Ндірістік улардың ағзаға тусу жолдары

Ө неркә сіптік улар ағ зағ а тыныс алу жолдары, асқ азан-ішек жолдары жә не зақ ымдалмағ ан тері арқ ылы, сонымен қ атар кө здің шырышты қ абаты арқ ылы тү суі мү мкін. Тынысалу жолдарынан улар ағ зағ а газ, бу, аэрозоль тү рінде жә не бу-газ-аэрозоль қ оспасы тү рінде тү седі. Удың асқ азан-ішек жолы арқ ылы тү суі, мұ рын-жұ тқ ыншақ шырышын жұ тқ анда, сонымен қ атар жеке бас гигиенасын сақ тамау нә тижесінде немесе аспенен, ауызсу арқ ылы тү суі мү мкін.

Тері арқ ылы кө біне суда жә не майда жақ сы еритін заттар тү седі, атап айтқ анда органикалық еріткіштер, сонымен қ атар кейбір металл тұ здары, мысалы: сынап, свинец т.б.

Удың ағ зағ а тынысалу жолдары арқ ылы тү суі. Улы қ осылыстардың т ынысалу жү йесінің шырышты қ абаты арқ ылы сің уі, негізгі жә не тез ағ зағ а тү су жолы болып табылады. Бұ л ө кпе альвеолла беткейінің ө те ү лкендігімен (есеп бойынша 100-120 м²) жә не альвеоладағ ы заттардың қ анғ а ө туін жү зеге асыратын ө кпе капиллярларына ү немі қ анның келіп отыруы тү скен уды барлық ағ зағ а таратуымен тү сіндіріледі.

Химиялық қ осылыстардың 2 ү лкен тобына арналғ ан ө кпе арқ ылы удың тү суіне арнайы заң нама бекітілген. 1-ші топты ә рекеттеспейтін бу жә не газдар қ ұ райды, оларғ а ароматтық жә не май қ атарының кө мірсу буы жә не оның туындылыры жатады. 2-ші топты ә рекеттеспейтін газдар қ ұ райды. Оларғ а аммиак, азот оксиді жә не т.б. улар жатады.

Ә рекеттеспейтін газ тә різді жә не бу тә різді бейэлектролиттердің ө кпеде сің ірілуі концентрация градиенті тө мендеуімен жү ретін жай диффузия заң ымен жү зеге асады. Мұ ндай заттармен қ анығ у жылдамдығ ы физико-химиялық қ асиетімен анық талады.

Удың тұ рақ ты концентрациясымен дем алғ анда, оның қ андағ ы мө лшері бастапқ ыда тез жоғ арылап, кейін бір дең гейде ұ стап тұ рады. Веналық қ андағ ы у мө лшері жә не қ анның ары қ арай газбен, бумен қ анығ уы тоқ талады. Қ андағ ы удың шекті мө лшері оның физико-химиялық қ асиетіне байланысты, ә сіресе артерия қ анындағ ы бу мө лшерінің, оның альвеоллалық ауадағ ы мө лшеріне қ атынасын анық тайтын тарату коэффициентіне (К):

К =

Бұ л коэффициент мә ні жоғ ары болғ ан сайын, ауадан қ анғ а тү сетін затта жоғ ары болады. Тарату коэффициент мә ні, сонымен қ атар ауа мен қ ан қ ұ рамындағ ы заттардың тепе-тең дігін орнататын жылдамдық қ а да ә сер етеді. Тарату коэффициенті жоғ ары бейэлектролиттер (ацетон) ауадан қ анғ а ұ зақ ө теді, ол тарату коэффициенті тө мен қ осылыстар (кө мірсумен) ауа мен қ ан арасындағ ы тең концентрация ғ а тез жетеді.

Ә сер ететін бу мен газдар дем алғ анда ағ зағ а уақ ытқ а байланысты ө згермей, тұ рақ ты жылдамдық та ұ сталады. Бұ л олардың тыныс жолдарында немесе бірден қ анғ а сің геннен кейін тез химиялық қ осылысқ а ұ шырауымен тү сіндіріледі.

Удың асқ азан-ішек жолы арқ ылы тү суі. Кейбір улы қ осылыстар ауыз қ уысында сің іріліп, қ ан айналымғ а тү седі. Ауыз қ уысы арқ ылы барлық майда еритін қ осылыстар, фенол, кейбір тұ здар, ә сіресе цианид сің іріледі.

Асқ азан арқ ылы удың сің ірілуі асқ азан сө лі ә серіне, шырыш тү зілуіне, тағ ам сипатына, сонымен қ атар, асқ азанның шырышты қ абатының қ андануына байланысты. Суда нашар еритін қ орғ асын қ осылысы асқ азан сө лінде жақ сы ериді, сондық тан тез сің іріледі. Асқ азаннан барлық майда еритін қ осылыстар, органикалық заттардың ионданбағ ан молекулалары сің еді.

Удың сің ірілуі аш ішектеде жү зеге асады. Удың сің уіне ортаның ә рекеттесу ө згерісі, ферменттер, қ осылыстың қ асиеті мү лтіксіз ә сер етеді. Ал мынандай заттар мысалы: мыс, уран, сынап қ осылысы сияқ ты металлдар эпителиальды жабындыны зақ ымдап, сің ірілуді бұ зады.

Майда еритін заттар диффузия жолымен жақ сы сің еді. Кү шті қ ышқ ылдар ішек шырышымен комплекс тү зе отырып, жай сің іріледі. Қ ұ рылымы бойынша табиғ и тү зілістерге ұ қ сас заттар шырышты қ абаттан қ оректендіргіш заттар сияқ ты белсенді тасмалдану жолымен сің іріледі.

Удың тері арқ ылы тү суі. Ө ндірістік жағ дайда зақ ымданбағ ан тері арқ ылы кө п мө лшерде химиялық қ осылыстар тү суі мү мкін. Удың тері арқ ылы кіруінің 3 жолы бар: эпидермис арқ ылы, тү к фоликуласы жә не тері мен май без тү тіктері арқ ылы. Эпидермис арқ ылы тек майда еритін органикалық заттар ө тетін болғ андық тан, эпидермисті липопротеинді барьер (кедергі) деуге болады. Эпидермияльды ө ткізгіштік – удың ө туінің 1-ші фазасы, теріден қ анғ а ө ткен қ осылыстарды кө шіру 2-ші фазасы болып табылады. Ондай болса майда еритін зиянды заттар ғ ана емес, суда еритін заттар да потенциальды қ ауіп тө ндіреді.

Ө ндірістік органикалық улардың ішінде ароматты нитро жә не аминоқ осылыстар, фосфорорганикалық инсектицидтер, кейбір хлорланғ ан жә не металлоорганикалық қ осылыстар тері арқ ылы ө ткенде интоксикация шақ ыратын ең қ ауіпті заттар болып табылады. Электролиттер зақ ымданбағ ан тері арқ ылы ө тпейді деуге болады. Зақ ымдалғ ан тері сө зсіз улы заттардың ағ зағ а тү суіне ық пал етеді.

Ағ задан улардың бө лінуі, таралуы жә не айналымы. Бірақ та бұ л тү р ө згеріске ұ шырайды. Уақ ыт ө те бере бө лінуде маң ызды ү лкен рө л атқ аратын сорбиционның қ ұ рамындағ ы талшық тар болып табылады. Сонымен бө ліну жү зеге асқ ан сә тте олар маң ызғ а ие бола бастайды сол сә тте талшық тарда жиынтық пайда болады, сорбициондық кө лемі осындай заттардан молырақ болады. Қ орытындысын да бө ліну статикалық тү рде жү зеге асады деп айтуғ а болады.

Липидті еритін заттар мысалы: майлы талшық тар жә не ағ залар, липидтерге бай жілік майы мен аталық ен т.б жатқ ызуғ а болады. Металлдардың қ атарына (кү міс, марганец, хром, кобальт, ванадий, кадмий, цинк т.б) олардың қ аннан жоғ алып кету асқ азан мен бү йректе жиналуына ә келеді. Қ алғ ан ағ залар элементтердің біркелкі таралуына қ осылады. Еритін жә не жақ сы диссоцирияланатындарғ а қ алайлы қ осындысы бериллий, барий, уран, калций мен фосфорғ а қ осылуғ а бейімді болып келеді жә не олар жілік талшық тарына жиналады.

Залалды заттардың ағ зағ а айналуы. Басқ а тү рдегі органикалық қ осындылар ағ зада метоаурулық белгілер тудырады. Олардың барлығ ын айналу тү рі ретінде қ арастыруғ а болады ферменттермен эндоплазмалық ретикулума бауыр жә не сырттың маталарының катализацияғ а айналдыруғ а деген жиынтық қ а қ арамастан сырт жерлерде (микросомалы емес) айналдыруғ а жол бермей ферменттермен катализацияланады. Осы реакцияның химиялық табиғ атында, оларды бейнелі жіктеуге болады.

М и к р о с о м а л ы қ ф е р м е н т т е р м е н қ ы ш қ ы л д а н у ы: ациклды гидроқ ышқ ылдану, ароматты қ осындылар аминді N- гидро-қ ышқ ылдану, S-қ ышқ ылдану, дезаминдену жә не сульфилаттануы.

М и к р о с о м а л ы қ ф е р м е н т т е р д і ң қ а й т а қ ұ р ы л у ы: қ айта қ ұ рылу нитро жә не азоқ осылыстар.

М и к р о с о м а л ы қ е м е с д е з а м и н д і қ ы ш қ ы л д а н у ы спирттердің қ ышқ ылдануы жә не альдегидтер алициклдық ароматтанушы қ осындылар.

М и к р о с о м а л ы қ е м е с қ а й т а қ ұ р ы л у ы альдегидтер мен кетондардың қ ұ рылуы.

Г и д р о л и з: гидролиз кү рделі эфирлер мен амидтар, микросомалық жә не микросомалық емес ферменттердің қ атысуымен жү реді.

Б а с қ а д а р е а к ц и я л а р: оларғ адегидроксилирленген катехол жә не гидроксамды қ ышқ ыл, дегалогенирлер, сақ ина пайда болуы, қ аныпағ ан қ оспалардың, дисульфидтер мен тиолдардың қ алпына келуі т.б.

Осындай тағ амдардың метаболикалық айналуы кейін а) ө згеріссіз бө лінуге б) коньюгацияланудан соң ынан бө ліну в) метоболизм ә рекетінен орта дең гейлі зат алмасуына ұ шырауы мү мкін.

Бірнеше ерекше функционалдық топтармен бірігу метаболизациялануы осының ә серінен осылардың ішіндегі бір ә р тү рлі метеболиттермен қ атарласуы.

Залалды заттардың ағ зада айналымғ а тү суінің барлық тү рдегі сызбасы

Эндоплазмалық тор бауырдың жә не басқ ада талшық тың торларының тү рлерін ұ сына отырып липопротеин арқ ылы барлық цитоплазмалық тордың қ абырғ асынан деген тарайтын канальце арқ ылы ауысады. Ретикулуманың 2 ү лгісі бар: қ отыраш эндоплазматикалық тор оның беті рибосомами қ апталғ ан, ақ уыздың синтез болып табылғ анына, қ арамастан жә не тегіс эндоплазмалық ретикулум, рибосома ө зіне аздағ ан ферменттік белсенділік пен эндоплазматикалық ретикулуммен тегісімен тоқ улы.

Биологиялық қ ышқ ылдану катализациялану жү йесі микросомалық ферменттер жә не ауқ ымды айналым реакцияларынынан тұ рады, бірақ, олардың барлығ ы бір механизмге яғ ни гидроқ ышқ ылдануғ а қ атысты болмайды.

Микросомалардың қ ышқ ылдану реакциясы келесі сызбадан кө рініс табады.

1. Гидроқ ышқ ылданғ ан ароматты сақ ина:

C₆H₅R ------- HOC₆H₄R

2. Гидроқ ышқ ылданғ ан екі жақ ты сақ ина (ацикликалық):

RCH₃ ------ RCH₂OH

3. N-дезалкиларлануы

R-NH-CH₃ ----- [R-HCH₂OH] ----- RNH₂ + HCOH

4. О-дезалкиларлануы:

R-О-СН₃ ----- [R-O-CH₂OH] ----- ROH + HCOH

5. Дезминадталынуы:

R-CH(NH₂)CH₃ ----- [RCOH(NH₂)CH₃] ----- R-CO-CH₃ + NH₃

6. Сульфоқ ышқ ылдың пайда болуы:

R-S-СН₃ ----- [R-S-CH₂OH] ----- R-SO-СН₃

Осы реакциялар ү шін кафермерт НАДФН₂ жә не оттегінде қ алпына келтіріп отырады. Қ алпына келтірген никотинадениндинуклеотидфосфат оттегіні белсенді молекулалық пішінге айналдырады: активтелген оттегі ара қ атынасу тү рлі гидроксилаз, гидроқ ышқ ыл бө где қ ұ ралымда болады.

Қ алпына келтірген микросомалы реакциялар ә мбебап ғ ана емес олар тотық тырғ ыш. Келесі кезең дер ішінде қ алпына келтіруге ұ йғ арылатынына, қ арамастан жә не фермент емес фазаны: микросомалық фермент кешені НАДФН₂-Цитохром-С-редуктаза немесе НАДН₂ (никотинамид-аденин-нуклеотид) -цитохром -В-редуктаза ФАД(флавинадениннуклеотид) арасында ФАД-Н₂ қ алпына келтіреді. Соң ғ ы ферментативті емес улы қ ұ ралымды: қ алпына келтіреді

ФАДН₂ + R-NO₂ ----- ФАД + RNH₂ + 2Н₂О

Микросомалы емес реакциялар тотық тандыру, қ алпына келтіргенде жә не гидролиздың кө птеген фермент жү йелермен катализацияланады. Айталық, гомогенат бауырдың еруші фракциясында, бү ршіктің жә не ө кпелердің алкогольдегидрогеназдарын асырайды, тез кө птеген алғ ашқ ы спирттарды лайық ты альдегидтерге қ ышқ ылдандырады. Осы реакцияның қ ажеті НАД болып табылады немесе НАДФ жә не Р- 450 цитохромасының қ атысуы.

Немикросомальные реакции окисления, восстановления и гидролиза катализируются многими ферментными системами. Например, в растворимой фракции гомогенатов печени, почек и легких содержится алкогольдегидрогеназа, которая быстро окисляет многие первичные спирты в соответствующие альдегиды. Необходимым коферментом этих реакциясы НАД или НАДФ жә не цитохром Р-450 қ атысуы қ ажет.

СН₃СН₂ОН + НАД ----- СН₃-СOH + НАД-Н₂

Алкогольдегидрогеназа

Микросомалы емес калыптасудың бірнеше тү рлері белгілі: қ осарлама қ алыптасу дисульфид, сульфоқ ышқ ыл т.б

Кү рделі эфир мен амид қ ышқ ылы гидролитті ыдыратады. Бұ л ү рдісте (эстраз жә не амидаз) ферменттер қ атысады, олар бауырда жә не қ ан плазмасында болады.

Эстераза

RCOOR' + Н₂О ----- RCOOH + R'OH

Амидаза

RCOHNH₂ ----- RCOOH + NH₃

Алғ ашқ ы реакциялардан кейін биотрансформация улы қ оспалар химиялық белсенділікке ие болады (ОН, СООН, NH₂, SH жә не т.б) бұ лар каньюгация жә не эндогенді субстрат глюкуронды қ ышқ ыл, сульфатпен, уксусной қ ышқ ылымен, кейбір амино қ ышқ ылдармен реакция тү зеді. Осының нә тижесінде ә йгілі молекулалар организмнен тез бө лінетін сары тү сті заттар тү седі. Осындай тү рмен ағ зада фенолдар спирт жә не карбон қ ышқ ылы трансформацияланады.

Металл жә не олардың қ осындылары ағ зағ а тү скенде ө здерінің формаларын кө п рет ө згертеді. Оның ү лкен бө лігін ағ зада болғ ан сә тте олар ақ уыз кешені ретінде жү реді.Шегерім ретінде қ озғ алысты жә не аздап жер қ оозғ алысты металлдар жатқ ызылады. Брінші сұ йық фаза йондық формада болады кейіннен қ атты емес тез гидролизделетін кешен қ алыптастырады. Металлдар белсенді топпен биокешен қ ұ райды: ОН, СООН, НРО₃ жә не лимон қ ышқ ылы. Аминқ ышқ ылы мен бө лек металдармен ақ уызғ а ұ қ сас ө мір сү реді. Аминқ ышқ ылдарымен SH-тобыен қ осылатындар Hg, Pb, Co, Cd; СООН-тобы - Сu, Ni, Zn, Mg, Ca. Валенттілігіне қ арай металдар ағ зада ауыспалы тү рде қ алыптасады жә не қ ышқ ылданады. Осылай бесвалентті мышьяк ағ зада токсикалық ү швалентті тү рмен бірге қ алыптасады.

Залалды заттардың организмнен шығ уы. Токсиндік заттар арқ ылы ө кпеден, бү йректен, асқ азан-ішек жолдарымен тері арқ ылы шығ арылады. Бұ л ретте улар бірнеше жолмен бірмезгілде шығ арылады.

Залалды заттың шығ арылым кө птеп бірінші кү н жә не организмге тү кеннен аптада кейін, одан ары ақ ырындайды. Жартылай шығ арылым уақ ыты биологиялық кезең пайдалану мү мкіндігі ү шін сипатты, организмге немесе жеке мү шелерге қ ажеттілік концентрациясын 50%-ке азайтады.

Ө к п е а р қ ы л ы б ө л і н у. Кө птеген ұ шушы электролит емес заттар негізі ағ задан ө згермес кейпінде демалатын ауа арқ ылы бө лінеді. Бу мен газдардан бө ліну жылдамдығ ы олардың суда еруіне байланысты. Ол неғ ұ рлым аз болса, сол удың бө лінуі ағ задағ ы қ аннан тезірек жү зеге асады. Ең жә й бө лінетін залалды заттарғ а депонирленген майлы тіндер жатады.