Халықаралық экономиканың қалыптасу тарихының негізгі кезеңдерің атап, оларға сипаттама беріңіз

Ә лемдік экономика деп ұ лттық шекарадан тысқ ары, адам ө мірін қ амтамасыз ету ү шін қ ажетті ресурстар, мемл-аралық айырбасты қ ажет ететін экон/қ жү йе, кү рделі процесс. Оның ө зіндік тарихы, пайда болу мен даму кезең дері, ә рекет ету заң дылық тары бар. Оның даму кезең дерін тоқ талып кетсек:

Ікезең - XV-XVII ғ ғ. – ә лемдік капиталистік нарық тың қ алыптаса бастауы. Нарық тар пайда болысымен белгілі бір салағ а маманданып (ең бек, капитал, сауда) ж/е нарық тың бір бө лігі сыртқ ы сатып алушығ а бағ ыт алды. ХУІ ғ -дан – ХУІІІғ. ортасына дейін мануфактура масштабты тауар ө ндірісіне мү мкіндік беріп, нарық тар аймақ тық, мемл-к, мемл-аралық жә не ә лемдік масштабтарғ а шейін кең ейді. ХА нарық тар п. б. Осы кезең ге тә н сипаттамалар: ұ лы геогр-қ ашылулар; отар/ң пайда болуы; бағ алар революциясы; мануфактуралық кезең.

ІІ кезең - XVIII-XIX ғ ғ. – ә лемдік қ апиталистік нарық тың қ алыптасуы, ә лемдік ең бек бө лінісінің пайда болып, дамуы. Осы кезең ге тә н ерекшеліктер: ө ндірістік тө ң керіс, буржуазиялық революциялар; мануфактуралық жү йеден фабрикалық жү йеге ө ту. ХІХ ғ. І жар/да ү лкен фабрикалық -зауыттық индустрия п. б-п, ол-ң тауарлары ә лемдік сұ ранысты талап еткендіктен, мемл-аралық сауда-ң кейбір орталық тары ортақ ә лемдік нарық тар дең гейіне жетті.

ІІІ кезең – (ХІХ ғ.соң ы – ХХ ғ. бірінші жартысы) ә лемдік ең бек бө лінісі жү йесінің қ алыптасуы жә не оның негізінде ә лемдік шаруаш-ң дамуы. Осы кезең ге тә н ерекшеліктер: электротехн-қ революция; ә лемді экон-қ бө лісу; монополистік капитализмге ө ту. ХІХ ғ.соң ында ә лемдік тауар нарығ ының дамуы ХА экон-қ қ атынаст-ң интенсификациясына жә не ХА тауар нарығ ы шең берінен асып кетуіне алып келді.Қ аржы капиталы кө лемд-ң ө суі ж/е ө нд-к кү шт-ң дамуы ә лемдік шаруашылық тың пайда болуына алып келді. Ал ә лемдік шаруашылық ә лемдік нарық қ а қ арағ анда нарық тық экономиканың дамуының жоғ ары сатысы болып табылады. Осығ ан байланысты бө лек ел/ң экономикасы біршама ашық болып, хал/қ экон/қ қ атынастарғ а бағ ыт алғ ан.

5-ші кезең – (ХХ ғ. 50-ж/нан – қ азіргі уақ ытқ а шейін) Ә лемдік ең бек бө лінісі жү йесінің қ ызмет етуі, барлық ел/ң экон/ң ө зара тә уелділігінің кү шеюі. Негізгі ерекшеліктер: ғ ылыми-техникалық революция; интернационализация жә не интеграция ү рдістері. ХХ ғ. 30-ж/ғ ы терең дағ дарыстар, 2-ші дү ниежү зілік соғ ыс, т.б. жағ дайлар ә лемдік шар/қ барлық елдер ү шін ортақ координация мен басқ ару механизмдерін қ ажет ететінің айқ ын кө рсетті. Микродең гейде фирмалар басқ арудың вертикалды тү рін белсене пайдаланып, бірте-бірте хал/қ корпорацияларғ а дең гейіне кө терілді. Макродең гейде хал/қ экон/қ дамуды бақ ылайтын жә не реттейтін экон/қ ж/е қ аржылық ұ йымдар жү йесі пайда болды.(мыс., Хал/қ Валюталық Қ ор, Ә лемдік Банк, Дү н/к Сауда Ұ йымы) ХХ ғ. 50-ж/да отарлық жү йе кү йреді. Бұ рың ғ ы отарлық жә не соц/к ел/ң нарық қ а қ ол жеткізуі арқ асында экономикасы біршама ашық болды. Осылайша, ХХ ғ. 2ші жар/да нарық тық экономика жаң а, ә лемдік шар/қ а қ арағ анда жоғ ары сапағ а, хал/қ сипатқ а ие болды.

4.Ұ лттық экономиканы ашық тығ ы тү сінігіне анық тама берің із жә не ашық экономика жағ ымды жә не жағ ымсыз салдарын атап тү сіндірің із Ашық экономика – халық аралық рынокпен, халық аралық ең бек бө лінісімен тығ ыз байланысты елдің экономикасы, яғ ни бұ ндай экономика еркін десек те болады. Ашық экономика дең гейі мына кө рсеткіш бойынша сипатталады: ЖІӨ – ге экспорт пен импорттың қ атынасы, шетелге каптиал қ озғ алысы, валюта қ айтымдылығ ы. Ашық экономика анық тамалары:

- ә лемдік шаруашылық байланыс жү йесінде ық палданғ ан экономика, яғ ни кез келген шаруашылық субъекті тауар (қ ызмет кө рсету) экспорты мен импортын, қ аржы келісімді іске асыруғ а қ ұ қ ығ ы бар

- басқ а елдерден капитал жә не тауар ә келу, басқ а елдерге тауар жә не қ ызмет кө рсетуін еркін экспорттау ү шін ө з шекараларын ашатын елдің экономикасы

Ашық экономика тү рлері:

- ү лкен, ә лемдік пайыздық ставка дең гейіне жә не халық аралық нарық жағ дайында маң ызды ық пал етуге қ абілетті

- кіші, ә лемдік нарық та ү рдіске ық пал етуін болдырмайтын маң ызы жоқ ө лшемдер экономикасы (незначительные размеры)

Ашық экономиканың концепциялары – кейнсиандық, радикалды, монетаристік.

Елдің ұ лттық шаруашылық жү йесінің ашық тылық дең гейін сипаттау ү шін практикада 2 кө рсеткіш – индикатор тобын қ олдану қ абылданғ ан: тікелей жә не жанама. Ашық экономиканың тікелей кө рсеткішіне мыналар жатады:

- ә лемдік нарық қ а айырбасталатын ЖҰ Ө ү лесі (сыртқ ы сауда квотасы)

- ұ лттық ө ндірісте немесе экспорттық квотада экспорт ү лесі

- ұ лттық тұ тыну тауар жә не қ ызмет кө рсету немесе импорттық квотада импорт ү лесі

- қ орлану жалпы кө лемінде шетелдік инвестиция ү лесі

Ашық экономиканың жанама кө рсеткіш тобына елдің экономикасында болатын процестер мен қ ұ былыста эксперттік бағ аның сандық маң ызы. Мысалы, Ресейден/ Ресейге шетелдік валютаны шеттен ә келу/шеттен (ввоза/вывоза) шығ ару кө лемі, еркін экономикалық зона тү рлерінің саны, мемлекетаралық экономикалық одақ қ а, шартқ а, келісімге т.б қ атысу ж/е т.б.

Ашық экономиканың тікелей ж/е жанама кө рсеткіштері сыртқ ы ресурсты пайдалануда ұ лттық экономиканың ө зіндік жә не экономикалық суверенитет ү лесі, жалпы жә не жеке тұ тыну мен қ орлану дең гейін қ амтиды.

Ашық экономика ұ лттық экономиканың ә лемдік шаруашылық пен тұ рақ ты экономикалық байланысы бар болуын жә не тауар мен қ ызметтердің ә лемдік нарығ ында жеке мамандануын кө рсетеді.

Ашық экономика артық шылық тары:

1. Мемлекет пайдаланып отырғ ан ресурстардың жалпы кө лемі ө згереді, бірақ ресурстар рационалды бө лінеді, ә рі тиімді пайдаланылады;

2. Ө ндірістің мамандануы жә не ық палдастығ ы дамиды;

3. Ө ндірістің кө лемі ұ лғ айғ аннан, ә рі оның рационалды ұ йымдастырылуынан қ осымша пайданың ө суі;

4. Ішкі нарық та бә секе ұ лғ аяды, бұ л ө ндірістік шығ ындардың азаюына жә не ө німнің сапасының артуына алып келеді. Кейбір кә сіпорындар берілген салада кө шбасшы болуы мү мкін, ал басқ а бө лігі шығ ынғ а ұ шырайды. Бірақ бұ л қ алыпты ү деріс, себебі кә сіпорындар ү немі қ ұ рылады жә не кү йзеліске ұ шырайды.

5. Алдың ғ ы технологияларды, қ ұ рал жабдық тарды, ақ паратты, басқ ару дағ дығ ын қ арызғ а алу мү мкіндігі. Позитивті шетел тә жірибесі қ олжетімді болады.

(Берілген елдің сыртқ ыэкономикалық мамандануының анық тығ ы;

Ө те маң ызды тауарлар мен қ ызметтердің ә лемдік пен ұ лттық бағ аларының сә йкес келуі;

Ұ лттық экономикада экспорттық ө ндірістік сектордың болуы;

Ө ндірістік жә не ғ ылыми техникалық саясаттың ә лемдік тенденйияғ а бағ ытталыу;

Халық аралық келісімшарттық жауапкершіліктердің артық шылығ ы).

Кемшіліктері:

1.Ә лемдік қ аржылық жә не экономикалық дағ дарыстарғ а шалдығ у, ә лемдік тауар нарығ ының конъюктурасының ө згеру ә сері ұ лғ аяды. Ә рі тұ рақ сыз ұ лттық экономиканың тә уекелділігі ө седі.

2.Шетел бә секелестігі бө лек ө ндірістің немесе ұ лттық экономиканың толық салаларының кү йреуіне алып келеді.

3.Ұ лттық экономиканың импортқ а тә уелділігі ұ лғ аяды. Бұ л импортқ а тауар, капитал, технология импорты жатады. Стратегиялық маң ызды салалар болады, ол салаларғ а шетел капитал кіргізуге болмайды. Сонымен қ атар, бақ ылап отыртын маң ызды стратегиялық тауарлар болады. Егер импорт 30%-дан асса, бұ л тауар тобында ө згерістер енгізу керек екенін білдіреді.

Ашық экономика ұ лттық экономиканы қ ашан болмасын сыртқ ы тә уелділікке ұ шырататыны белгілі, ал бұ л кейіннен экономикалық тә уелділікке алып келеді.

(Отандық ө ндірістің тө мендеуі жә не отандық ө ндірушілердің банкроттық қ а ұ шырауы;

Дамығ ан елдерге немесе ә лемдік қ аржылық қ ұ рылымдарғ а қ аржылық тә уелділіктердің кү шеюі;

Басқ а елдерге техника технологиялық тә уелділіктің кү шеюі;

Актуалды элементтердің жоғ алуына байланысты ұ лттық экономика қ ұ рылымының деформациялануы;

Импорттық тауарларғ а мү дделіліктің ө суі;

Отандық капиталдың сыртқ а ағ ылуы;

Табиғ и ресурстардың сыртқ а ағ ылуының қ ауіпі;

Сыртқ ы қ арыздың ө суі;

Информациялық экспансия).

Лемдiк нарық қ а анық тама берің із, оның мә нін график арқ ылы тү сіндірің із. Саудаланатын жә не саудаланбайтын тауарлардың айырмашылық тарын кӛ рсетің із

Ә лемдік нарық – халық аралық ең бек бө лінісіне жә не басқ а да ө ндіріс факторларына негізделген мемлекеттер арсындағ ы тығ ыз тауар ақ ша қ атынастар сферасы.

Ә лемдік нарық келесідей ерекшеліктермен сипатталады:

1. ұ лттық шекарадан ө зінің тұ тынуын іздеген тауар ө ндірушілерінің категориясы;

2. мемлекетаралы тауар қ озғ алысында кө рінеді, бұ л тек ішкі емес, сонымен қ атар сыртқ ы сқ раныс пен ұ сыныс ә серінен болады;

3. ө ндіріс факторларды пайдалануын оптималдайды, яғ ни ө ндірушілерге қ ай салада жә не қ ай аймақ та ең тиімді қ олдануғ а қ ол жеткізуін кө рсетеді;

4. іріктеу рө лін атқ арады. Халық аралық тауар айналымынан жә не оларды ө ндірушілерді халық аралық сапа стандартын бә секеге қ абілетті бағ ада қ амтамасыз ете алмағ ан ү шін нарық тан шығ арылады.

Ә лемдік нарық ты айырбас фазасында тұ рғ ан тауар ақ параттық қ ызмет атқ арады. Яғ ни жиынтық сұ раныс пен жиынтық ұ сыныстың орташа параметрлерін кө рсетеді. Бұ л арқ ылы ә рбір қ атысушы ө зінің ө ндірісін бағ алап, бейімделеді. Мемлекетаралық тауар айналысы сферасында ә лемдік нарық ө ндіріске кері ә серін тигізеді, яғ ни оғ ан кімге, қ анша ө ндіру керек екенін кө рсетеді. Бұ л мағ ынада ә лемдік нарық ө ндірушіге бірінщі ретті болса, халық аралық экономика теориясында орталық категория болады. Ә лемдік нарық таң маң ызды сыртқ ы белгісіне мемлекеттер арасында тауар мен қ ызметтер айналымы жатады.

Халық аралық сауда – барлық ә лем елдерінің сыртқ ы сауда жиынтық тарын кө рсететін халық аралық тауар ақ ша қ атынастарының сферасы. Халық аралық сауда терминдеріне:

Экспорт, импорт, сауда сальдосы, мсаудалық айналым жатады. Халық аралық сауда статистикасының ә лемдік стандарты бойынша экспорт пен импорт мемлекеттің кедендік шекарадан ө туіне байланысты есептеледі. Яғ ни, бұ л жерде тауар иесі ауыспауы да мү мкін. Ал тө лем балансының теориясы бойынша, мемлекетік кедендік шекарадан ө тпесе де тауар иесі ауысса экспорт пен импортқ а есептеле береді.

График(киреев 31бет 1.5сурет)

Тауар — қ андай да болмасын қ ажеттілікті қ анағ аттандыратын зат б. таб, о-ң ө з қ ұ ны болады, бұ л қ ұ н оны басқ а тауарларғ а айырбастау кезінде орнатылады. ХА экон. теор-нда тауар ө ндіріс ө німі ретінде емес, сұ р-с пен ұ с-стың объектісі ретінде маң ызды. Егер тауарғ а нарық тық экон-ң екі негізгі кү ші – сұ раныс пен ұ сыныс бағ ытталса ғ ана, яғ ни, оны басқ а тауар тү ріне айырбастағ ысы келсе ж/е бұ л кү шт-ң 1-і болсын шетелден келсе, тауар айналым ж/е тұ тыну объектісі ретінде қ арастырылады. Егер бұ л компонентт-ң біреуі ғ ана болмаса, онда тауар жай затқ а айналып, ХА экон. теориясының объектісі болып табылмайды.

ХА мобильділік тұ рғ ысынан барлық тауарлар сауда жасалатын жә не сауда жасалмайтын б. бө л. Сауда жасалатын — ә р тү рлі мемл-р арас. жылжи алатын тауарлар. Сауда жасалмайтын тауарлар — ө ндірілген елінде тұ тынылып, ел-р арас. жылжымайтын тауар-р. Мыс, 1ел 1-неше жылбойы шетелден қ арыз-р алды, бұ л қ арыздарды тө лейтін мерзім келіп, ү кімет оларды тө леу ү шін салық тарды кө бейтеді, нә тижесінде тұ тыну азаяды. Бірақ, ө ндіруші ішкі сұ р-стың азаюын сезіп, ө з ө ндірісі-ң 1 бө лігін шетелге сату ү шін жұ мсай алады. Алайда, егер сауда жасалмайтын тауар ө ндірілсе, онда ө ндірушінің бұ ндай баламасы жоқ.

С.жасалатын тауарлар экспортталатын жә не экспортталмайтын б. бө л. Э-н т-р шынайы экспорт тауарлары мен экспорт субституттарынан (бұ л т-р қ азір тек ішкі нарық та сатылады, қ ажеттілігінше шетелде де сатыла алады) тұ рады. И-н т-р шынайы импорт тауарлары мен импорт субституттарынан (шетел тауарларын алмастыра алатын ұ лттық тауарлар) тұ рады.

Халық аралық сауда ұ ғ ымына анық тама берің із, сауданың кө лемінің ө лшену ә дістері мен қ ұ рылымын атап тү сіндірің із

Халық аралық (ХА) сауда – мемлекеттер жә не ұ лттық шаруашылық тар арас-ғ ы тауар жә не қ ызметт-ң айырбасы. Ол ә лемдік нарық та жү ргізіледі, барлық елдердің сыртқ ы саудасының жиынтығ ы б. таб. жә не тауарл-ң екі қ арама-қ арсы ағ ымдарынан – экспорт пен импорттан – қ ұ ралады. Ол ерте заманда қ алыптасты, бірақ тек ХХ ғ -да ғ ана дү ниежү зілік рынок формасына ие болды, ө йткені оғ ан негізінен ө неркә сібі дамығ ан елдер ғ ана қ атынасады. ХА сауда қ азіргі дү ниежү зілік ең бек бө лінісіне, ә р тү рлі елдердің экономикалық даму дең гейіне жә не олардың табиғ и-географиялық жағ дайларына сә йкес тауарлардың белгілі бір тү рлерін ө ндіруге маманданудың нә тижесі ретінде кө рінеді.

Халық аралық сауда қ ұ рылымы негізінен екі бағ ытта қ арастырылады:

1) тауарлық толығ улар тұ рғ ысынан (тауарлық қ ұ рылым). ХІХ ғ. ХА айырбаста кө бінесе шикізат, азық -тү лік жә не жең іл ө неркә сіп ө німдері ғ ана болды. Қ азіргі кезде ө неркә сіп тауарларының ү лесі, ә сіресе, машиналар мен жабдық тардың ү лесі елеулі тү рде тү рде ө сті. Соң ғ ы жү з жылдық тың аралығ ында шикізаттың ә лемдік экспорттағ ы ү лесі 3/4-тен 1/4 –ге кеміді, ал ө неркә сіп бұ йымдарының ү лесі, ә сіресе, ө ң деуші ө німдерінің, керісінше, 1/4-ден 3/4-ке ө сті. ХХ ғ. Аяғ ында ХА сауданың 1/3-ші – бұ л машиналар мен қ ұ рал-жабдық тардың саудасы.

ХА сауданың ө те серпінді жә не интенсивті тү рде дамып келе жатқ ан секторы – кө п ғ ылымды жә не жоғ ары технологиялық тауарлардың саудасы. Бұ л тауарлардың саудасы кө бінесе ө неркә сібі дамығ ан елдердің арасында жү ргізіледі. ХХғ. ІІ жартысында ғ ылымы-техникалық прогресстің жоғ ары қ арқ ынмен дамуы нә тижесінде соң ғ ы онжылдық тарда ХА сауданың ө рісіне ғ ылыми-техникалық жетістіктер айырбасы қ осылды (лицензиялар жә не ноу-хаулармен сауда жасау), олардың ү лесі ХА сауданың жалпы айналымының 10%-ін қ ұ райды..

2) географиялық бө лінуі тұ рғ ысынан (географиялық қ ұ рылым). Ө неркә сібі дамығ ан елдердің ХА саудадағ ы ү лесі біртіндеп азайып, ал дамуыш елдердің ү лесі, сә йкесінше, ұ лғ айып келе жатыр. Егер 1991 ж. ө неркә сібі дамығ ан елдердің ә лемдік экспорттағ ы ү лесі 70, 5% болса, ал 2008 ж. 62%-ғ а дейін тө мендеді. Дамушы елдердің (ө тпелі экономикасы бар елдермен қ оса алғ анда) ү лесі 38%-ғ а дейін ө сті. «Жаң а индустриалды елдердің» (Гонконг, Оң тү стік Корея, Сингапур, Тайвань) ә лемдік экспорттағ ы ү лесі 1960 жылдардан бастап 2 еседен асып тү сті. 12 %-ғ а жетті. Соң ғ ы 30 жылдың ішінде ХА саудада Қ ытай Халық Республикасының ү лесі жылдам ө сті: егер 1978 ж. 1%-дан кем болатын болса, ал 2007 ж. 8%-ғ а дейін жетті.

Сонымен бірге, 2008 ж. ә лемдегі тауарлардың ең ірі экспортері Германия (1, 47 трлн. АҚ Ш долл.) болды, оның артынан – Қ ытай (1, 43 трлн АҚ Ш долл.) жә не АҚ Ш (1, 3 трлн. доллар). Бұ л елдердің ең ірі импортерлер тізімінде де алдың ғ ы орын алып отыр: І орында – АҚ Ш (2, 14 трлн. долл.), олардан кейін – Германия (1, 2 трлн. долл.) жә не Қ ытай (1, 13 трлн долл.)

Халық аралық сауда кө лемі (ә лемдік тауар айналымы) барлық елдердің тек экспорт кө лемін қ осу жолымен есептелінеді (кө п жағ дайда АҚ Ш долларымен).
Халық аралық сауданың негізгі нысандары экспорт пен импорт болып табылады. Тауарлардың пайда болуына байланысты экспорттың мынадай тү рлері болады:
1. Белгілі бір елде ө ндірілген тауарларды сыртқ а шығ ару.
2. Кедендік бақ ылау арқ ылы шетелге шикізатты шығ арып, қ айта ө ң деп,
кейін қ айтару.
3. Рэкспорт- бұ рын шетелден ә келінген тауарды шығ ару.
4. Ұ лттық тауарды уақ ытша шетелге шығ арып (жә рмең ке, кө рмелерге),
кейін қ айта ә келу.

Тауарлардың пайда болуына байланысты импорттың мынадай тү рлері болады:
1. Импорттап алушы елдердің ішкі нарығ ында технологияларды жү зеге
асыру ү шін шетелден тауарларды, технологияларды алып келуі.
2. Реимпорт – бұ рын экспортталатын ұ лттық тауарды шетелден алып
келу.3.Шикізат пен жартылай фабрикаттарды қ айта ө ң деу ү шін алып келіп
кейін шетелге шығ арылуы.

Ндiрiс факторларының халық аралық бӛ лiнуі жә не қ озғ алысына анық тама берің із. Ұ лттық экономиканың бә секелестiк артық шылық тарының негiзгi ретіндегі ӛ ндiрiс факторларымен қ амтамасыз етілуін негіздең із

Нарық тық экономиканың тиімді қ ызмет етуінің қ ажетті шарттарының біріне: ө ндіріс факторларының қ озғ алысы; олардың неғ ұ рлым жоғ ары табыс дең гейін іздеумен, саладан салағ а ө ту қ абілеті жатады.

Негізінен халық аралық тауар қ озғ алысы мен ө ндіріс факторларының халық аралық қ озғ алысы, бірін бірі алмастыра алады. Айталық капитал шығ ыны кө п ел, не капиталды кө п қ ажет ететін тауарларды, не капиталдың ө зін экспорттай алады. Ал ең бек шығ ыны кө п ел, ең бекті кө п қ ажет ететін тауарларды экспорттай алады немесе оның азаматтары шетелге барып, сонда жұ мыс істей алады. Ө ндіріс факторларының халық аралық қ озғ алысы тауарлардың халық аралық сауда – саттығ ы бағ ынатын заң дарғ а бағ ынады: ө ндіріс факторлары олар ү шін кө п тө лейтін елдерге орын ауыстырады(% - қ ставкасы жоғ ары, ең бекақ ы мен лицензиялық тө лемдер жоғ ары).

Ө ндіріс факторларының халық аралық шоғ ырлануы, тә ртіп бойынша, тауарлар мен қ ызметтер саудасына қ арағ анда, одан да бетер қ атаң шектеулерге алатын мемлекетпен жасанды тү рде шектелетінін айта кету керек. Бұ л ө ндіріс факторларының елден – елге орын ауыстыруы тек эелнлмикалық емес, сондай – ақ саяси - ә леуметтік мә селелрдің туындауымен тү сіндіріледі.