Индикатормен титрлеу әдістері

1. Мор ә дісі (индикатор ретінде калийдің хроматының 5% ерітіндісі алынады).

Бұ л ә діс кү міс хроматының (K₂CrO₄) кірпіш-қ ызыл тұ нбасының эквиваленттік нү ктеден кейін пайда болуына негізделген.

2Ag⁺ + CrO₄^2- = Ag₂CrO₄↓

Хромат-ионың индикатор ретінде пайдаланғ анда титрлеу процесін нейтралды немесе ә лсіз негізді ортада ө ткізеді. Ерітіндінің рН 6, 5 тө мен, ал 10, 5 жоғ ары болмау керек: 6, 5 < pH < 10, 5

2. Фольгард ә дісі (индикатор – темір (III) тұ здары алынады).

Галогенидтерді керісінше титрлеу ә дісімен анық тауғ а пайдаланылады. Бұ л ә діс бойынша зерттелетін галогенидтің ерітіндісіне (хлорид немесе бромид) белгілі артық мө лшерінде титрант ретінде AgNO₃ ерітіндісі қ осылады, содан кейін реакцияғ а кірмеген Ag⁺ иондарын екінші титрантпен калий немесе аммоний роданидінің ерітіндісімен анық талады.

n(NaBr) = n(AgNO₃) - n(KSCN)

KSCN-ң бірінші артық қ осқ ан тамшысы анық қ ызыл тү с береді. Фольгард ә дісімен анық тамаларды қ ышқ ыл ортада жү ргізуге болады.

Fe³⁺ + 6SCN^- = Fe(SCN)₆^3-

3. Фаянс ә дісі (адсорбциялық индикаторлар алынады).

Адсорбциялық индикаторларғ а тұ нбаның бетқ абатында адсорбцияланатын кө п протонды органикалық қ ышқ ылдар жатады.

H_nI ↔ nH⁺ + I^n-

H_nI + nH₂O ↔ nH₃O⁺ + I^n-

Адсорбциялық индикаторларғ а – флуоресцеин, дихлорфлуоресцеин жә не эозин жатады.

Азақ станның ә лемдік минералды-шикізат кешеніндегі орны. Қ азақ станның минералды шикізат кен орындары. Қ азақ станның минералды шикізат қ орын дамыту мен жетілдірудегі негізгі мә селелер, тенденциялар.

Адамзат қ оғ амының минералды – шикізат ресурстарын пайдаланбай ө мір сү руі мү мкін емес. Пайдалы қ азбалар қ алпына келтірілмейтін ресурстарғ а жатады. Ал бұ л олардың кө пшілігінің қ орларының уақ ыт ө те келе толығ ымен таусылуы мү мкін екендігін кө рсетеді. Қ азақ стан – жердегі минералды – шикізат базасына бай аздапғ ан елдердің бірі. Ә лемдегі алынатын 55 тү рлі пайдалы қ азбалардың (олардың 29 –ы металдар) Қ азақ станда 39 –ы алынады. Салыстырмалы тү рде алсақ жоғ ар кө рсеткіштер тек Ресейде – 49, Қ ытайда – 45, Австралия жә не АҚ Ш – 42, Бразилия – 41 тү рлі пайдалы қ азбалар ө ндіріледі. Мұ най мен табиғ и газ қ орлар бойынша республика ә лемі елдерінің бірінші ондығ ына кіреді, мұ нда тас жә не қ оң ыр кө мір, темір, хормит, қ орғ асын, мырыш, мыс, уран жә не сирек кездесетін металдар т.б. табылғ ан. Аталғ ан пайдалы қ азбалардың тү рлерін ө ндіру, қ айта ө ң деу жә не байыту процесінде литосфера мен тұ тас қ оршағ ан орта жағ дайына неғ ұ рлым мұ най, табиғ и газ концентраттарын ө ндіру ық пал етеді. Қ азақ станның 2030 жылғ а дейінгі даму стратегия­сын­да кен-металлургия кешені Қ азақ ­стан­ның ә леуметтік-экономикалық жағ ынан жоғ ары дамығ ан елдердің қ ата­ры­на қ осылуын қ ам­тамасыз етуге жә р­демдесетін басым салалардың бірі ретінде белгіленген. Республика кен-металлургия кешенінің басты міндеті ішкі жә не сыртқ ы рыноктардың қ ажеттерін қ анағ аттандыратын бә секеге қ абілетті ө німдер шығ ару болып табылады. Қ азақ станның минералдық -шикізаттық кешені ә лемдік минералды шикізат балансында айтарлық тай кү шті позицияғ а ие, ә лемдік минералды шикізат рыногы­ның дамуы мен ұ лғ аюына ү лкен ық пал ете алады. Энергетика жә не минералдық ресурстар министрлігі геология жә не жер қ ойнауын игеру комитетінің ақ параттық -талдау орталығ ының мә ліметтері (2003 ж.) бойынша ә лемдік зерттелген қ ор жө нінен Қ азақ станның алар ү лесі мынадай: алтын – 2, 7% (ә лемде 8-орында), кү міс – 16%, мыс 7, 1%, марганец – 30% (2-орын), қ орғ асын – 22%, мырыш – 15, 2%, барит – 47, 2% (1-орын), темір – 6%, кобальт – 3, 9% (5-орын), хром – 37, 6% (8-орын), боксит – 1, 4% (10-орын), никель – 1, 4% (12-орын). Минералды шикізат ө німдерін ө ндіру жә не алу жө нінен республика хром бойынша екінші орында, титан бойынша – екінші-ү шінші, мырыш жә не қ орғ асын бойынша – алтыншы, марганец бойынша – сегізінші, кү міс бойынша тоғ ызыншы орында. Ә лемдік мыс, титан, ферроқ орытпа жә не болат рыноктарында Қ азақ станның атқ аратын рө лі аз емес, ал Еуразиялық суб­континентте хром бойынша монополист, темір, марганец, алюминий жө нінен ө ң ірлік рынокта (ТМД елдері, бірінші кезекте Ресей) айтарлық тай ық палы бар. Бұ л жетістіктер ө здігінен келген жоқ, ол ғ алымдар мен инженерлік-техникалық қ ызметкерлердің ерен ең бегінің жемісі болды. Кезінде осы сала Қ азақ стан ғ ылы­мының қ арыштап дамуына зор ә сер етті. Отан­дық геология, кен ісі, металлургия са­ла­л­ары ә лемдік жетістіктерге қ омақ ты ү лес қ осты. Соң ғ ы 15 жылда Қ азақ стан ғ ылымы­ның алдында қ осымша міндеттер пайда болды. Яғ ни, отандық ғ ылымның жауап­кершілігі артты. Кең ес ө кіметі кезінде осы саладағ ы қ азақ стандық ғ алымдар тек ғ ылыми ізденістермен – жаң а технология жасау, оларды сынақ тан ө ткізу, ө ндіріске енгізу сияқ ты мә селелермен айналысатын, ал ө ндірістің даму стратегиясын жасауды ү кімет ол кезде тек мә скеулік ғ алымдарғ а тапсыратын. Тә уелсіз мемлекет болғ аннан кейін, біздің ү кіметіміз ондай маң ызды бағ дарламалар дайындауды Қ азақ стан ғ ылымына жү ктейтін болды. Сол себепті, еліміз экономикасының стратегиялық ба­ғ ыттары бойынша Президент Жарлығ ымен бірнеше ұ лттық орталық тар қ ұ рылды, олар­ғ а ө з салаларында мемлекеттік бағ дарлама­ларды іске асыру жү ктелді. Сондай қ ұ рыл­ғ ан орталық тың бірі – “Қ азақ стан Рес­публикасының минералды шикізатты кешенді ұ қ сату жө ніндегі ұ лттық орталы­ғ ы” РМК. Бізге тау-кен, металлургия ба­ғ ыт­тары бойынша бағ дарламаны орындау жү ктелді. Ә рине, біз бұ л міндетті бұ рынғ ы істеп жатқ ан жұ мыстарымызғ а қ осымша атқ арып жү рміз. Мекеме қ азір Орталық Азиядағ ы ірі ғ ылыми кә сіпорындардың бірі. Ал жекеменшікке ө тіп кеткен кә сіп­орындарғ а келсек, ә рине, нарық тық эко­но­микада мемлекет кә сіпорынның шаруасы­на араласпайды. Ә йтсе де ү кімет ө з мен­шігіндегі кен орнын кә сіпорынғ а пайда­лануғ а бергеннен кейін, сол пайдалы қ аз­ба­ны ө ндіру мен ө ң деу барысында жеке қ ожайындардың мемлекет мү ддесін бұ збауын қ адағ алап отыруы тиіс. Бұ л не деген сө з? Біріншіден, кен орнын пайдаланушы­лар руданы ө ндірген кезде ү кімет белгі­леген норматив бойынша, руданы барын­ша толық (тек қ ана бай руданы емес) қ а­зып алулары керек. Екіншіден, руданы ө ң ­деген кезде оның қ ұ рамында бар элемент­терді мейлінше толық бө ліп алу керек. Ү шіншіден, металдардың ө зіндік қ ұ нын шектен тыс жоғ арылатпауы, сату бағ асын тө мендетпеуі тиіс. Тө ртіншіден, ө ндіріс ү дерісінде қ оршағ ан ортаны ластамауы, ал егер оғ ан нұ қ сан келтірсе, сол ү шін ү кімет­ке жеткілікті мө лшерде тө лем тө леуі тиіс. Бесінші, ө ндірісте істейтін жұ мыскерлердің қ ауіпсіздігі қ амтамасыз етілуі тиіс. Осы бағ ыттарда кә сіпорынның жұ мы­сын бақ ылайтын мемлекеттік органдар бар. Біздің жұ мысымыз жоғ арыда аталғ ан пункттер бойынша ә лемдегі осындай ө н­дірістердің кө рсеткіштері мен ғ ылыми же­тістіктерін назарғ а ала отырып, ө ндірілетін шикізаттардың ерекшеліктерін ескеріп, ү кімет органдары нормативтерді белгілеуі ү шін қ ажетті материалдармен, ұ сыныс­тармен қ амтамасыз етуге саяды. Бү гінгі Қ азақ стандағ ы кен-металлургия жү йесіне келсек, ол екі ірі саладан тұ рады – қ а­ра металлургия жә не тү сті метал­лургия: – қ ара металлургия темір, марганец, хром кенін, болат, шойын, прокат, ферро­қ ұ ймасы, отқ а тө зімді ө німдер, металл сынық тарын қ айта ө ң деу ө ндірістері сияқ ты 12 саладан тұ рады; – тү сті металлургия 26 ө неркә сіп кіретін қ орғ асын, мырыш, мыс, титан, бағ алы жә не сирек металдар, глинозем, молибден концентратын, уран шикізатын ө ң деу сияқ ты 8 саладан тұ рады. 1996-2005-жылдар аралығ ында Қ азақ станның минералды-шикізат кешеніне 55 млрд. доллардан астам, соның ішінде жер қ ойнауын игеруге 40 млрд. доллардан астам инвестиция салынды. Бұ л туралы еліміздің энергетика жә не минералды ресурстар министрі Бақ тық ожа Ізмұ хамбетов бү гін Алматыда ІІІ инвестициялық саммит барысында мә лімдеді, деп хабарлайды Kazakhstan Today тілшісі.

Расталғ ан жә не алып пайдалануғ а болатын мұ най қ оры 35 млрд. баррельді, газ қ оры 3 трлн текше метр

Каспий тең ізінің қ азақ стандық бө лігінде 120-ғ а жуық қ ұ рылым анық талғ ан. Олардың арасында кө мірсутегі шикізатының ү лкен қ оры болуы ә бден мү мкін. Мамандардың болжамы бойынша, Каспий тең ізінің қ азақ стандық бө лігінің кө мірсутегі ресурстары 12-17 миллиард тонна болады.

Солтү стік Каспий жобасының аясындағ ы алғ ашқ ы барлау бұ рғ ылау жұ мыстарының алғ ашқ ы нә тижелері – Каспийдің қ азақ стандық бө лігінің болашағ ы зор деген қ орытынды жасатып отыр.

Республикамызда 197 мұ най жә не газ кен орындары, олардың ішінде 102 мұ най, 29 газ конденсаты, 30 мұ най –газ конденсаты, 6 мұ най –газ, 11 газ конденсаты жә не 12 газ кен орындары ашылғ ан. Мұ найдың ашылғ ан кен қ орлары 3млрд. тоннасы, ал газдың анық талғ ан қ орлары 3 трлн. текше метрді қ ұ райды. Негізгі мұ най мен газды ө ндіру Батыс Қ азақ станда жү зеге асырылады. Онда мұ найдың 90, 4% жә не газ конденсатының 100% ө ндіріледі. Бұ л регион Қ азақ стан территориясындағ ы неғ ұ рлым ластанғ ан жә не экологиялық жағ дайы нашар аудандар қ атарына жатады. Тау – кен ө ндіру ө неркә сә бә нің мұ най ө ндірі саласы жеке тұ рғ ыдыан алғ анда да басымдық маң ызғ а ие (2030 жылғ а қ арай мұ най ө ндіруді жылына қ арай 150 млн.т – ғ а дейін жеткізу болжамын есепке алғ анда).

Тас кө мір мен қ оң ыр кө мір ө ндірудің де экологиялық салдары бар.қ оршағ ан ортаның эколргиялық жағ дайына негативті ә сер ететін отын ресурстарының басқ а тү рлерінің ішінен уран рудаларының ірі кен орындарын атап ө тейік.

Сондай ақ темір, марганец, хром, қ орғ асын, мырыш, мыс рудаларын алтын, фосфориттер, қ ұ рылыс тастары, мен минералды шикізат ресурстарының басқ а да тү рлерін ө ң деумен жә не қ айта ө ң деумен байланысты кө птеген рудниктер жә не карьерлер табиғ и ортағ а жағ ымсыз ә сер етеді.Осылардың барлығ ы қ оса алғ анда ландшафтар табиғ атының литогенді ортасын қ орғ ау жө нінде тиімді шараларды қ олдануды талап етеді.

Жер қ ойнауларын қ орғ ау мә селесі литосфера қ абаттарынан минералды шикізатты рудалы жә не рудалы емес пайдалы қ азбалар тү рінде неғ ұ рлым толығ ымен айырып алуды қ амтамасыз ететін шаралардың жиынтығ ын қ амтиды. Жер қ ойнауларын қ орғ ау жө ніндегі шаралар кешені сондай – ақ рельеф формасының сақ талуын, геодинамикалық процестердің кө рініс табуда жоюын қ амтиды.

Осығ ан байланысты пайдалы қ азбалардың кен орындарын кешенді тү рде ө ң деу, минералды шикізатты ө ндіру, ө ң деу, жә не тасымалдау кезінде шығ ынды жан–жақ ты жоюғ а ұ мтылу жер қ ойнауын эксплатациялаудың басты қ ағ идасы болуғ а тиіс.Бұ л шығ ындар неғ ұ рлым аз болғ ан сайын, соғ ұ рлым кө п пайдалы қ азбалар болашақ ұ рпақ тың қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыру мақ сатында жер қ ойнауында қ ала береді.

Тау–кен ө ндіру ө неркә сібі қ оршағ ан ортағ а жан–жақ ты ә серін тигізеді.бұ л рельефтің ө згеріске ұ шырауынан, карьерлердің, жарлардың, террикондардың пайда болуынан жә не тау жыныстарының қ ұ лауынани кө рінеді.Пайдалы қ азбаларды ө ндіру топырақ, атмосфера, су бө гендері мен жерасты суларының сулық режимінің жағ даййына ә сер етеді.Мұ ның ү стіне ө сімдіктер мен жануарлар тіршілігінің мә н жайлы тү бірімен ө згереді.Пайдалы қ азбалардың кен орындарынө ң деу тікелей ландшафтардың геохмиялық жағ дайына, техногендік аномалиялардың пайда болуына ә серін тигізеді.

Ө ндіру жә не қ айта ө ң деу процесінде пайдалы қ азбаларды шала алу минералдарды–шикізат ресурстарын эксплутациялаудағ ы басты кемшілік болып табылады.Технологиялық дамымаудың нә тижесінде тү сті металлургияда ө ндірілген рудаларды байыту кезінде алынғ ан шикізаттың 10-20% ғ ана пайдаланылатыны ал80-90% лақ тырылатынымә лім болды.

Бұ л қ алдық тар химиялық реагенттер сің ген тау жыныстарының ұ сақ талғ ан тү рін білдіреді.Концентраттарды балқ ыту процесінде материалдың пайызына жуығ ы шлақ қ а айналады.

Байыту фабрикаларында ө ң деу процесінде минералды шикізат кө п жұ мсалады.Руданың гегізгі компоненттерін айыру кезінде қ осалқ ы лақ тырылып тасталады да, су мен жел эрозиясы нә тижесінде жойылып кетеді.Қ осалқ ы пайдалы компоненттердің жалпы қ ұ ны кө бінесе негізгі тү рдің қ ұ нынан жоғ арғ ы болатынын ұ мытпауымыз тиіс. Ө ндірістік қ алдық тарды қ айтадан эксплутациялау ү лкен экологиялық жә не басқ а да қ иыншылық тармен жалғ асады жә не барлық уақ ытта мү мкін бола бермейді.Нә тижесінде қ алпына келтірілмейтін табиғ и ресурстар ү лкен шығ ынғ а ұ шырайды.

Қ алдық сыз кен қ алдығ ы аз ө ндірісті жасау жер қ ойнауының байлық тарын неғ ұ рлым толық пайдалануды жә не қ оршағ ан ортаны қ орғ ауды қ амтамасыз етеді.

Жер қ ойнауы ресурстарын рационалды пайдалану жә не қ орғ ау негізінде келесі басымдық тар жатқ ызылуы тиіс:

– пайдалы қ азбалар ө ндіру технологиясын жетілдіру;

– бос, ө ң делген жынысты пайдалану арқ ылы кен орындарын кешенді тү рде ө ң деу;

– пайдалы қ азбалар кен орындарын ү немдеп пайдалану олардың іске жарау мерзімін ұ зартуғ а ұ мтылу;

– қ ажетті жағ дайларда сирек кездесетін минералды шикізаттардың орнына басқ а нә рсе қ олдану;

– тау –кен орындары игерілген жерлерді кең інен рекультивациялаужә не т.б.

Жер қ ойнауын пайдалану мен қ орғ ау тә ртібі мен мә н жайларын реттейтін жә не олардың рациональды, кешенді пайдаланылуына жә не экологиялық зардаптың алдын алуғ а бағ ытталғ ан қ ұ қ ық тық нормалар бар.Табиғ атты қ орғ ау аясындағ ы тау –кен игеру қ ызметі Жер қ ойнауы жә не жер қ ойнауын пайдалану туралы Қ Р заң ымен реттеледі.