Халықаралық сауданың альтернативтік теориясы п.б. себептерін түсіндіріңіз, бұл теорияларды атаңыз.

Халық аралық сауданың альтернативтік теориялары мыналарды қ амтиды:

1) Ауқ ым нә тижесі немесе тө мендеуші шығ ындар теориясы.

2) Тауардың ө мірлік цикл теориясы. 3) Техникалық ү зіліс теориясы.

4) Ұ қ састық ты қ алау теориясы 5) Сала ішілік сауда теориясы.

1. Ауқ ым нә тижесі қ ызметімен байланысты теория ө ндіріс шығ ынының тө мендеуіне жә не ең бек қ абілетінің жоғ арлауына мү мкіндік туғ ызады, ө ндіріс тө лемінің ө суі жү реді, ел тар ішкі нарық қ а кездеседі, ішкі нарық та бө лінбеген артық шылық пайда болады, яғ ни сыртқ ы нарық қ а шығ у қ ажеттілігі туады. Ө ндіріс кө лемінің ө суі → тар ішкі нарық → артық шылық → сыртқ ы нарық қ а шығ у.

2. Альтернативтік теорияның негізгі танымал теориясы 1966 ж. американдық ғ алымдар Раймонд Вернон, Кин Дельберг, Уэльстер ойлап тапқ ан тауардың ө мірлік цикл болып табылады. Бұ л теорияғ а сә йкес ә р бір жаң а ө німді ө ндіру оны нарық қ а енгізу, кең ею, кемелдену жә не қ артаю тә різді кезең ді қ амтитын циклден ө теді. Бұ л теория неліктен тауарды экспортшы ел ө ндіруден бас тартып, ол тауарды импорттайтындығ ын тү сіндіруге маү мкіндік береді. Бұ л теория бойынша тауарлар ө зінің дамуында 4 кезең нен ө теді:

1. Тауардың пайда болуы. Тауар бірнеше елдің біреуінде ғ ана пайда болады. Жаң а ө німді ішкі нарық ү шін ө ндіре бастағ ан циклдің бірінші кезең інде оғ ан деген сұ раныс ө те кө п емес. Мұ ндай сұ раныс тауарды сатып алу туралы шешім қ абылдайды. Оның бағ асына ерекше мә н бермейтін табысы жоғ ары адамдарғ а ұ сынады.

2. Ө німнің кең еюі кезең інде (тауардың ө суі) ішкі нарық тағ ы сұ раныс жедел ө сіп, ө нім кө пшілікке танымал бола бастайды. Ел тауарды экспорттай бастайды. Себебі, ол шық қ ан елінде де, шет елде де сұ ранысқ а ие.

3. Кемелдену кезінде ішкі нарық кө лемі жоғ ары дең гейге жетеді. Ө ндірістік технология толық стандарттады. Бұ л біліктілігі тө мен жұ мыс кү шін пайдалануғ а ө ндіріс шығ ынының бағ аны тө мендетуге тауарлар пайда болғ ан елдің ішкі нарығ ына ене бастағ ан жаң а фирманың тауарлар ө ндірісіне қ ол жеткізуге мү мкіндік береді.

4. Тауардың қ ұ лдырауы. Циклдің соң ғ ы кезінде ө нім қ артаяды. Оны ө ндіру қ ысқ ара бастайды. Бағ аны бұ дан ә рі тө мендету, кемелдену кезіндегі сияқ ты сұ раныстың ө суіне ә келмейді. Кө п жағ дайларда бұ л кезең де тауардың орнын басатын жаң а тауарлар пайда болады.

3. Ө ндіріс факторына бірдей елдің арасындағ ы сауданың дамуы елдердің бірінде техникалық ө згерістер арқ ылы пайда болғ ан делінеді. Егер елдер техникалық прогресте ә р тү рлі сатыда болса жә не бұ л қ атынастар тұ рақ ты болса, онда бұ л елдерде келесі сауда қ атынастары орнайды: дамығ ан елден дамушы елге тауарлар ағ ымы жү реді. Заң дылығ ында ескі тауарлар экспорттарды, тауарлар жетекші елде айналасынан шығ ып қ алғ ан тауарлар тү рлері.

4. Ұ қ састық ты қ алау теориясы нақ ты елде ө ндірілетін тауарлар жинағ ы жә не ассортиментті бұ л ел тұ рғ ынына қ ажет тауарлар тізімімен сә йкес келмейді. Елдер негізінен экономикалық дең гейі жағ ынан жақ ын елдермен сауда жасайды. Ел тек бірнеше тауарлар тү рін ө ндіруге маманданады, қ алғ анын ол басқ а елдерден импорттайды. Егер ел дең гейі бойынша тө мен болса, онда оның экспорттайтын тауардың кең ассортименті болмайды.

5. Сала ішілік сауда. Елден бір тауар тү рін экспорттады жә не импорттады. Сондық тан ө німнің бір бірімен тең есуі орын алады.

П. Кругманның масштаб ә сері теориясының мә нін ашып кө рсетінің, бұ л теорияның қ азіргі халық аралық сауданың себептерін тү сіндірудегі манызын сипаттаныз

XX ғ асырдың 80 жылдардың басында П.Кругман жә не К.Ланкастер халық аралық сауданың классикалық тү сіндірмесіне масштаб ә серіне негізделген альтернативті тү сіндірме ұ сынды. Масштаб ә сері теориясының мә ні - белгілі технология мен ө ндірісті ұ йымдастыру барысында ұ зақ мерзімді орташа шығ ындар шығ арылатын ө нім кө лемінің ұ лғ аюына қ атысты қ ысқ арады, яғ ни жаппай ө ндіріспен байланысты ү немдеу туындайды. < /h4>

Осы теорияғ а сә йкес кө птеген елдер ұ қ сас пропорцияларда ө ндіріс факторларымен қ амтамасыз етілген. Сондық тан, аталмыш жағ дайларда оларғ а жаппай ө ндіріс ә серінің болуымен сипатталатын салаларда мамандану бойынша ө зара сауда жасау тиімдірек болады. Ол ө з кезегінде, ө німді аз шығ ындармен жә не неғ ұ рлым тө мен бағ амен ө ндіруге мү мкіндік береді. Халық аралық сауда ө ткізу нарық тарын кең ейту есебінен масштаб ә серін жү зеге асыруғ а ық пал етеді.

Масштаб ә серінің теориясы салыстырмалы басымдылық тардың классикалық теориясы мен Хекшер-Олин теориясында болмағ ан елдер арасындағ ы сауда бағ ыттарын сипаттайды.

Масштаб ә серінің теориясы ү лес салмағ ы тауар айналымда ө сіп жатқ ан ұ қ сас тауарлар саудасын негіздеп, ө ндіріс факторлары бірдей елдер арасындағ ы сауда-саттық ты тү сіндіріп, жетілмеген бә секелестік нарығ ын болжайды.

Масштаб ә серін жү зеге асыру жетілген бә секелестіктің бұ зылуына ә келеді, ө йткені монополистерге айналатын фирмалардың іріленуімен байланысты. Сә йкесінше, нарық тар не біртекті ө німдерді салааралық саудалайтын олигополистік, не дифференциацияланғ ан ө німдерді саудалайтын дамығ ан ішкі сала саудасы бар монополистке айналады. Осының барлығ ы бағ ыттары фирманың стратегиялық мақ саттарымен анық талатын ішкі фирма саудасының ө сіміне ә келеді.

Жалпы экономикалық теорияғ а сә йкес ө ндірістің масштабы ө скен сайын тауардың ө зіндік қ ұ ны тө мендейді. Бұ л бірнеше себептер ә серінен болады:

· Маманданудың ө суі – ә рбір жұ мысшы бір ө ндірістік қ ызметке зер салады, ол қ ызметті атқ арудың ү здік қ ұ ралдары мен машиналар қ олдану арқ ылы жұ мысты ү здік атқ аруына мү мкіндік алады.

· Технологиялық экономия

· Ө ндірістң бө лінбеуі

Масштаб ә сері бұ л ө ндіріс факторлары ұ қ сас мемлекеттер арасындағ ы сауданы атаймыз, сонымен қ атар технологиялық жақ ын немесе біртектес ө нім ө ндіретін мемлекеттер арасындағ ы сауда.

Масштабтың сыртқ ы ә сері – жалпы саладағ ы ө ндіріс масштабының ө су нә тижесінде фирма дағ ы тауар бірлігіне жұ мсалатын шығ ындардың тө мендеуі.

Масштабтың ішкі ә сері – ө ндіріс масштабының ө суіне байланысты фирмамадағ ы тауар бірлігіне шығ ындардың тө мендеуі.

Масштабтың сыртқ ы ә сері кезінде бір тауар ө ндіретін фирмалар кө бейеді, бірақ кө лемі сол қ алпында қ алады. Бұ л жағ дайда жетілген бә секе болады. Яғ ни бұ л экспорттайтындар қ алағ анынша тауарды ағ ымдағ ы бағ асымен сата алады, бірақ оның бағ асына ешқ андай ә сер ете алмайды.

Ал мастабтың ішкі ә сері кезінде тауар ө ндіру кө лемі сол қ алпында болады, ал ө ндіретін фирмалар саны азаяды. Бұ л жағ дайда жетілмеген бә секе орын алады. Соның ә серінен ө ндірушілер тауар бағ асына ә сер ете алады жә не сатылым кө лемін бағ аны тө мендету арқ ылы жоғ арлата алады. Ішкі масштаб ә серінің экстремалды кезі ол – монополия болып табылады.

21. Халық аралық саудағ а қ атысты ішкісалалық сауданың теориясының мә нің ашып кө рсетің із, бұ л теорияның қ азіргі халық аралық сауданың себептерін тү сіндірудегі маң ызын сипаттаң ыз Елдерге технологиялық бірің ғ ай, деффиринциялданғ ан тауарлармен айырбас сауда жү ргізу ың ғ айлы болып келеді. Бұ л теорияғ а ағ ылшын экономисті Белла Белассаның ішкі салалық сауда теориясы сә йкес келеді. Ол тек масштаб ә серіне ғ ана кө ң іл аударып қ оймай, сонымен қ атар ә р тү рлі елдердің тұ тынушыларының талғ амын, шыкаралас елдердің географиялық жақ ындығ ын, ауыл шаруышылық мезгілдерінің сә йкес келу, келмеуіне де назар аударғ ан болатын.

60-шы жылдардың басында, интеграциялық бірлестік қ ұ рылғ ан дамығ ан елдерде, ә сіресе Батыс Еуропада бір бірімен, бір саланың диффиренциялданғ ан тауарларын айырбастайтыны анық кө рінді. Неміс автокө ліктері шет елге сатылып, орнына жапон автокө ліктері ә келінді; италяндық кір жуғ ыш машиналары Францияғ а сатылып, керісінше ол жақ тыкы Италияғ а ә келінді жә не т.с.с. Бұ ндай сауда ешбір басқ а теорияда тү сіндірілмеді. Алайда мұ ндай ү деріс бұ рыннан бар болатын жә не бұ л ү деріске бірінші болып назар аударып, сә йкесінше модель қ ұ рғ ан тумасы венгерлік экономист Белла Беласса болды.

Монополиялық бә секелестік жағ дайында халық аралық сауда екі ағ ымнан тұ рады: салыстырмалы артық шылық тың бар болуын сипаттайтын салааралық сауда жә не бә секелестік артық шылық тың бар болуын сипаттамайтын ішкі салалық сауда, оның себебі маң ызды масштаб ә сері, тұ тынушылар талғ амының тү рлілігі.

Халық аралық сауданың 1/4 бө лігінің кө лемін ішкі салалық сауда алады. Ішкі салалық сауда капитал қ абілеттілігінің, жұ мысшы кү шінің біліктілігі кө рсеткіштері жақ ын мемлекеттермен болады. Сә йкесінше, ішкі салалық сауда экономикалық даму дең гейі ұ қ сас мемлекеттер ү шін маң ызды болып табылады. Ішкі салалалық сауда дә стү рлі салалар ү шін емес, кү рделі жаң а бұ йымдар ү шін сипатты. Мұ ндай сауда Грубел-ЛЛойд индексімен сипатталады:

,

мұ ндағ ы X пен IM сә йкесінше экспорт пен импорт болып табылады.

Ішкі салалық саудадан алынатын пайда: барлық ө ндіріс факторларына табыстың ө суі; ә леуметтік кү йзелістің болмауы. Мемлекет халық аралық саудағ а қ атысудың арқ асында ө зінің ө ндіретін тауарларының санын қ ысқ арта алады жә не сол уақ ытта ө з тұ тынушыларына қ олжетімді тауар тү рлерін кө бейте алады. Тауар ассортиментіне шек қ ою арқ ылы мемлекет оларды ү лкен кө лемде, ө те жоғ ары ө німділікпен жә не аз шығ ынмен шығ ара алады.

22. Халық аралық саудадағ ы тауардың ө мiр сү ру циклі теориясының мә нің ашып кө рсетің із, бұ л теорияның қ азіргі халық аралық сауданың себептерін тү сіндірудегі маң ызын сипаттаң ыз «Ө німнің ө мірлік циклі» теориясын 1966 жылы Вернон ө ң деген. Онда ол дайын ө німдердің ө мірлік кезең дері негізінде олардың ә лемдік саудасының дамуын тү сіндіруге тырысқ ан. Аталмыш теорияғ а сә йкес ә рбір жаң а ө нім енгізу, кең ейту, жетілу, тозу сияқ ты тө рт кезең ді қ амтитын ө німнің ө мірлік циклынан ө туі керек.

Технологияның даму дә режесі мен ә р кезең дегі сұ раныс тү рліше болып табылады. < /h4> Жаң а ө німді ішкі нарық ү шін енді ғ ана ө ндіре бастағ ан циклдың бірінші кезең інде оғ ан деген сұ раныс жоғ ары болмайды жә не ол тек жоғ ары табысқ а ие тұ лғ алар тарапынан ғ ана. Жоғ ары табысқ а ие тұ лғ алар неғ ұ рлым кө п болса, соғ ұ рлым нарық та жаң а тауарлардың пайда болу ық тималдығ ы жоғ ары болады (ондай тауарларды ө ндіру ү шін жаң а технологияғ а байланысты едә уір шығ ындар кетеді). Мұ ндай технология кө птеген біліктілігі жоғ ары жұ мыскерлерді пайдалануғ а ә келеді, ал бірінші кезең де жаң а тауар экспорты айтарлық тай жоғ ары болмайды.

Екінші кезең де ішкі нарық тағ ы сұ раныс жылдам қ арқ ынмен кең ейіп, ө нім халық қ а кең інен танылып, жаң а тауардың ү лкен партиясын сериялық тү рде шығ ару басталады. Аталмыш кезең де жаң а тауарғ а шетелден сұ раныс пайда болады. Содан кейін технологиямен алмасу нә тижесінде жаң а тауардың шетелдік ө ндірісі басталады.

Ү шінші кезең де ішкі нарық тағ ы сұ раныс жандану ү стінде. Технология ө ндірісі толығ ымен стандарт талады, ал ол ө з кезегінде ө ндіріс шығ ындарын, бағ аларды тө мендетуге, ө ндірісті шетел компанияларына ауыстыруғ а мү мкіндік береді.

Циклдың соң ғ ы кезең інде ө нім тозып, оны ө ндіру қ ысқ артыла бастайды. Бағ аның одан ә рі тө мендеуі алдың ғ ы кезең дегідей сұ раныстың жоғ арылауына ә келмейді.

Аталмыш теорияғ а сә йкес елдер циклдың тү рлі кезең індегі бір тауарды ө ндіріп экспорттауғ а маманданады. Мысал ретінде, Азиялық -Тынық мұ хит аймағ ы елдерінің дамуын келтіруге болады. Онда жоғ ары индустриалды елдердің экономикалық дамудың белгілі фазаларының ү здіксіз процесті ө туін байқ ауғ а болады.

23. Қ азақ станның сыртқ ы саудасының қ азіргі кездегі негізгі кө рсеткіштерін атаң ыз, оларғ а талдау берің із, даму мә селелерін тү сіндірің із Қ азақ стан Республикасы сыртқ ы сауда саясатын жү зеге асыруда мемлекеттің орнына айрық ша мә н беріледі. Оның ұ лттық экономикалық мү дделерге сай келуі мен халық аралық аренада бә секелестік қ абілетті жоғ арлатуғ а ү лкен ық пал ету мү мкіндігімен кө рінеді. Сондық тан кез - келген елдің сыртқ ы сауда саясаты шетел тауарларының келуін реттеу жә не ел мү дделеріне сә йкес келетін халық аралық ең бек бө лінісіндегі орнына ә сер ету сияқ ты мақ саттарды кө здейді. Қ азіргі кезде Қ азақ станда колданылып отырғ ан сыртқ ы сауда режимі, бағ а жасау еркіндігі жә не дү ниежү зілік рыноктағ ы бә секе бағ ытында елеулі ө згерістер қ ажеттігі туындап отыр. Қ Р сыртқ ы саудасы 1991 ж дейін КСРО-ның экон/қ шең берінде терең интеграция мен жоспарлаудың орталық тандырылғ ан жү йесі жағ дайында дамыды. Кең ес заманында Қ аз-ң индустрализациясы жү зеге асырылып, экон/касы дамыды, бірақ респ-ка КСРО-ң басқ а респ-каларына отын-энергетикалық ресурстарды, астық, ауылшыруашылық ө німдерді, яғ ни шикізатты жеткізуге маманданғ ан еді.

Қ аз-ң сыртқ ы экон/қ ж/е сыртқ ы сауда саясаты, оның егемендік алуы мен экон/қ реформаларды жү зеге асыруы барысында қ алыптасты. Тә уелсіз сыртқ ы сауда саясаты-респ-ң ә лемдік қ ауымдастық қ а кіруінің қ ажетті шарты б.т. Тә уелсіздік жариялағ аннан кейін, Қ аз-н сыртқ ы экон/қ іс-ә рекетін ырық тандыру жолына тү сті. 1992 ж 25-қ аң тарда Қ Р Президентінің заң кү ші бар «Экон/каны тұ рақ тандыру мен экон/қ реформаларды жү ргізу кезең індегі Қ Р сыртқ ы экон/қ іс-ә рекетін ұ йымдастыру туралы» жарлығ ы қ абылданды. 1995 ж Қ Р сыртқ ы саудасын ырық тандыруда мынадай қ адамдар жасалды: ұ лттық ж/е жеке қ ауіпсіздік, денсаулық қ а деген кө зқ арастарғ а б/ты бірқ атар тауарлар тізімінен басқ а, барлық экспорттық ж/е импорттық квоталар алынып тасталынды; стратегиялық тауарлардың сыртқ ы саудасына монополия жойылды; экспортерлердің валюталық табысының міндетті сатылуы тоқ татылды; биржалық ж/е аукциондық сауда ұ лғ айтылды. 1997 ж 20-шілдеде Қ Р Кеден Комитеті мен Ұ лттық банк «Қ Р экспорт-импорттың валюталық бақ ылауын ұ йымдастыру туралы» Ереже қ абылдады. Ол экспорт-импорттық валюталық бақ ылау тә ртібін орнатып, экспорттан тү скен валюталық табыстың дер уақ ытында келуі мен импорт мақ саттарында валюта қ аржыларын пайдаланудың заң дылығ ы мен негізделгенін бақ ылау тә ртібін белгіледі. Қ аз-н 1999 ж қ аң тарда бірқ атар демпингке қ арсы шаралар қ олданды. Қ Р мен РФ ү кіметтері арасында «РФ-нан 1-категориялы тауарлардың ә келінуіне уақ ытша тыйым салу туралы» мә жілістемеге қ ол қ ойылды. Кейінірек, Қ ырғ ызстан мен Ө збекстаннан ә келетін тауарларғ а 200% кедендік тариф енгізілді. Бұ л шаралар – Қ аз-ң сыртқ ы саудасындағ ы протекционизм бағ ытындағ ы қ адамдары болды. Ол 2 мақ сатты кө здеді. Бір жағ ынан – жергілікті ө ндірушілерді ө ндірісті кө теруге ынталандырып, олардың ішкі рынокта позициясын нығ айтуғ а мү мкіндік беру ж/е ТМД елдерінің сапасыз, арзан тауарларына тосқ ауыл қ ою; екінші жағ ынан – контрабандалық тауар кө лемі кү рт ө сіп, мемл/к бюджетке тө лемдер тө мендеп, бә секе, тауарлар ассортименті азайғ аны ж/е жергілікті ө ндірушілер ө з ө нім сапасына талаптарының тө мендеуі болды.

Бү гінгі кү ні Қ аз-ң 120-дан астам елдермен сауда қ атынастары бар. Оның негізгі ә ріптестеріне Ресей, ТМД елдері, Голландия, Швейцария, Германия, АҚ Ш, Канада, Тү ркия, Корея ж/е т.б. елдер кіреді.

Қ азіргі уақ ытта Қ Р сыртқ ы саудасының даму бағ ыттарына: - импорт қ ұ рылымын рационализациялау; - жергілікті ө ндірушілерді ынталандыру ү шін протекционистік саясат жү ргізу; - ө ндірісті жаң арту ү шін қ азіргі заманғ ы технология мен қ ұ рал-жабдық тар импортын ынталандыру.

24. Сыртқ ы саудалық саясатты жү ргізудің қ ажеттілігін дә лелдең із, тү рлері мен қ ұ ралдарын атаң ыз жә не оларғ а сипаттама берің із Халық аралық сауда саласындағ ы саясаттың екі тү рі бар: халық аралық сауда саясаты жә не сыртқ ы сауда саясаты. Сыртқ ы сауда саясаты — сыртқ ы сауда мен халық аралық тө лемдерді мемлекеттік реттеумен байланысты экономикалық саясат бағ ытын, яғ ни белгілі бір елдің немесе елдер тобының сыртқ ы сауда қ атынастарын дамыту жө ніндегі экономикалық ұ йымдастыру, саяси шараларының жү йесі; экспорт пен импорттың географиялық жә не тауарлық қ ұ рылымының кө лемін анық тауды қ амтиды. Сыртқ ы сауда саясатының бір ұ шқ ары жағ дайы еркін сауда саясаты, екінші жағ дайы протокционизм саясаты. Осы ұ шқ ары жағ дайлардың арасында тү рлі Дә режедегі қ олдампаздық орын алады, ол валюталық бақ ылаудың, тарифтік жә не бейтарифтік реттеудің кө мегімен іске асырылады.Сыртқ ы сауда саясатын жү ргізудің негізгі қ ажеттілігі: осы елдің халық аралық ең бек бө лінісіне кіруінің дә режесін ө згерту; экспорт пен импорт кө лемдерін ө згерту; елді қ ажетті ресурстармен қ амтамасыз ету(шикізат, энергия жә не т.б.); экспорт пен импорт бағ аларының арақ атынасын ө згерту. Қ ұ ралдары: тарифтік жә не тарифтік емес шектеулер.. Кедендік тариф-бұ л кедендік шекара арқ ылы жылжитын тауарларғ а қ олданылатын кедендік баж ставкаларының жү йелендірілген жиынтығ ы. Кедендік тариф тү сінігі кө п жағ дайда, кедендік баж тү сінігімен сә йкес келеді. Импорттық тариф-бұ л елдің ішкі импортқ а еркін айналысқ а тү сетін импорттық тауарғ а салынатын баж салық тары. Ұ лттық ө ндірушілерді шетел бә секелестігінен қ орғ ау ү шін барлық мемл-рмен пайдаланатын кең таралғ ан форма. Экспорттық тариф-экспорттық тауарларғ а салынатын баждар. Олар ө те сирек қ олданылады, ө йткені олар ә лемдік нарық тағ ы тауар қ ұ нын қ ымбаттатады. Сондай-ақ ол, мемл-т тауарларының сыртқ а ә кетілуін шектеуге ұ мтылғ ан кезде де қ олданылады. Тарифтік квота – ствакалары импорттық тауардың мө лшеріне байланысты қ ойылатын ауыспалы кедендік салық тың тү рі. Квоталар - контитгенттер - импортты сан жағ ынан шектеу формаларының бірі; елге белгілі уақ ытта сырттан ә келінуі мү мкін белгілі бір категориядағ ы тауарлар сомасының жоғ ары дең гейі (немесе саны) белгіленеді. Лицензиялау — белгілі уақ ыт аралығ ында бекітілген мө лшермен тауарды елге енгізу немесе шығ арудың мемлекетпен реттелетін рұ қ сат ету тә ртібі. Лицензияның бірнеше тү рі бар: І.Бір реттік лицензия — елге енгізуге немесе шығ аруғ а 1 жыл мерзімге жазбаша тү рде рұ қ сат ету, ол Ү кіметпен нақ ты бір фирмағ а, сыртқ ы сауда келісім шартын жү зеге асыру ү шін беріледі.2. Генералды лицензия — келісім шарт санына шектеу салынбайтын 1 жыл ішінде елге тауарды енгізуге немесе шығ аруғ а рұ қ сат ету. Ол тауардың шектелмеген мө лшерін елге енгізуге қ ұ қ ық береді. З.Глобалді лицензия — белгілі бір тауарды белгілі уақ ыт
аралығ ында саны мен бағ асын шектемей, ә лемнің кез-
келген еліне енгізуге рұ қ сат етеді.Сыртқ ы сауданы шектеуде мынадай тарифтік емес шектеулерде қ олданылуы мү мкін: сыртқ ы саудадағ ы мемлекетік монополия, жергілікті шикізатты пайдалану талаптары, экспортаушыларғ а салық жең ілдіктерін беру жә не т.б.

25. Халық аралық сауданы реттеудiң тарифтік ә дiстерiн атаң ыз, оларғ а сипаттама берің із. Кеден бажының функциялары мен тү рлерін атап кӛ рсетің із Сыртқ ы сауданы реттеудегі ең кең қ олданылатын қ ұ рал болып кеден тарифтері табылады. Кедендік тариф-бұ л кедендік шекара арқ ылы жылжитын тауарларғ а қ олданылатын кедендік баж ставкаларының жү йелендірілген жиынтығ ы. Кедендік тариф тү сінігі кө п жағ дайда, кедендік баж тү сінігімен сә йкес келеді.

Кеден тарифтерінің былай жіктеледі:

Салық салу объектісі б/ша: 1) Импорттық -бұ л елдің ішкі импортқ а еркін айналысқ а тү сетін импорттық тауарғ а салынатын баж салық тары. Ұ лттық ө ндірушілерді шетел бә секелестігінен қ орғ ау ү шін барлық мемл-рмен пайдаланатын кең таралғ ан форма. 2) Экспорттық -экспорттық тауарларғ а салынатын баждар. Олар ө те сирек қ олданылады, ө йткені олар ә лемдік нарық тағ ы тауар қ ұ нын қ ымбаттатады. Сондай-ақ ол, мемл-т тауарларының сыртқ а ә кетілуін шектеуге ұ мтылғ ан кезде де қ олданылады. 3) Транзиттік-аталмыш ел террит-ясы арқ ылы транзитпен тасымалданатын тауарларғ а салынады. Оларда ө те сирек қ олданады, себебі, олар тауар ағ ымдарына кедергі жасап, сауда соғ ысы қ ұ рамы ретінде қ олданылады.

Сипаты б/ша: 1) Маусымдық -маусымдық сипаттағ ы ө німнің х/а саудасын реттеу ү шін қ олданылады(кө бінесе, ауыл шаруашылық ө німдерін). Олардың ә рекет ету мерзімі бірнеше айдан аспайды. 2) Антидемпингтік-экспортталатын елдегі қ алыпты бағ ағ а қ арағ анда неғ ұ рлым тө мен бағ амен тауарлардың елге ә келуі кезінде салынады. 3) Компенсациялық -тауарларды ө ндірі барысында тікелей н/е жанама субсидиялар пайдаланатын тауарларды импорттауғ а салынады(егер олардың импорты осындай тауарлардың ұ лттық ө ндірушілеріне зиян келтірсе).

Пайда болуы бойынша: 1) Автономды-елдің мемл/к билік органдарының бір жақ ты шешімдерінің негізінде ең гізілетін баж. 2) Конвенциондық (келісім-шарттық) - ТСБК (тарифтер мен сауда туралы бас келісім) сияқ ты, н/е Кедендік Одақ туралы келісім сияқ ты, екі жақ ты н/е кө п жақ ты келісімдер негізінде орнатылатын баждар. 3) Преференциалды-дамушы елдерден шығ атын тауарларғ а кө п жақ ты келісімдер негізінде салынатын ә рекет етуші кеден тарифімен салыстырғ анда неғ ұ рлым тө мен ставкаларғ а ие баждар.

Алу тә сілі бойынша: 1) спецификалық; 2) адвалорлық; 3) қ ұ рамдық.

Спецификалық -салмақ, кө леммен есептелуі. Мыс, бидайдың ә рбір центнеріне бір доллар кө лемінде баж салығ ын салу. Ал адвалорлық -тауар бағ асына қ атысты пайызбен есептеледі. Қ ұ рамдық -кеден салығ ының екі аталғ ан тү рлерін қ амтиды. Мыс, кеден қ ұ нынан 20% бірақ 1 тоннағ а 10 доллардан жоғ ары емес.

Қ ұ рамына қ арай: 1) Қ арапайым кедендік тариф ә р тауарғ а қ олданылатын біртұ тас қ ойылым негізінде қ ұ рылғ ан. Кү рделі кедендік тариф бірнеше салым қ ойылымына б/ты белгілі мемл-ң тауарына қ олданылатын максималды, аралық преференциалды.

Тауардың кедендік қ ұ нына жә не тарифтің тиімді ставкасына анық тама берің із. Тарифтік эскалация ұ ғ ымын анық таң ыз оны қ олдану себептерін тү сіндірің із.

Тауардың кедендік қ ұ ны –ашық нарық та тә уелсіз сатушы мен сатып алушы арасында орташа қ алыптасатын тауар қ ұ ны, жә не ол тауар бағ ытталғ ан мемлекетте кедендік деклрацияғ а берілген уақ ыттан бастап сатыла алады.Тауардың кедендік қ ұ ны АҚ Ш та ФОБ бағ асы бойынша жасалады, яғ ни жіберілетін елде сатылатын бағ а бойынша. Ал Батыс Еуропа елдерінде СИФ бойынша жү ргізіледі, яғ ни, тауардың ө зіндік қ ұ нынан басқ а оны бағ ытталуы бойынша портқ а дейінгі транспорттау мен сақ тандыруды қ амтиды.

Тауардың кедендік қ ұ ны бойынша сыныптамағ а халық аралық тауар номенклатурасы қ олданылады.Ә лемде кең тарағ ан 1988 жылы Тауардың сыныптамасы мен кодталуының ү йлесімді жү йесі, ол ө зінің алдындағ ы Брюссель кедендік номенклатурасы мен БҰ Ұ ның стандарттық халық аралық сыныптамасына сү йеніп жасалғ ан.

Тарифтің тиімді мө лшерлемесі-соң ғ ы импорт тауарларынан аралық тауар импортына қ осылатын бажды алып тастап есептегендегі кеден бажының нақ ты дең гейі.Оны есептеу тө мендегі формула бойынша жү зеге асады.

=

Формуладан шығ атыны:

→

→

Тиімді тариф мө лшерлемесіне сай сауда саясатында маң ызды шешімдер қ абылданады.

Тарифтік эскалация – ө ң деу дә режесіне байланысты тауарлардың кедендік салымдар дең гейін кө теру.Тарифтік мө лшерлеменің пайыздық ө сімі шикізаттан дайын ө німге айналуына сай жоғ арылағ ан сайын дайын ө німді ө ндірушілердің қ орғ алу дә режесі артады.

Мысалы, былғ арыдан жасалғ ан тауарларғ а ө ндірістік тізбек принципіне сай жасалғ ан (тері – былғ ары – былғ арыдан жасалғ ан тауар) кедендік салымдардың дең гейі теріні ө ң деу дә режесінің ө су кө леміне б/ты артады. АҚ Ш-та тарифтік эскалация шкаласы 0, 8 – 3, 7 – 9, 2%-ды, Жапонияда – 0 – 8, 5 – 12, 4%-ды, Еуропалық Одақ та – 0 – 2, 4 – 5, 5%-ды қ ұ райды. ГАТТ-тың ақ параты б/ша, тарифтік эскалация ә сіресе дамығ ан елдерде кү шті орнағ ан.

Дамығ ан елдердегі тарифтік эскалация дамушы елдерде шикізат ө ндіруге жағ дай жасайды ж/е технологиялық артта қ алушылық тардың орнын толтырады. Дегенмен, дайын ө німдер рыногы кө птеген дамығ ан елдерде орын алғ ан тарифтік эскалацияғ а б/ты дамушы елдерге жабық болып табылады.

27. Шағ ын елдің тарифті енгізудің ә серін мысал ретінде алып, тарифтердің экономикалық рө лін тү сіндірің із. Импорттық тарифтың бө лек елдің экономикасына ә сері ол мемлекеттің экономикалық салмағ ына тә уелді. Тарифтардың шағ ын немесе ү лкен елге тигізетін ә серін анық тау ү шін алдымен экономикалық тұ рғ ыдан шағ ын жә не ү лкен елдерге тү сінік берген дұ рыс. Халық аралық экономикада мемлекеттің импорттық тауарғ а деген сұ ранысының ө згерісі ә лемдік бағ алардың ө згерісін тудырмаса, ол шағ ын мемлекет болып саналады.Мемлекеттің сауда шарты ө згермейді, тек импорттық тауардың ішкі бағ асы ғ ана ө седі.Нә тижесінде тариф енгізгеннен кейін ішкі тауар ө ндірісі ұ лғ айып, ішкі тұ тыну қ ысқ арады.Ә лемдегі кө птеген мемлекеттер шағ ын мемлекет болып табылады. Егер керісінше сұ раныс ө згерісі бағ аның ө згерісіне ә келсе, ол ү лкен мемлекет болады. Импортқ а тарифтарды белгілегеннің нә тижесінде экономикалық эффекттілер екіге жіктеледі: қ айта бө лісу жә не шығ асы эффектілер. Табыс пен қ айта бө лу эффектісі импорттық тауардың қ айта бө лісу эффектісі болып саналады. Бұ л эффектілер ө з кезегінде табыстың бір экономикалық субъектінің қ ызметінен екіншісіне ауысуы мен экономиканы шығ ындарғ а апармайтын жолдардың бірі болып табылады. Ал қ орғ ау мен тұ тыну эффектілері тарифтарды енгізуден экономиканың шығ асы эффектілерін қ арастырады. Табыс эффектісі -бюджет табысының импортқ а баж салығ ын салу арқ ылы молаюы. Қ айта бө лу эффектісі-импортпен бә секелес ө німді ө ндірушіге тұ тынушы тарапынан келетін табыстың қ айта бө лінісі. Қ орғ ау эффектісі – шығ ындардың жоғ арғ ы кө рсеткішке ие болғ ан жағ дайдағ ы қ осымша тауардың ішкі ө ндірісі нә тижесінде туындайтын мемлекеттің экономикалық шығ асы. Тұ тыну эффектісі ішкі нарық та бағ аның ө суі салдарынан тұ тынудың қ ысқ ару нә тижесінде пайда болады.Шағ ын мемлекетте импорттық тарифті енгізе отырып, ә лемдік бағ аларғ а ешбір ә сер етілмейді жә не бұ дан экономикағ а ық пал ететін негативті аспектілер жоғ алмайды, сауда жағ дайы жақ сармайды. Тарифтер экономика ішінде табыстарды қ айта бө леді немесе мү лдем шығ ысына ә келеді. Ү лкен мемлекетте импорттық тарифты енгізу шағ ын мемлекетте орын алғ ан экономикалық эффектіні тудырады. Дегенмен оның бір айырмашылығ ы-табыс эффектісі. Бұ л жағ дайда ү лкен мемлекеттегі табыс эффектісі екіге бө лінеді: ішкі табыс эффектісі(жергілікті тұ тынушылар табысы мемлекет бюджетіне қ айта бө лініске ұ шырайды); сауда жағ дайының эффектісі (сауда жағ дайын жақ сарту арқ ылы шетелдік ө ндірушілерден келетін табыстың ү лкен мемлкет бюджетіне ө айта бө лінуі). Жалпы импорттық тариф ү лкен мемлкеттің экономикасына оң ә серін тигізеді.

28. Тарифтерге қ арсы жә не оларды қ олдайтын аргументтер. Тарифтарды экономикалық саясатты реттеудегі қ ұ рал ретінде пайдалу туралы дау, протекционизмнің жақ тастары мен қ арсыластары арасында орын алғ ан еді. Кө птеген жағ дайда тарифтерге қ арсы аргумент ретінде мыналарды келтіреді:

- тарифтер экономикалық ө суді тежейді. Мысал ретінде шағ ын мемлекеттерде импорттық тарифтерді енгізгенде туындайтын экономикалық ә л ауқ аттың тө мендеуін келтіруге болады. Ол ө з кезегінде сауда жағ дайы эффектісін алмағ анда, ү лкен мемлекеттерге де қ атысты;

- тарифтерді біржақ ты тү рде енгізу сауда соғ ыстарына алып келу мү мкіндігі бар; себебі ол халық аралық сауданың

- тарифтер салық тың артуына жол береді. Тарифтердің салдарынан тұ тынушы импорттық тауарлармен қ атар сондай жергілікті тауарды жоғ арғ а бағ амен алуғ а тиесілі болады. Соның салдарынан халық тың табысы тө мендеп, ол табыс мемлекеттік қ азынаны толтырады; импорттық тауарларғ а белгіленген тариф мемлекеттің экспорттық мү мкіндіктерін шектейді. Мә селен, импорт – ол басқ а елдің экспорты. Сол себепті тариф ө з кезегінде импорттың кө лемін шектей отырып, басқ а елдің экспорттық табысын да шектейді жә не соң ында экспорттық тауарғ а деген сұ раныс тө мендейді; тариф жалпы ең бекпен қ амтамасыздандыру дең гейінінің тө мендеуіне жол береді. Осындай қ арсы аргументтерге қ арамастан барлық дерлік мемлекеттер тарифті экономикалық саясатын реттеудегі қ ұ рал ретінде пайдаланады. Ал ө з кезегінде тарифтерді енгізудің оң жақ тарының бар екендігін дә лелдейді. Сонымен тарифтерді қ олдайтын аргументтер: - тариф отандық ө ндірушілерді ынталандырудың қ ұ ралы. Яғ ни ұ лттық ө ндіріс саласы импорттық тарифтер арқ ылы қ орғ алады деген сө з. Себебі ол шетелдің арзан жә не жетік технологияларымен бә секелесе алмайды; - тариф жас салаларды қ орғ аудың тү рі. Бұ л дегеніміз – мемлекетте пайда болғ ан ө некә сіптің жас саласы басқ а мемлкеттерде ә лде қ айда дамығ ан болуы мү мкін, сол себепті жаң а салағ а мемлекет ішінде мемлекет тарапынан кедендік қ орғ аныс жасалады; тарифтер бюджеттік табыстың кө зі болып саналады. Бұ л аргументті кө п жағ дайда дамушы мемлекеттер келтіреді. Себебі, экспорт пен импортқ а салық ты жинау ә лде қ айда оң ай; сол сияқ ты кө птеген дауғ а қ атысушылар экономикалық емес аргументті келтіреді. Ол бойыншы тариф – ұ лттық қ ауіпсіздіктің, мемлекеттің халық аралық престижінің қ орғ анысының бір тү рі.

Осындай қ арсы жә не қ олдайтын аргументтерді саралай отырып, ә р мемлекет тарифтерді енгізуді немесе енгізбеуге шешім қ абылдайды. Дегенмен кө птеген жағ дайда мемлкеттер тарифтерді экономикалық саясатты реттеуші қ ұ рал ретінде пайдалануды жалғ асыруда.

29.Сыртқ ы сауданы реттеудiң бейтарифтік ә дiстерiнің мә нін анық таң ыз, олардың негізгі тү рлерін атаң ыз жә не сипаттаң ыз: «Мө лшерлік шектеулер» — сауда айналымын тарифтік емес реттеудің административті формасы, ол белгілі бір уақ ыт аралығ ында экспорт пен импортқ а рұ қ сат етілген тауарлардың саны мен номенклатурасын анық тайды. Мө лшерлік шектеулер келесі формаларда болады: квоталау (контингенттеу), лицензиялау жә не экспортты «еркін» шектеу. Квота немесе контингент — тауардың экспортын немесе импортын анық талғ ан мө лшермен белгілі бір уақ ыт аралығ ында шектеудің мө лшерлік ө лшемі. Квоталар келесідей бө лінеді: экспорттық; импорттық; глобальді; жекеше.Экспорттық ол халық аралық тұ рақ тандырылғ ан келісімдерге сай енгізіеді. Импорттық - отандық ө ндірушілерді қ орғ ау ү шін, сауданы баланстау ү шін, ішкі нарық та сұ раныс пен ұ сынысты реттеу ү шін ұ лттық ү кіметпен енгізіледі.Жаһ андық - қ ай елге импортталатынына жә не жә не қ ай елден импортталатынан қ арамастан белгілі кезең аралығ ында белгілі тауарлардың экспорты мен импортына беріледі.Жеке-ә р елдің квотасы. Зерттеу барысында, протекционизмнің бұ л тү рінің артық шылығ ы жоқ, ал белгілі бір жағ дайларда тарифке қ арағ анда нашар екендігі анық талды. Еркін бә секе жағ дайында квоталарды енгізудің экономикалық нә тижесі баж салығ ын қ олдану нә тижесіне ерекшеленбейді. Сондық тан квоталардың тарифтік эквиваленті туралы айтуғ а болады.Бірақ, квота ішкі нарық монополизациясын жү ргізгенде жә не оның икемсіз орналасуы орын алғ ан жағ дайда, ол экономикағ а кеден тарифіне қ арағ анда, кө бірек шығ ын ә келеді. Мө лшерлік шектеулерді қ олданудың ерекше жағ дайы — бұ л тарифтік квоталар. Олар елге енгізуге рұ қ сат алғ ан тауарлардың кө лемін қ атаң тү рде шектейді. Тарифтік квоталар — белгілі уақ ыт кезең інде, тарифтік бағ аның ерекше, неғ ұ рлым тө мен ставкасымен елге енгізуге немесе шығ аруғ а рұ қ сат алғ ан тауарлардың мө лшерін бекіту. Квоталау процесінің қ ұ рама бө лігі — лицензиялау. Лицензиялау — белгілі уақ ыт аралығ ында бекітілген мө лшермен тауарды елге енгізу немесе шығ арудың мемлекетпен реттелетін рұ қ сат ету тә ртібі. Лицензияның бірнеше тү рі бар: І.Бір реттік лицензия — елге енгізуге немесе шығ аруғ а 1 жыл мерзімге жазбаша тү рде рұ қ сат ету, ол Ү кіметпен нақ ты бір фирмағ а, сыртқ ы сауда келісім шартын жү зеге асыру ү шін беріледі.2. Генералды лицензия — келісім шарт санына шектеу салынбайтын 1 жыл ішінде елге тауарды енгізуге немесе шығ аруғ а рұ қ сат ету. Ол тауардың шектелмеген мө лшерін елге енгізуге қ ұ қ ық береді. З.Глобалді лицензия — белгілі бір тауарды белгілі уақ ыт
аралығ ында саны мен бағ асын шектемей, ә лемнің кез-
келген еліне енгізуге рұ қ сат етеді.Экспорттың «еркін» шектеулерінің мә ні - қ андай да бір тауарды, қ андай да бір елге экспорттауды шектеу бойынша міндеттерді сауда ә ріптестерінің ө з қ арамағ ына алуына кү штеу. Іс жү зінде мұ ндай экспорттық шектеулер еркін емес, керісінше міндетті болып табылады. Олар импорттаушы елдің саяси қ ысымы нә тижесінде, немесе неғ ұ рлым қ атаң протекционистик шараларды қ олдану қ аупінің ә серінен енгізіледі.

30. Сыртқ ы сауданы реттейтін сандық шектеулердін мә нін анық таң ыз, тү рлерін атаң ыз жә не оларғ а сипаттама берің із Сыртқ ы сауда саясатында мемлекет тарифтік кедергілерден басқ а тарифтік емес кедергілерді де қ олданады. Соң ғ ысы ө з ішінде сандық (мө лшерлік), жасырын, қ аржылық шектеулер болып бө лінеді. «Мө лшерлік шектеулер» - сауда айналымын тарифтік емес реттеу формасы, ол белгілі бір уақ ыт аралығ ында экспорт пен импортқ а рұ қ сат етілген тауарлардың саны мен номенклатурасын анық тайды.

Мө лшерлік шектеулер келесі формаларда болады: квоталау (контингенттеу), лицензиялау жә не экспортты «еркін» шектеу.

Квота немесе контингент – тауардың экспортын немесе импортын анық талғ ан мө лшермен белгілі бі р уақ ыт аралығ ында шектеудің мө лшерлік ө лшемі. Квоталар келесідей тү рлерге бө лінеді:

Экспорттық -арнайы бір тауардың жалпы экспортындағ ы ә рбір мемлекеттің ү лесін бекітетін халық аралық тұ рақ тандыру келісімдеріне сай енгізілсе, кейде ішкі нарық та тапшы тауарларды сыртқ а шығ аруды шектеу мақ сатында ү кіметпен салынатын квота тү рі.

Импорттық -жергілікті ө неркә сіпті қ олдау, сауда тепетең дігіне қ ол жеткізу, ішкі нарық тағ ы усыныс пен сұ ранысты реттеу мақ сатында сонымен қ атар басқ а мемлекеттердің дискриминациялық сауда саясатына тойтарыс ретінде қ абылданғ ан ұ лттық ү кіметтің квотасы.

Глобальді-қ ай мемлекеттен импортталып, қ ай мемлекетке экпортталатынына қ арамастан белгілі бір мерзімге белгілі бір тауар экспорты мен импортына бекітіледі. Бұ л квотаның мақ саты ішкі қ олданыстың қ ажетті дең гейін қ амтамасыз ету жә не оның кө лемі ішкі ө ндіріс пен тауарды қ олданудың кө рсеткішінің айырмасымен есептеледі.

Жекеше-жаһ андық квота шең берінде бекітілген кез келген импорттаушы немесе экспорттаушы елдің квотасы. Тығ ыз экономикалық, саяси немесе басқ а салада байланыс орнатылғ ан мемлекеттерге экспортта немесе импортта белгілі бір ерекшеліктерге ие болуына м.мкіндік беретін екіжақ ты келісім негізінде беріледі.Кө бінеесе мезгілдік болып келеді.

Еркін бә секе жағ дайында квоталарды енгізудің экономикалық нә тижесі баж салығ ын қ олдану нә тижесінен ерекшеленбейді. Сондық тан квоталардың тарифтік эквиваленті туралы айтуғ а болады.

Мө лшерлік шектеулерді қ олданудың ерекше жағ дайы – бұ л тарифтік квоталар. Олар елге енгізуге рұ қ сат алғ ан тауарлардың кө лемін қ атаң тү рде шектейді.

Тарифтік квоталар – белгілі уақ ыт кезең інде бағ аның ерекше, неғ ұ рлым тө мен ставкасымен елге енгізу немесе шығ аруғ а рұ қ сат алғ ан тауарлардың мө лшерін бекіту.

Квоталау процесінің қ ұ рама бө лігі – лицензиялау. Лицензиялау – белгілі уақ ыт аралығ ында бекітілген мө лшермен тауарды елге енгізу немесе шығ арудың мемлекетпен реттелетін рұ қ сат ету тә ртібі. Лицензияның бірнеше тү рі бар:

1) Бір реттік лицензия – елге енгізуге немесе шығ аруғ а 1 жыл мерзімге жазбаша тү рде рұ қ сат ету, ол Ү кіметпен нақ ты бір фирмағ а, сыртқ ы сауда келісімшартын жү зеге асыру ү шін беріледі.

2) Генералды лицензия – келісімшарт санына шектеу салынбайтын 1 жыл ішінде елге тауарды енгізуге немесе шығ аруғ а рұ қ сат ету. Ол тауардың шектелмеген мө лшерін елге енгізуге қ ұ қ ық береді.

3)Глобальді лицензия – белгілі бір тауарды белгілі уақ ыт аралығ ында саны мен бағ асын шектемей, ә лемнің кез-келген еліне енгізуге рұ қ сат етеді. Квоталауды ү кімет органдары лицензияларды беру негізінде жү зеге асырады. Лицензия елге берілген квота шең берінде енгізуге болатын тауардың белгілі санына рұ қ сат беретін қ ұ жат.

Лицензияны бө лудің ең тиімді тә сілі-ашық аукцион. Импорт квотасын конкурсты негізде сату мемлекетке кіріс ә келіп қ ана қ оймайды, сонымен қ атар парақ орлық пен коррупцияғ а жол бермейді.

Лицензняның келесі негізгі тү рлері бар:

а) белгілі уақ ыт аралығ ына сә йкес тізімге ілінген тауарларды енгізу мен шығ аруғ а рұ қ сат беретін автоматты немесе бас лицензия;

б) белгілі тауарды импорттау немесе экспорттау, оның санын, қ ұ нын, шығ арылғ ан елі немесе бағ ыты қ айсыбір кездерде экспорт немесе импорт жү зеге асатын кеден бекеті кө рсетілген автоматты емес немесе бір жолғ ы лицензия.

Сыртқ ы сауданы тарифтік емес шектеудiн жасырынды ә дiстерінің мә нін анық таң ыз, тү рлерін атаң ыз жә не оларғ а сипаттама берің із

Сауда саясатының тарифтік емес ә дістерінің ішінде жасырын протекционизм ә дісі де елеулі ролді иемденеді. Жасырын протекционизмнің бірнеше тү рін кө рсетіп кетуге болады. Ол-ң кө мегімен елдер бір жақ ты ретте импорт пен экспортты шектей алады. Олар:

Техникалық кедергілер – сауда саясатының жасырын ә дісі. Ол шетелден келетін тауарлардың елге кіруіне кедергі туғ ызатын ұ лттық техникалық, ә кімшіліктік жә не басқ а да нормалар мен ережелердің ә серінен туындайды. Техникалық сипаттағ ы кең тарағ ан кедергілер – ұ лттық стандарттарды сақ тауды, импорттық тауарлардың сапасы жайында сертификаттың болуын, тауарды маркалау мен ерекше орамының болуын, белгілі бір санитарлы гигиеналық нормаларды сақ тауды талап ету жә не т.б. болып табылады.

Ішкі салық тар мен салымдар – импорттық тауарлардың ішкі бағ асын жоғ арылату арқ ылы, ішкі нарық тағ ы оның бә секеге қ абілеттілігін тө мендетуге бағ ытталғ ан сауда саясатының жасырын ә дісі. Импорттық тауарларғ а салынатын салық тар тікелей (қ осылғ ан қ ұ н салығ ы, акциздік салық, сатуғ а байланысты салық тар) немесе жанама (кедендік ресімдеулер ү шін салымдар, порттық салық тар) салық тар болуы мү мкін. Егер жергілікті ө ндірушілердің тауарларына салық тар салынбай, ал импор тық тауарларғ а керісінше салық салынатын болса, онда мұ ндай ішкі салық тар мен салымдар дискриминациялық ролге ие болады. Егер де ұ лттық тауарларғ а да, импорттық тауарларғ а да ішкі салық тарды салу ережесі бірдей болса, онда мұ ндай саясат бағ а бойынша да, сапасы бойынша да бә секеге тең дей жағ дай жасауғ а бағ ытталады.

Мемлекеттік сатып алу шең беріндегі саясат – мемлекеттік органдар мен кә сіпорындардан белгілі бір тауарды бағ асына қ арамастан (импорттық тауарлардан қ ымбат болса да) ұ лттық фирмалардан ғ ана сатып алуды талап ететін сауда саясатының жасырын ә дісі. Мұ ндай саясат ұ лттық қ ауіпсіздікті сақ тау мақ сатында қ олданылады. Мысалғ а, 1933 жылғ ы «Акт «Покупай американское»» деп аталғ ан заң бойынша американдық ү кімет шетелдік жеткізушілерге қ арағ анда американдық жеткізушілерге 12%-ғ а, қ орғ аныс тауарлары ү шін 50%-ғ а артық тө леген.

Жергілікті компоненттердің қ ұ рамында болуын талап ету – тү пкілікті ө німнің бір бө лігін заң жү зінде белгілейтін мемлекеттің сауда саясатының жасырын ә дісі. Ол ө нім егер ішкі нарық та сатылуғ а бағ ытталса, онда ол ұ лттық ө ндірушілермен ө ндірілуі тиіс. Ә детте жергілікті компоненттердің қ ұ рамында болуын талап ету келешекте импортталатын тауардан бас тарту ү шін, осы тауардың ө ндірісінің ұ лттық негізін қ ұ ру жә не оны жетілдіруді ұ йғ аратын импортты алмастыру саясаты шең берінде дамушы елдермен қ олданылады. Бұ л жұ мыс орындарымен қ амтамасыз етуге кө мектеседі, бірақ жалпы экономиканың нә тижелігін тө мендетеді.

32. Сыртқ ы сауданы реттейтін қ аржылық шектеулердің мақ саттарың тү сіндірің із, тү рлерін атаң ыз жә не оларғ а сипаттама берің із Сыртқ ы сауданы реттейтін қ аржылық шектеулердің басты мақ саты – ішкі нарық ты шетел импортынан қ орғ ау. Бұ л ә діс экспорттың кө лемін жасырын ә діспен кө бейту арқ ылы іске асады. Қ аржылық шектеулер арқ ылы отандық экспорттық ө німдердің ө зіндік қ ұ ны азайып, ә лемдік нарық ты бә секеқ абілетті болады. Экспортты қ аржыландыру мемлекеттік бюджет тарапынан, сонымен қ атар мемлекетжанындағ ы мекемелер(банктер, қ орлар), жеке сектор (экспортерлардың ө здері мен оларғ а қ ызмет ететін банктер) тарапынан да болады. Экспортты қ аржыландыруды жай банктік несиеден ажырата білген жө н. Сауда саясатының ә дісі ретінде Экспортты қ аржыландыру шетел компанияларына қ арсы дискриминацияны кө рсетеді. Яғ ни, отандық ө ндірушілер мен экспортерлерді қ олдау шарасы.

Халық аралық сауданы тарифтік емес ә діспен реттеуге экспорттық операцияларды мемлекетпен қ аржыландыру да жатады.

Қ аржыландыру — сауда саясатының ә дісі ретінде шетел компанияларына қ арсы, ұ лттық ө ндірушілер мен экспорттаушылар пайдасына дискриминацияны қ арастырады. Сауда саясатының қ аржылық ә дістеріне субсидиялар, несиелендіру жә не демпинг жатады.

Субсидия —(лат.subsіdіum – кө мек), демеу қ аржы – мемлекеттік бюджет есебінен‚ ал беймемлекеттік фирмалар заң ды тұ лғ аның ‚ жеке тұ лғ аның таза табысынан ө кімет органдарына‚ басқ а мемлекеттерге беретін, кө бінесе ақ шалай нысандағ ы бір жолғ ы жә рдемақ ы.

Субсидиялар тікелей, жанама қ иылысатын, экспорттық жә не ішкі болып бө лінеді.

Тікелей-экспорттық операцияны ө ткізгеннен кейін оның жұ мсағ ан қ аржысы мен тапқ ан табысының айырмасы кө лемінде экспорттушығ а тө ленетін қ аржы. 60ждан бастап бұ л тү рі кеме, ә уе техникасын ж\е ө ндірістік экспорттың басқ а қ ымбат тауарларын экспорттауда қ олданылды. Ішкі-импортпен бә секелесетін мемлекет аумағ ындағ ы ө ндірісті қ аржыландыруды қ амтитыни импортқ а қ атысты дискриминация сипаты бар ә діс. Экспортты-экспортты дамытуғ а бағ ытталғ ан ә діс. Ұ лттық экспорттаушыларғ а тауарларын шетелге ішкі нарық қ а қ арағ анда тө мен бағ амен сатуғ а мү мкіндік беретеіндей қ аржылық тө лемдер беру ә дісі.

Бә секелестерді басу мақ сатындағ ы экспортты интенсивті субсидиялау демпинг формасына айналуы мү мкін.

Келесідей формада болады:

Ұ лттық экспорттаушымен қ аржыландырылу-мемлекеттіук банкпен нарық тық преценттен тө мен пайыздық мө лшермен берілетін кредиттер

Шетел импорттаушыларына мемлекеттің беретін кредиттер. Бұ л жағ дайда импорттаушы ел несие бьеруші елдің фирмаларынан ғ ана тауар сатып алуғ а міндеттеледі.

Коммерциялық жә не саяси тә уекелден тұ ратын ұ лттық экспорттаушылардың экспорттық тә уекелділіктерін сақ тандыру

Дэмпинг-тауарлардың сыртқ а едә уір тө мен бағ амен (кейде оны " тастанды" бағ а деп атайды) шығ арылуы;

тауарлардың ішкі нарық тағ ы бағ ағ а қ арағ анда сыртқ ы нарық та неғ ұ рлым тө мен бағ амен сатылуы. Мазмұ нына қ арай екі нысанғ а бө лінеді: тауар демпингі - тауарларды басқ а елдің нарық тарында тө мендетілген бағ амен сату, яғ ни ол дағ дылы коммерциялық операцияларда қ олданылады; валюта демпингі, мұ нда валютамен неғ ү рлым қ амтамасыз етілген елден валютасының тұ рақ тылығ ы жоғ ары елге тауарлар тө мен бағ амен шығ арылады. Демпинг келесі формаларда болады:

1. Спорадистік (кездейсоқ) — шетел нарығ ында тауарды тө мен бағ амен, уақ ытша, эпизодтік сату, бұ л тауар ө ндірісінің ішкі кө лемі ішкі ң арық сыйымдылығ ынан асып тү су нә тижесінде экспорттаушыларда тауарлардың ү лкен кө лемі жиналып қ алғ анына байланысты.2. Қ арақ шылық демпинг — нарық тан бә секелестерді ығ ыстырумақ сатымен экспорттық бағ аларды уақ ытша тү сіру. 3. Тұ рақ ты демпинг - ә ділдік бағ асынан тө мен бағ амен тауарларды тұ рақ ты тү рде экспорттау.4. Қ айтымды демпинг — экспорт бағ аларын ішкі нарық тағ ы сондай тауарлардың сату бағ асына қ арағ анда жоғ арлату. 5.Ө зара демпинг — екі елдің бір тауарды тө мен бағ амен қ арсы саудалауы.

Демпинг ә детте мынадай нысандарда болады: стихиялық (жекелеген) демпинг — тауарды шетелде ө ткізу оның болжанбағ ан жағ дайда мол болып шығ уына апарып соқ тырады (қ ұ былыс ретінде жекелеген сипатта болады); тонаушылық демпинг - шетелдік жеткізушілердің олардың ө з нарық тарындағ ы жағ дайына нұ қ сан келтіру ниетімен (сыртқ ы нарық тағ ы бә секені жою жә не монополия қ ұ ру мақ сатымен) тауарды шетелге ішкі нарық тағ ың ан тө мен бағ амен саналы тү рде, ә дейі шығ ару; орнық ты демпингі — ішкі нарық пен салыстырғ анда бағ а жө нінен неғ ұ рлым икемді сыртқ ы нарық та бә секелесуге қ абілетті шепті жең іп алу мақ сатымен демпингсаясатын іске асыру жө ніндегі ұ зақ уақ ытқ а созылғ ан тұ рақ ты демпинг.

Капиталдың халық аралық қ озғ алысының ұ ғ ымына анық тама берің із, негізгі себептері мен нысандарын ашып кӛ рсетің із