Токсиндік әркеттің күші мен сипатына әсер ететін шарттар.

Улардың ә сер ету сипаты мен химиялық қ ұ рылымы. Органикалық қ осылыстардың токсинділік ә рекеті олардың қ ұ рылысы, қ асиеттеріне тә уелді.

Кө міртекті атомдардың тармақ тық байланысының электролитті емес ә сері белгілі. Қ алыпты кө міртекті қ осылыстармен байланысу ө зінің изомерлерімен салыстырғ анда, анағ ұ рлым жоғ ары токсинділік танытады. Осылайша, қ алыпты пропил жә не бутил спирттері сә йкес изопропил жә не изобутилдармен салыстырғ анда, кү шті ә сер еткіштер; сонымен қ атар, пропилбензол - изопропилбензолдан, октан - изооктаннан кү штірек. Бір ғ ана ұ зын тізбекті циклдік кө мірсутектер ө здерінің екі немесе одан да кө п тізбектермен байланысқ ан изомерлерімен салыстырғ анда, анағ ұ рлым жоғ ары токсинділік танытады. Мысалы, диметилциклогексан жұ бы этилциклогексан жұ бымен салыстырғ анда, баяу ә сер етеді.

Кө міртекті атом тізбектің ақ ауы олардың ингаляционды ә ректі кезінде кө мірсу ә серінің кү шін жоғ арылатуғ а ә келеді. Циклопропан, циклопентан, циклогексан жұ птары мен олардың гомологтары сә йкесінше метанды кө мірсутектер, пропан, пентан, гексан жұ птарына қ арағ анда кү штірек ә сер етеді. Полиметиленді сақ инадан ароматты тү рге ауысу ингаляционды жолмен ә рекет ету барысында электролитті емес ә сер кү шінің жоғ арылауына ә кеп соқ тырады: бензол мен толуол жұ птары циклогексан мен метилциклогексанғ а қ арағ анда кү штірек ә сер етеді. Молекулағ а гидроксил тобын енгізуде ерігіштігі жоғ арлап, байланысу ә сер кү ші бә сең дейді: сә йкесінше спирттердің кө мірсутектерге қ арағ анда токсинділігі тө мен.

Органикалық қ осылыстардың молекуласына галогендерді енгізу ә рқ ашан токсинділіктің жоғ арлауымен, жаң а токсинді ә серлердің туындауы мен жү зеге асырылады.

Молекулағ а нитро- (NO₂), нитрозо- (N0) жә не амин топтарын (NH₂) енгізу қ осылыстардың токсинділік қ асиетін бірден ө згертеді. Азот жә не азотты қ ышқ ыл алкилэфирлерінің NO₂ жә не N0 топтары оттегімен байланысады (этилнитрит, амилнитрит, этилнитрат, нитроглицерин). Майлы жә не ароматты қ атардың нитрозо байланыстарындағ ы нитро- немесе нитрозотоптары кө міртегімен байланысқ ан, ә сіресе нитро- жә не аминоө ндірістік ароматты кө мірсутектердің токсинділігі жоғ ары (нитробензол, анилин, толуидиндер, ксилидиндер). Ә сер ету кү ші мен нитро- жә не аминтоптары санының арасында тікелей байланыс жоқ. Алайда, амино- жә не нитро қ осылыстардың жалпы токсинділік сипаты олардың ағ задағ ы жағ дайына байланысты. Молекулағ а қ ысқ а байланыстардың химиялық қ осылыстарын енгізу - олардың химиялық реакциялар мен жоғ ары токсинділікке бейімделуін жоғ арылатады.

Анағ ұ рлым жоғ ары активтілікке қ анық пағ ан қ осылыстар, яғ ни дивинил, дивинилацетилен, стирол, винилацетат жә не т.б. ие болады.

Уларғ а сезімталдылық пен оның тү рлері. Уларғ а деген сезімталдылық тың сан тү рі бұ рыннан белгілі. Сезімталдылық тың алуан тү р-

Адам мен жануарғ а арналғ ан ацетофостың

(ДЕ₅₀±m) изотиімді мө лшері, мг/кг 12-кесте

леріне Г. Н. Красовскийдің қ ан холинэстеразының активтілігі бойынша анық талғ ан, адам мен жануарғ а арналғ ан ацетофостың изотиімді мө лшері (ДЕ₅₀) жайындағ ы мә ліметтерге мысалдар келтіруге болады (12-кесте).

Кестеде адам жә не жануар ү шін ацетофостың изитиімді мө лшері кө рсетілген жә не олар ә р жануарда ә р тү рлі болып келеді.

Токсинділік ә сердің қ алыптасуына жыныстық ә сері біркелкі емес. Кейбір уларғ а ә йелдер, ал кейбіріне ер адамдар аса сезімтал болып келеді. Ә йел ағ засы кейбір органикалық ерітінділерге сезімталдылық танытады. Жү ктілік кезінде улану ө те ауыр жә не ұ зақ жү ретіндігі дә лелденіп отыр. Кейбір улар, мә селен бор, марганец қ осылыстары ерлердің организміне ә р қ алай ә сер етеді.

Ағ зағ а тү рлі улы заттардың енуі есебінен болатын токсинділіктің адам жасына ә сері ә р тү рлі болады. Кейбір улар жастар ү шін аса қ ауіпті, кейбір- еуі - қ арттарғ а кө п қ ауіп тө ндіреді; токсинді ә сер жасқ а тә уелді болмайды.

Жануарларғ а жү ргізілген тә жірибелер кө рсеткендей, жас особьтар натрий нитритына, кү кіртті кө міртегіне анағ ұ рлым сезімтал, ал ү лкендері - аллил спиртіне, диэтил эфиріне, гранозанғ а, ал қ артайғ ан жануарлар аминазинге, фторғ а, дихлорэтанғ а сезімтал келеді.

Кейбір уларғ а жеке сезімталдылық тү рлі ағ залардың биохимиялық процесінің ағ ымы ерекшеліктеріне байланысты (биохимиялық, индиви-дуалдық). Жоғ арыда айтылғ андай, уланудың жү руіне ферменттердің ү лкен тобы қ атысады. Бұ л ферменттердің активтілігі ә р ағ зада ә р тү рлі болады.

Жеке дара сезімталдылық денсаулық жағ дайымен де анық талады. Мә селен, қ ан аурулары кездесетін адамдар қ ан тектес уларғ а, ал жү йке жү йесі зақ ымданғ ан адамдар нейтротропты уларғ а, ал ө кпе аурулары кездесетін адамдар шаң мен тітіркендіргіш заттарғ а аса сезімтал келеді. Қ арама-қ айшылық тың тө мендеуі созылмалы аурулардың, мә селен туберкулездің туындауына жағ дай жасайды.

Ағ заның уларғ а сезімталдығ ына ең бек ету сипаты да ә сер етеді. Ауыр жұ мыс істеу кезінде тыныс алу мен қ ан айналым жү йесі жылдамдатылып, удың ағ зағ а енуін тездетеді.

Зиянды заттардың интермиттирлі (аралық концентрациясы тұ рақ ты) ә сер етуі. Ө ндірісте бү кіл жұ мыс кү ні бойында ауада зиянды заттардың концентрациясы ү немі бола бермейді. Олар тү ске дейін баяу кө теріліп, тү скі уақ ытта қ айта тө мендейді де, жұ мыс соң ына қ арай жоғ арылайды; не болмаса технологиялық процестердің жү зеге асуына байланысты ө згеріп отырады. Ә сер етуші заттардың концентрациясы нолден ең жоғ арғ ы дең гей арасында ауытқ ып отырады жә не осындай жағ дайда зиянды заттардың интермиттирлі ә сері орын алады.

«Интермиттирлену» сө зі тура мағ ынада «аралық» деген сө зді білдіреді, токсикологияда уақ ыт аралығ ында ауытқ итын зиянды заттардың концентрациясының ә серін білдіреді.

Физиологиядан білетініміздей, максималды ә сер қ оздырғ ыш ә серінің бастапқ ы немесе соң ғ ы мерзімінде жү реді. Бір кү йден басқ а кү йге ауысу бейімделуді талап етеді, сондық тан тітіркендіргіштің жиі ауытқ уы оның ағ зағ а кү штірек ә сер етуіне ә келеді, алайда кү шею ә сері басқ а да себептерге байланысты болады. Мысалы, хлороформ жұ бымен улану осы удың ауадағ ы ұ дайы концентрациясымен тыныс алуғ а қ арағ анда, шартсыз двигателді рефлекстің жү зеге асуын тудырады. Мұ нымен қ оса, этанолмен жү ргізілген осындай тә жірибелерде ә сер етудің екі режимінде де айтарлық тай ө згешелік табылмағ ан. Улардың интермиттирлеуші ә сері кезінде басты ролді қ андағ ы концентрацияның ауытқ у фактісі алады. Бө тен ә рі баяу метаболизирленуші заттардың жинақ талу есебі ағ зада экспозиция ү зілісінің тү рлі жиілігінде жү зеге асырылады. Бұ л суммарлы экспозиция кезіндегі жиі ү зілістер ү зіліссіз экспозициямен салыстырғ анда, екі еседен кө п жинақ талады; егер суммаолы экспозиция біркелкі болғ анда, бірдей концентрацияда заттардың жинақ талуы экспозиция мен ү зілістер ауысымының жиілік режиміне айтарлық тай тә уелді болмайды. Нә тижесінде, химиялық фактордың ауытқ у интенсивтілігі жоғ ары дең гейдегі секілді, тө менгі дең гейде де адаптация процесінің бұ зылуына ә келеді.