Экстремалды жағдайдағы еңбектің ерекшеліктері

Ең бектің экстремалды жағ дайларына монотондылық, ұ йқ ы жә не сергектік ырғ ағ ының келіспеушілігі, кең істік қ ұ рылымын қ абылдаудағ ы ө згерістер, ақ параттың шектелуі, жалғ ыздық, топтық оқ шаулау, ө мірге қ атер тө ну. В. И. Лебедев экстремалды жағ дайдағ ы адам ә рекеттеріне толық сипаттама берді.

Монотондылық. И. М. Сеченов идеяларын дамыта отырып И. П. Павлов мидың жарты шар бө лігіне тітіркендірудің аз суммасы қ ажет деп пайымдағ ан. Афферентацияның ө згеруіне ә сер етуші ішкі тітіркендіргіш ағ ымдары адамдарғ а ұ шудың биіктігі мен ұ шақ басқ ару кезінде ә сер етеді. Бомбалаушы ұ шақ тар мү шелері олардың ортақ ынтасызыдғ ы, кө з кө руінің тө мендеуі, немқ ұ райдылық, ашуланғ ыштық жә не ұ йқ ышылық кү йі болатынын айтқ ан.

Ұ йқ ы мен сергегтік ырғ ағ ының келіспеушілігі. Адамның даму ү рдісі Жердің ө з осімен кү н жү йесін айналу ү рдісіне жазылумен анық талғ ан. Сансыз биологиялық тә жірибелердің нә тижесі барлық тірі ағ залардың клеткаларды бө лу ырғ ағ ы, белсенділік пен тыныштық кү йі, зат алмасу ү рдісі, тұ рақ ты жағ дайдағ ы жұ мысқ а қ абілеттілігі кү н бойына 24 сағ аттық қ айталанумен сипатталады. Қ азіргі таң да адам бойындағ ы 300 ү рдіс кү нделікті қ айталануғ а ұ шырайды.

Кең істік қ ұ рылымын қ абылдаудағ ы ө згерістер. Кең істікті бағ ытталушылық деп адамның Жер бетінде ауырлық кү ші бағ ытына сә йкес жә не ә ртү рлі қ оршағ ан заттарғ а қ атысты ө з кү йін бағ алай алу ү рдісін айтады. Бұ ндай бағ ытталудың екі компоненті де бір – бірімен тығ ыз байланысты, бірақ олардың ө зара қ атынасы біркелкі емес.

Ақ параттың шектелуі. Қ арапайым жағ дайларда адам кө п мө лшерде ақ паратты қ олданады, ө ң дейді жә не бө ліседі. Ол ақ параттың ү ш тү рі бар: туыстық немесе достық қ атынастағ ы аз адамдарғ а арналғ ан жеке ақ параттар; формалды ә леуметтік топ мү шелеріне арналғ ан арнайы ақ параттар; баспасө з ақ парат қ ұ ралдарымен берілетін ортақ ақ параттар.

Ұ зақ жалғ ыздық адам психикасына ө згерістер ә келеді. Росса (Антарктида) мұ здығ ында ү ш ай жалғ ыз болғ ан Р. Бэрд ө з кү йін депрессивті деп санағ ан. Ол ө з отбасы мү шелері мен достарының жарқ ын бейнелерін елестеткен. Осы кезде жалғ ыздық сезімі жоғ алатын болғ ан. Осы кездері жағ дайды философиялық талдауғ а талаптану ә рекеті басым болғ ан.

Топтық оқ шаулау. Арктикалық жә не антарктидалық экспедиция мү шелері жыл бойына топтық оқ шаулауда болуғ а мә жбү р болғ ан. Суасты қ айығ ының бө лімдерінің жекешеленуі аз топты адамдардың оқ шаулануына ә келіп соқ қ ан. Ғ аламшар аралық экспедиция командасы алты – жеті адамнан тұ ратын болғ ан. Марсқ а ұ шқ ан экипажда ү ш адам оқ шаулануда мә жбү рлі тү рде қ алғ ан. Осылай оқ шауланғ ан адамдар бір – біріне шынайы қ амқ орлық кө рсетуге ұ мтылып отырғ ан, досын қ тқ ару ү шін ө зін ө лімге байлағ ан.

Ө мірге қ ауіп тө ндіру адамның психикалық кү йіне белгілі бір мө лшерде ә сер етеді. Осындай жағ дайда қ алғ ан адамдар стеникалық эмоцияларғ а беріліп ерлік кө рсетіп жатады. Бірақ аман қ алуғ а сенімсіздік нә тижесінде психикалық шиеленісу туындауы мү мкін.

Экстремалды жағ дайларғ а психикалық структура. Кейбір экстремалды жағ дайларғ а тө селуге болады. Олардың бірнеше тү рін бө ліп кө рсетеді: тұ рақ ты тө селу, қ айта тө селу, дезадаптация жә не реадаптация.Тұ рақ ты психикалық тө селу. Бұ л экологиялық жә не ә леуметтік онтогенез ү рдісі кезінде пайда болатын психикалық шиеленісуді талап етпейтін психикалық ә рекеттер байланысы.

П. С. Граве мен М. Р. Шнейдман адамның тө селуі оның ішкі кү йлер қ орының болып жатқ ан жағ дайларғ а жетуімен байланысты деп тү сіндірген. Психикалық тө селу оның патологиялық кү йіне ұ қ самайды ол жеке ерекшеліктер мен жұ мыс істеу диапазонының кең ауқ ымымен сипатталады.

Адамның қ айта тө селуіне қ абілетсіздігі оның психикалық – жү йкелік ө згеруіне ә сер етеді.

Психикалық дезадаптация. Адамның жан кү йзелісі оның ү йренген қ атынастарының ү зілуімен, алғ а қ ойғ ан мақ сатына жетеалмаушылығ ы мен, жақ ын адамды жоғ алтуымен сипатталады. Бұ ның бә рі уайымдаушылық пен, жағ дайды бағ алай алмаушылық пен жә не одан шығ ар жолды таба алмауымен сипатталады.

Экстремалды жағ дайдағ ы психикалық дезадаптация уақ ыт пен кең істікті қ абылдай алмаушылық пен, ерекше психикалық жағ дайдың туындауымен сипатталады.

Кө птеген адамдар ішкі кү йлерінің ә рекеттері арқ ылы қ иын ө мірлік жағ дайлардан шығ ады, жә не жоғ алтқ ан жандү ние тепе – тең дігін сақ тайды. Бір сө збен айтқ анда қ айта тө селеді. Бірақ бұ л барлық адамдарғ а тә н қ асиет емес. Психикалық дағ дарыстан шығ а алмағ ан адамдар ө зін ө зі ө лтіруге дейін барады.

Психологиялық реадаптация. Қ айта қ ұ рылғ ан динамикалық жү йе, адамның реттелген қ атынастары, ерекше жағ дайда адамның ө мір сү ру уақ ыты оның тұ рақ ты стеоротипті ө мір сү ру жү йесіне айналады. Ә деттегі ө мір сү ру механизмдары жоғ алып, ұ мытылады. Адамның экстремалды жағ дайдан ә деттегі ө міріне қ айта оралуы оның динамикалық стеоротипін бұ зып, бұ рынғ ы ө мір сү ру дағ дыларына қ айта ү йренуге ә келіп соғ ады, яғ ни реадаптацияланады.

Ө мір сү рудің ерекше жағ дайларынан тыс экстремалды жағ дайдағ ы психикалық қ айта тө селу, дезадаптация, жә не реадаптация адам ө міріндегі келесі кезең дірдің кезектесуімен сипатталады:

1. дайындық

2. психикалық шиеленістің басты кезең і

3. кірудегі ө ткір психикалық ә рекет

4. қ айта тө селу

5. аяқ таушы психикалық шиеленіс

6. шығ удағ ы ө ткір психикалық ә рекет

7. реадаптация

Қ айта тө селу кезең і белгілі бір жағ дайларғ а байланысты терең психикалық ө згерістер кезең імен ауыстырылуы мү мкін. Осы екі кезең арасында аралық – психикалық тұ рақ сыздық ә рекетімен сипатталады.