғ ұ рлым ластанғ ан жә не экологиялық жағ дайы нашар аудандар қ атарына жатады. Тау – кен ө ндіру ө неркә сә бә нің мұ най ө ндірі саласы жеке тұ рғ ыдыан алғ анда да басымдық маң ызғ а ие (2030 жылғ а қ арай мұ най ө ндіруді жылына қ арай 150 млн.т – ғ а дейін жеткізу болжамын есепке алғ анда).
Тас кө мір мен қ оң ыр кө мір ө ндірудің де экологиялық салдары бар.қ оршағ ан ортаның эколргиялық жағ дайына негативті ә сер ететін отын ресурстарының басқ а тү рлерінің ішінен уран рудаларының ірі кен орындарын атап ө тейік.
Сондай ақ темір, марганец, хром, қ орғ асын, мырыш, мыс рудаларын алтын, фосфориттер, қ ұ рылыс тастары, мен минералды шикізат ресурстарының басқ а да тү рлерін ө ң деумен жә не қ айта ө ң деумен байланысты кө птеген рудниктер жә не карьерлер табиғ и ортағ а жағ ымсыз ә сер етеді.Осылардың барлығ ы қ оса алғ анда ландшафтар табиғ атының литогенді ортасын қ орғ ау жө нінде тиімді шараларды қ олдануды талап етеді.
Жер қ ойнауларын қ орғ ау мә селесі литосфера қ абаттарынан минералды шикізатты рудалы жә не рудалы емес пайдалы қ азбалар тү рінде неғ ұ рлым толығ ымен айырып алуды қ амтамасыз ететін шаралардың жиынтығ ын қ амтиды. Жер қ ойнауларын қ орғ ау жө ніндегі шаралар кешені сондай – ақ рельеф формасының сақ талуын, геодинамикалық процестердің кө рініс табуда жоюын қ амтиды.
Осығ ан байланысты пайдалы қ азбалардың кен орындарын кешенді тү рде ө ң деу, минералды шикізатты ө ндіру, ө ң деу, жә не тасымалдау кезінде шығ ынды жан–жақ ты жоюғ а ұ мтылу жер қ ойнауын эксплатациялаудың басты қ ағ идасы болуғ а тиіс.Бұ л шығ ындар неғ ұ рлым аз болғ ан сайын, соғ ұ рлым кө п пайдалы қ азбалар болашақ ұ рпақ тың қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыру мақ сатында жер қ ойнауында қ ала береді.
Тау–кен ө ндіру ө неркә сібі қ оршағ ан ортағ а жан–жақ ты ә серін тигізеді.бұ л рельефтің ө згеріске ұ шырауынан, карьерлердің, жарлардың, террикондардың пайда болуынан жә не тау жыныстарының қ ұ лауынани кө рінеді.Пайдалы қ азбаларды ө ндіру топырақ, атмосфера, су бө гендері мен жерасты суларының сулық режимінің жағ даййына ә сер етеді.Мұ ның ү стіне ө сімдіктер мен жануарлар тіршілігінің мә н жайлы тү бірімен ө згереді.Пайдалы қ азбалардың кен орындарынө ң деу тікелей ландшафтардың геохмиялық жағ дайына, техногендік аномалиялардың пайда болуына ә серін тигізеді. Ө ндіру жә не қ айта ө ң деу процесінде пайдалы қ азбаларды шала алу минералдарды–шикізат ресурстарын эксплутациялаудағ ы басты кемшілік болып табылады.Технологиялық дамымаудың нә тижесінде тү сті металлургияда ө ндірілген рудаларды байыту кезінде алынғ ан шикізаттың 10-20% ғ ана пайдаланылатыны ал80-90% лақ тырылатынымә лім болды.
Бұ л қ алдық тар химиялық реагенттер сің ген тау жыныстарының ұ сақ талғ ан тү рін білдіреді.Концентраттарды балқ ыту процесінде материалдың пайызына жуығ ы шлақ қ а айналады.
Байыту фабрикаларында ө ң деу процесінде минералды шикізат кө п жұ мсалады.Руданың гегізгі компоненттерін айыру кезінде қ осалқ ы лақ тырылып тасталады да, су мен жел эрозиясы нә тижесінде жойылып кетеді.Қ осалқ ы пайдалы компоненттердің жалпы қ ұ ны кө бінесе негізгі тү рдің қ ұ нынан жоғ арғ ы болатынын ұ мытпауымыз тиіс. Ө ндірістік қ алдық тарды қ айтадан эксплутациялау ү лкен экологиялық жә не басқ а да қ иыншылық тармен жалғ асады жә не барлық уақ ытта мү мкін бола бермейді.Нә тижесінде қ алпына келтірілмейтін табиғ и ресурстар ү лкен шығ ынғ а ұ шырайды.
Қ алдық сыз кен қ алдығ ы аз ө ндірісті жасау жер қ ойнауының байлық тарын неғ ұ рлым толық пайдалануды жә не қ оршағ ан ортаны қ орғ ауды қ амтамасыз етеді.
Жер қ ойнауы ресурстарын рационалды пайдалану жә не қ орғ ау негізінде келесі басымдық тар жатқ ызылуы тиіс: пайдалы қ азбалар ө ндіру технологиясын жетілдіру; бос, ө ң делген жынысты пайдалану арқ ылы кен орындарын кешенді тү рде ө ң деу; пайдалы қ азбалар кен орындарын ү немдеп пайдалану олардың іске жарау мерзімін ұ зартуғ а ұ мтылу; қ ажетті жағ дайларда сирек кездесетін минералды шикізаттардың орнына басқ а нә рсе қ олдану; тау –кен орындары игерілген жерлерді кең інен рекультивациялаужә не т.б. Жер қ ойнауын пайдалану мен қ орғ ау тә ртібі мен мә н жайларын реттейтін жә не олардың рациональды, кешенді пайдаланылуына жә не экологиялық зардаптың алдын алуғ а бағ ытталғ ан қ ұ қ ық тық нормалар бар.Табиғ атты қ орғ ау аясындағ ы тау –кен игеру қ ызметі Жер қ ойнауы жә не жер қ ойнауын пайдалану туралы Қ Р заң ымен реттеледі.}