Улардың әсер етуінің жалпы сипаттамасы

Ө ндірістік улардың ағ зағ а ә сер етуінен пайда болатын патологиялық ү рдістер қ алыпты ө мір сү ру ү шін қ ажетті функционалдық жә не қ ұ рылымдық жағ дайының дезорганизациялық кө рсеткіштері ретінде қ арастырылады. У ә сер еткенде пайда болатын мұ ндай ө згерістер сипаты мен дең гейі удың мө лшеріне, ә сер ету уақ ыты мен ағ задан шығ арылу уақ ытына байланысты.

Экзогенді факторлардың ағ зағ а, жеке мү шеге, жү йеге ә сер етуі цитоплазмалық мембрананың рецепторлық аппараты немесе компоненттері арқ ылы жү зеге асады.

Кө п жағ дайда рецепторлардың ферменті болады. Мысалы: ацетилхолинэстераза фермент молекуласының қ ұ рамына кіретін сериннің оксигруппасы, фосфорорганикалық байланысы (хлорофос, корбофос жә не т.б.) осы ферментпен комплекс тү зетін рецепторы болып табылады. Нә тижесінде кө птеген фосфоорганикалық байланысқ а ә сер етуіне қ атысатын арнайы антихолинэстеразды эффект тү зіледі.

Ферменттерден басқ а аминқ ышқ ылдар (гистидин, цистидин т.б.), нуклеинді қ ышқ ылдар, пуринді жә не пирамидинді нуклеотидтер, витаминдерде удың біріншілік ә сер ету рецепторы болып табылады. Жасуша метоболизмінде ү лкен рө л атқ аратын рецепторлар болып, кө бінесе ә рекеттесуге қ абілетті функционалды топтар: сульфгидрилльді, гидроксильді, карбоксильді, амин жә не фосфорқ ұ рамды топтар болып табылады. Сө йтіп, рецепторлардың орнына ә ртү рлі дә некер (медиаторлар) мен гормондар жү реді. Сонымен ағ зағ а удың біріншілік спецификалық ә сері зат+рецептор комплексі тү зілуі арқ ылы жү зеге асады. А. Кларк теориясы бойынша заттың улылық ә сері, осы зат молекуласының қ аптайтын рецептор кө леміне пропорционалды. Егер у молекуласының минимальды мө лшері ө мірлік маң ызды нысана-жасушамен байланысып, оны істен шығ аруы удың максимальды токсикалық ә сер етуі болып табылады.

Химиялық заттардың берілген ә сер ету механизмі тек біріншілік механизмге ғ ана қ атысты. Біріншілік ө згерістің артынша пайда болатын ағ за ө згерістері заталмасу бұ зылысында дамып жатқ ан патологиялық ү рдіске жалпы жә не таң дамалы ә сер ету қ арқ ындылығ ымен, ә ртү рлі мү шелер мен жү йелердің органикалық жә не функционалдық зақ ымдану қ арқ ындылығ ымен сипатталады. Осылайша ә ртү рлі клиникалык синдромдар дамиды.

Кейбір ө ндірістік улардың ә сері орталық жә не шеткі жү йке жү йе қ ызметін зақ ымдап, нейроинтоксикация немесе нейротоксикоз шақ ырады.

Жү йке жү йесіне арнайы ә сер ететін классикалық уғ а сынап буы, марганец, мышьяк қ осылысы, сероуглерод, тетраэтилсвинец жатады. Холинэстеразаның фосфоорганикалық ингибиторы жә не кө птеген наркотикалық заттар жә не барлық нейротропты дә рілік заттар нейротропты ә серге ие.

Кө птеген жедел нейроинтоксикацияның клиникалық кө рінісі психикалық, неврологиялық, жү йке жү йесінің ә ртү рлі қ ұ рылымдарына тікелей токсикалық ә сер етуінен туындағ ан соматовегетативті симптомдар, сонымен қ атар интоксикация нә тижесінде бірқ атар жү йелер зақ ымдануымен кө рінеді.

Ө н д і р і с т і к у л а р д ы ң ә с е р і н е н т у ы н д а ғ а н қ а н д а ғ ы ө з г е р і с т е р д і шартты тү рде жалпы гемотологиялық реакция жә не спецификалық ө згеріс деп бө луге болады. Жалпы гемотологиялық реакция ә сер ету механизміне байланыссыз кез келген улы зат ә серінен туындағ ан жедел интоксикация кезінде пайда болады. Сонымен қ атар ақ қ ан тарапынан да ө згерістер болады: нейтрофильді лейкоз лейкоцитарлы формуланың солғ а жылжуымен, эозинопения, лимфопения, лейкоцит санының кө беюі.

Қ а н н ы ң а р н а й ы ө з г е р і с і н е н ө н д і і с т і к ортаның зиянды химиялық факторының (бензол, бензолдың хлор ө ндірісі, хлороорганикалық пестицидтер, кө міртек оксиді, акрилат, свинец) белгілі бір тү рі ә серінен қ ан қ ұ рамының осы бұ зылысына алып келетінін білуге болады. Бұ л жағ дайда нозологиялық формасы жалпы гемотологиялық клиникада – гипопластикалық жағ дай, лейкоз, гемолитикалық ү рдіс, гиперсидеремиялық анемия, қ ан ұ ю бұ зылысы сияқ ты ауруларғ а сай келетін аурулар дамиды.

Тітіркендіргіш қ асиеті бар улы заттармен жедел тыныс алғ анда б а с ы м ы р а қ т ы н ы с а л у м ү ш е л е р і з а қ ы м д а л а д ы. Сонымен қ атар бірнеше жедел клиникалық синдромдар пайда болады: жедел токсикалық ларингофаринготрахеит; ү лкен жә не орташа калибрлі бронхтардың диффузды бұ зылысымен жү ретін жедел токсикалық бронхит; майда бронх жә не бронхиолла зақ ымдануымен жү ретін жедел токсикалық бронхиолит; жедел токсикалық ө кпе ісінуі; жедел токсикалық пневмания. Тынысалу мү шелерінің созылмалы зақ ымдануында тек токсикалық бронхит емес, токсикалық пневмосклерозда дамуы мү мкін.

Б а у ы р д ы ң қ о с ө з е г і н і ң з а қ ы м д а н у ы химиялық токсикалық заттардың организмге ә сер етуінен, гепатроптық топ улардың шығ уы мү мкін. Оғ ан хлорланғ ан кө мірсутегінің – метилхорид, хлороформ, тө ртхлорлы кө міртегі дихлорэтан т.б. Клиникалық кө рністе генотроптық удың ә серінен интоксикация сипатында холестаз жә не токсикалық гепеатит дамиды.

З ә р ш ы ғ а р у ж ү й е с і н і ң з а қ ы м д а н у ы н д а, бү йрек пен организм з а қ ы м д а н у ы н а токсикалық заттардың химиялық қ ұ рамына байланысты жол ашады.Химиялық қ осылыстардың басымырақ жинақ талуы жә не бү йректе патологиялық ү рдістің тууына байланысты екі топқ а бө леді.

1- т о п қ а бү йрек паренхимасын зақ ымдайтын жә не токсикалық нефропатия тудыратын химиялық қ асылыстар жатады.Олар металды қ осылыстар (сынап, қ орғ асын, кадмий, литий, висмут, алтын т.б.). мышьяк қ осындылары органикалық еріткіштер ә ртү рлі улы химикаттар т.б.Осылардың ә рқ айсысына арнайы, бірақ бү йректің патологиялық ү рдісіне интоксикациялық улар тә н сипатта, токсикалық нефропатияның дамуына ерекше жағ дайда клиникалық кө рністе басымдылық кө рсету, оның себепшісі улану.

2- т о п қ а ароматты аминдік қ осылыстар (бензидин, дианизидин, альфа-бета-жә не нафтиламин) жатады.Осы қ осылыстармен ұ зақ жанасуда болса, ең бектің санитарлық гигиеналық жағ дайы нашарлағ анда, несеп шығ аруының бұ зылуы (дизурия) туады, кейде зә р шығ ару жолдарында обыр жә не қ атерсіз ісік, ә сіресе қ уық жолындарында (папиллома)дамуы мү мкін, соң ында ракқ а ауысады, оны канцерогенездің сапалық кө рсеткіші деп қ араймыз.