Сауда шарттары

Экспорттық тауарларғ а ұ сыныс қ исығ ы, экспорттық тауарларғ а бағ алардың ө суі экспорт кө лемі санының импорт кө лемі санына қ арағ анда ө сіп отыруын кө рсетеді. Импорттық тауарларғ а сұ раныс қ исығ ы,, кері тә уелділікті кө рсетеді: салыстырмалы импорттық бағ алардың ө суінен импорттық тауарларғ а салыстырмалы сұ раныс кемиді. Экспорттық тауарларғ а ұ сыныс қ исығ ы мен импорттық тауарларғ а сұ раныс қ исығ ының Q^x/ Q^im кө лемінде А нү ктесінде қ иылысуы негізінде Р^х/ P^im бағ аларының пайда болуы сауда шарттарын кө рсетеді.

Сауда шарттары ә рбір елдің экспорты мен импортына деген ө зара сұ раныс пен ұ сыныстың арақ атынасын кө рсетеді.Олар ә рбір елдің экспорт пен импорт бағ аларының индексінің базасының негізінде есептеледі.

Сауда шарттарының экономикалық кө рсеткіш ретінде келесідей негізгі формалары бар:

Тауарлы жә не таза бартерлі сауда шарттары: Белгілі тауарлардың экспорттық жә не импорттық бағ аларының арақ атынасы немесе толық экспорттық жә не импорттық бағ алар индексінің арақ атынасы. ТоТ= Р^х/ P^im

Сауданың кірісті шарттары: экпорттан тапқ ан пайданың негізінде, елдің тауарларды импорттау потенциалын кө рсететін индекс. ТоТ= Р^х/ P^im* Q^x

Сауданың факторлы шарттары: импорттық бағ аларды ө дірістің бір немесе бірнеше факторымен байланыстыратын индекс. ТоТ= Р^х/ P^im* Q^x/ Q.^im

16. Халық аралық саудағ а тигізетін ә сері тарапынан қ арастырғ андағ ы экономикалық ө судің тү рлерін атап кө рсетің із. Кү йрету ө су мә селесің мысал тү рінде тү сіндірің із. Ә рдайым халық аралық экономика мен экономикалық ө сумен тығ ыз байланыста: бір жағ ынан ө ндірістің ү лкеуі арқ асында экспортталатын арзан тауарларғ а сұ раныс артады жә не жаң а нарық тарды шық са, бір жағ ынан экономикалық ө су жылдамдағ ы жоғ арлағ ан сайын пайда болғ ан мемлекеттегі арзан экспорталатын тауарлардың шекарадан асып кетуі. Ө су ә сер етуіне қ арай нейтралды, экспорттың кең еюі немесе импортты ауыстыру. Ө судің халық аралық саудағ а ә сері ө рдіріс факторларының қ айсысы ұ лғ аюына байланысты: импортты алмастыру немесе экспортты кең ею.

Экспорттың кең ею ө су – мемлекет экспортайтын тауардың ө ндіру кө лемі ұ лғ айады, бұ л сауда серіктес мемлекеттер пайдасын арттыра отырып, мемлекет сауда шарттарының нашарлауына алып келеді.

Импорт ауыстыру ө су – мемлекет импорттайтын тауар ө ндірісінің ұ лғ аюы, бұ л сауда серіктес мемлекеттер пайдасын тө мендетіп, мемлекет сауда шарттарының жақ саруына алып келеді.

Сауда шарттарына усыныстын ө суі тек мемлекеттер арасындагы ө су баланстанбағ ан болғ ан жағ дайда ғ ана болады, ягни бір мемлекеттерде кейбір ө ндіріс факторлары тезірек ө ссе, кейбіреунде акырын ө седі. Практика жү зінде мү мкін емес жағ дай, яғ ни барлық мемлекеттерде ө ндіріс факторлары бірдей темпте ө сетін болса онда нейтралды ө су ситуациясы қ алыртасады.

Нейтралды сауданың ө суі – халық аралық сауданың мемлекеттер арасындағ ы сауда шарттарының озгеруінсіз физикалық колемінің ұ лғ аюы.

Мемлекет сыртқ ы экономикалық политикасын жасағ ан уакытта мемлекет экспорттың кең еюі мен импортты ауыстыру ө су арасында таң дауғ а ие болады. Бұ л таң дау тек егер мемлекет ішкі нарық тағ ындағ ы бағ алардың ө згерту арқ ылы халық аралық бағ аларғ а ә сер ете алса ғ ана жү зеге асады. Инвестицияларды импорт ауыстыру ө суге(импортпен бә секелестікке тү сетің ұ лтық тауарларды ө ндіру) ынталандыру арқ ылы мемлекет импорттайтын тауарларғ а бағ алар тө мендетеді жә не оның сауда шарттарын жақ сартады. Инвестиуияларды экспорттын кенею ө су (экспортқ а жіберетін тауарларды ө ндіру) эккспорттын багасын тө мендетеді жә не сауда шарттарын нашарлатады. Яғ ни егералпауыт мемлекет болса жә не халық аралық бағ аларғ а ә сер ете алса, онда мемлекет ү шін импортты алмастыру экспортты кең ейтуге қ арағ анда дұ рыс болып табылады.

Кең ейту ө су мә селесі. 1958 жылы Американдық экономист индиядан шық қ ан Ягдиш Бхагвати ұ сынғ ан болатын. Дамушы мемлекеттердегі экономикалық ө суі мемлекеттің сауда шарттарына кері ә серін тигізеді деген сұ рақ қ а жауап болды. Дамушы мемлекеттер негізінен шикізатты экспорттаушылар болып табылатындық тан, ө суде сол шикізатты табу менн шикізат экспорттынан байланысты болады. Дамығ ан мемлекеттер ө з кезегінде табиғ и шикізатты алмастырушы синтетикалық шикізат ө ндіреді. Яғ ни дамығ ан мемлекеттер – импорт алмастырушы, ал дамушы мемлекеттер – экспорт кең ейтуші болады. Кейбір экономисттердің айтуы бойынша экспорт кең ею ө су нә тижесінде дамушы мемлекеттер арзан тауарлар экспорттай беру кезінде экспортқ а ә лемдік бағ а тө мендеп, ө судің жағ ымды ә серін жояды. Мысал ретінде Бразилия. Мемлекет кофені экспорттады жә не оны ө ндіру мен экспортауды жоғ арлатты. Бұ л мемлекет тарапынан саясат емес, кә дімгі ө ндіріс орындардың кө п ө ндң рсем кө п пайдағ а кенелем, кө бірек экспорттаймын деген ойынан шық ты. Нә тижесінде ә лемдік бағ асы қ ұ лады.

17. Ө ндіріс факторлары теориясындағ ы табыстың бө лінуін тү сіндірің із. Хекшер- Олин-Самуэльсон жә не Стольпер-Самуэльсон теоремалардың мә нін аш. Егер, жұ мыс кү шінің саны басқ а факторлармен қ атынасында артық болса, онда мемлекет артық жұ мыс кү шімен қ амтамасыз етілген деп есептелінеді. Б.Олин бекіткен бұ л теорияны кейіннен Нобель сыйлығ ының лауреаты Поль Самуэльсон нығ айтты. Ол Хекшер – Олиннің тұ жырымын дә лелдейтін математикалық шарттар шығ арды.

1948 жылы Самуэльсон келесі теорема арқ ылы тұ жырымдады: ө ндірістегі факторлардың бір қ алыптылығ ында ұ қ састығ ы жетілген бә секе толық мобильдік тауарлар халық аралық айырбаста мемлекеттер арасындағ ы ө ндірістік факторлардың бағ асымен тең естіріледі. Ү ш экономистің атымен аталғ ан HOS (ХОС) теоремасы ө ндірістік факторлар теорияларының негізін қ алады.

Негізінде, ө ндірістік факторлар мемелекеттен мемлекетке ауысып отыратынын тә жірибе кө рсетті. Халық аралық айырбас кезінде пайда болғ ан шығ ындар маманданудың дамуын тө мендетеді жә не ө ндіріс факторларының бағ асын тең естіруге кедергі жасайды. Ө кіметтің араласуы жә не экономикалық ө мірдің ә леуметтік қ ұ рамдас бө ліктері де HOS теоремасынан таралуы керек. Ә леуметтің бір қ алыпты қ озғ алысына жалпы ә сер етеді.

Екінші ө німнің «кең еюі» кезең інде ішкі нарық тағ ы сұ раныс жедел ө сіп, ө нім кө пшілікке танымал бола бастайды. Жаң а тауардың ү лкен партиясын кө птеп шығ арады.

Ү шінші «кемелдену» кезең інде ішкі нарық кө лемі жоғ ары дең гейге жетеді. Ө ндірістік технология стандартталады. Бұ л біліктілігі тө мен жұ мыс кү шін пайдалануғ а, ө ндіріс шығ ындарын, бағ аны тө мендетуге, тауар пайда болғ ан елдің ішкі нарығ ына ене бастағ ан жаң а фирмалардың тауар ө ндірісіне қ ол жеткізуге мү мкіндік береді.

Циклдың соң ғ ы кезең інде ө нім «қ артаяды», оны ө ндіру қ ысқ ара бастайды. Бағ аны бұ дан ә рі тө мендету, «кемелдену» кезең індегі сияқ ты сұ раныстың ө суіне ә келмейді.

Технологиялық ү зіліс теориясы ө ндіріс факторларына бірдей ие елдер арасындағ ы сауданың дамуы елдердің бірінде технологиялық ө згерістер арқ ылы пайда болады делінеді.

Ұ қ састық ты қ алау теориясында елдер қ андай да бір тауарларды кемелденудің ә р тү рлі кезең інде ө ндіру мен экспортқ а шығ ындарды мамандайды.

Сауда болмағ ан жағ дайда 1елде 1 тауардын багасы 2 елге караганда томен, себеби 1 елде енбек арзан, ягни жалакы томен. Сауда натижесинде 1 ел енбекке маманданган тауарларды ондиреди жане капитал сыйымды, 2 тауардын ондирисин токтатады. Натижесинде енбек суранысы оседи, бул жалакынын осуине алып келеди жане капиталга деген сураныс азаяды, %-дык койылым томендейди

2-елде 1-елге караганда карама кайшы жагдай орын алады. Бул елде

K % L

Корытындысы: ;

Столпер самуэлсон теоремасы: халық аралық саудадан тү сетін пайданы ө ндіріс факторлары иелері арасында қ алай бө лә нетін зерттейді. Теорияның негізгі идеясы:

Сыртқ ы сауда елдің ішкі ө ндіріс кө леміне ә сер етеді;

Экспорттау мү мкіндігі экспортталатын тауардың жә не осы тауардың ө ндіруіне қ ажетті ресурс сұ ранысын ө сіреді, ресурс бағ асы ө ндіру факторлары иелерінің пайдасы

18. Рыбчинскийдің теоремасына анық тама берің із. Бұ л теорияның мә нін «голланд ауруы» мысалы арқ ылы дә лелдең із

Рыбчинский Польшадан шық қ ан американ экономисті теорема ұ сынды. «Егер бір елде белг.бір факторлы ұ сыныс тез ө сетін болса, сол факторды пайдаланатын сала тез дамиды да, қ алғ ан сала дамуы тежеледі деген.» Қ андай да бір фактордың кө п болуы оны қ олданатын салаларда интенсивті тү рде қ олдану ү рдісі туындайды. Тек кө п болып жатқ ан факторды ғ ана емес, қ ажет ө зге де шектеулі факторды осы салаларғ а тарту нә тижесінде, белгілі бір саласы қ арқ ынды дамып, басқ а саланың тоқ ырауына н\е мү лдем тоқ тап қ алуына ә келеді.

Бұ л теориялық тұ жырым 30шы жылдары айтылғ ан, 50ші жылдары бұ л теорема Голландияда дұ рыс екені дә лелденді.

Голланд ауруы-табиғ и ресурстар қ арғ ысы д\а. Джозеф Стиглис айтуы б\ша, табиғ и бай елдер экономикалық дамуда ә детте артта қ алады.

«Голланд ауруы» (ағ ылшынша: Dutch Dіsease) — шикізатты (ә сіресе мұ най мен газды) жаппай сыртқ а (экспортқ а) шығ арғ анда экономикағ а валюта ағ ыл-тегіл қ ұ йылып, нарық тағ ы бағ а ө сіп, ұ лттық валюта нығ айып, экономика біртіндеп қ ымбаттай бастайды. Демек, экономиканың 3, 3 есе қ ымбаттауы оның ө зге экономикамен салыстырғ анда бә секеге қ абілетінің тө мендегенін кө рсетеді.

Ә лемдік тә жірибеге назар аударсақ, бұ л қ ұ былыс негізінен шикізатты, оның ішінде мұ най мен газды экспорттайтын елдерде жиі байқ алғ ан. Олар – мұ найды экспорттайтын елдер ұ йымы ОПЕК-ке мү ше жә не осы ұ йымғ а кірмейтін, бірақ мұ най мен газды сыртқ а шығ аратын елдер. Ә лем бойынша бұ л термин ө ткен ғ асырдың 50-60 жылдары ғ ана пайда болды.

«Голландиялық науқ астың» алдында «испан дерті» болғ ан еді. Испандық тар Латын америкасында (ХVIғ.) жаулап алғ ан колониялардан байлық тарды (алтын, кү міс) ө з еліне тасып, оларды экономиканың, мемлекеттің одан ә рі дамуына жұ мсамай (инвестиция жасамай), ө те қ ымбат, зергерлік заттарды жаппай сатып ала бастағ ан. Нә тижеде Испания мен Еуропа елдерінде инфляция кү шейіп, халық тың тұ рмысы нашарлап, экономикалық дағ дарысқ а ұ шыратты. Испанияда алашағ ы бар Италияның бірнеше банкі банкротқ а ұ шырады.

ХХ ғ асырда газ бен мұ най, басқ а да ресурстарғ а бай кейбір елдердің жіберген басты қ атесі екі элементтен тұ рды. 1) ө ң деу ө неркә сібі секторлары мен қ ызмет кө рсетуге ерекше назар аудармай, жер асты байлық тарынан тү сетін пайданы алумен, бө лумен жаппай шұ ғ ылданғ ан. 2) мұ най мен газ секторларына мемлекеттің тікелей араласуы, мемлекеттің осы секторлардың ө ндіріс ошақ тарын мемлекеттің қ арамағ ына кү штеп алуы, яғ ни «национализациялауы» деуге болады.

“Голландиялық науқ ас” мұ най ө ндірудің қ арқ ынын ұ лғ айта бастағ ан Қ азақ станғ а 2002 жылы келіп (мұ найды қ амтитын шикізат ө неркә сібінің ү лесі ө ң деу ө неркә сібінің ү лесінен асқ ан жыл, оның бірнеше белгісі (симптомы) барс организмінде тө мендегідей біліне бастады. Бірінші белгі. Кө лемі бойынша немесе ә лемдік бағ аның ө суінен (2005 жылы бағ аның ө суінен экспорт 37% ө сті) Қ азақ станғ а мұ най экспортынан тү сіп жатқ ан валюта ағ ыл-тегіл қ ұ йылуда. Валюта ағ ыны елдің валюта нарығ ына ық пал етіп, тең генің бағ амын ә лсін-ә лсін кү шейтіп, нығ айтуда. Екіншісі белгі – біріншіден ө рбиді.Тең ге бағ амының нығ аю барысында импорттық тауарлардың келуін ынталандырып, импорттық қ ызмет тү рлері арзандай бастайды. Демек, импорт мө лшерінің молаюы отандық ө ндірушілерді ішкі нарық тан біртіндеп ығ ыстырды. Ү шінші белгі – ө ндіріс секторларында жалақ ы дең гейінің ө су қ арқ ыны ең бек ө німділігінің ө су қ арқ ынан асып тү суі. Тө ртінші – ақ ша салмағ ының ө су қ арқ ыны. Бесінші белгі – инфляцияның ө суі.