Вирус жұққан өсімдіктерді айқындау.

Жылумен ө ндеп, меристеманы ө сіру арқ ылы алынғ ан материалды вирустың бар-жоғ ын міндетті тү рде тексеру керек. Ол ү шін тү рлі ә дістер қ олданылады: вирустық ауруды айқ ындаушы ө сімдіктер; серологиялық ә дістер; электрондық микроскоппен қ арау жә не иммуноферменттік талдау.

Вируспен зақ ымдалғ ан ө сімдіктен бө лінген шырынды жапырақ тарына тамызғ анда, кейбір ө сімдіктер аурағ а тез шалдығ ады. Олар вирустың жұ қ қ анын арнайы сезімталдық реакция арқ ылы кө рсетеді. Бұ л ә діске кө п уақ ыт жә не кө п ең бек жұ мсалады. Арнайы ө сімдіктерді ө сіретін теплица қ ажет жә не оларды ө сіретін маман керек. Бұ дан басқ а, ә дістің сезімталдығ ына тү рлі факторлар ә сер тетеді, жауап реакция білінгенше бірталай уақ ыт кетеді. Қ орытындысында, бұ л ә діс ө ндіріс масштабында кө птеген ө сімдіктерді жылдам жә не тиімді талдауғ а жарамайды.

Электрондық микроскоп арқ ылы ө ткізген талдау қ ымбатқ а тү седі жә не ұ зақ уақ ыт ө теді. Бұ л ә діс ғ ылыми зерттеулер ү шін, мысалы вирустарды бө ліп шығ арғ анда, жаң а вирустарды алғ ашқ ы рет анық тағ анда қ олданылады.

Ауыл шаруашылық практикасында кө бінесе серологиялық ә дістері қ олданылады. Олардың негізінде организмнен тыс антигендер мен антиденелердің ә рекеттесу реакциясы жатады. Арнайы жасалғ ан шыныда ө сімдіктің тазартылмағ ан сө лінің бір тамшысы антисыворотканың бір тамшысымен қ осылады. Жасушаның органоидтарында абсорбцияланғ ан вирустар оларды серологиялық реакцияғ а қ атыстырады, нә тижесінде тұ ң ба (агглютинат) пайда болады. бірақ бұ л ә дістің анық тау сезімталдығ ы тө мен болғ андық тан, оны тек қ ана жапырақ тарда жоғ ары концентрацияда жинақ талатын вирустардв анық тау ү шін қ олдануғ а болады.

Вирустардв анық таудың ең жақ сы, сезімталдығ ы жоғ ары ә дә сі, ол иммуноферменттік анализ. Жоғ ары сезімталдық пен жфлдамдық тан басқ а бұ л ә дістің тағ ы бір артық шылығ ы бар. Талдау ү шін ө сімдіктің кез келген мү шесінен алынғ ан материал ө те аз мө лшерде жұ мсалады. Бірақ бұ л ә дістің жаппай пайдалануы тү рлі вирустарды анық тайтын иммунодиагностикумдардың жетіспеушілігімен шектеледі. Қ азіргі кезде вирустарды анық тайтын нуклеин қ ышқ ылдардың молекулалық будандастыруына негізделген ә дісі жете зерттеліп дайындалғ ан. Шамасы, болашақ та бұ л ә діс иммуноферменттік ә дісінің орнына қ олданылады.

Вирусы жоқ ө сімдіктерді ө сіру кең інен таратылу ү шін тү рлі дақ ылдардың миллиондағ ан ө сімдіктерін вирустарғ а тексеруден ө ткізу керек, ал ол ү шін диагностиканың экспресс ә дістерінен басқ а сол жұ мыстарды автоматтандыру керек болады.

Картоптың вируссыз кө шетін алу.

Картоптың вирусы жоқ кө шет материалын алу технологиясы тү йнектерді жылумен ө ндеуден басталады. Кө пшілік мақ ұ лдағ ан гипотеза бойынша, вирустардың 34-40°С температурасында кө беюінің тежелуі зат алмасудың ө згеруімен байланысты. Тү йнектерді вирустың тү ріне қ арай 7 кү ннен 7 аптағ а дейін жылумен ө ндейді. Сонымен бірге тү йнектер вирустарды тежейтін, бірақ ө сімдіктердің ө су қ арқ ынын арттыратын заттармен ө нделеді. Меристемалары бө ліп алу ү шін ақ шыл, ұ зындығ ы 3-5 см ө скіндер пайдаланылады. Ө скіндерді жуып-шайып, стерильдеп, бокстың ішінде олардың апекстерін бө ліп алады. Іс жү зінде 50-100 мкм кө леміндегі меристеманы бө ліп алу мү мкін емес, сондық тан онымен бірге алғ ашқ ы жапырақ бастамалары алынады, сонда оның кө лемі 500 мкм жетеді. Осығ ан бола экспланттың ішінде вирустары болуы мү мкін, бірақ оның есесіне апекстың ө суге қ абілеті артады.

Апекстер агарланғ ан қ оректік ортада ө сіп, дамиды. Ұ зындығ ы 0, 3-0, 5 см ө ркендер пайда болғ ан соң, оларды одан да жақ сы ө су жә не тамырлану ү шін жаң а қ оректік ортағ а кө шіреді. 5-7 жапырағ ы шық қ ан соң, ө сімдіктерді қ алемшелеп, ә рқ айсысын қ ұ рамы бұ рынғ ыдай қ оректік ортағ а пробиркаларғ а отырғ ызады. Бір қ алемшені вирусқ а тексеру ү шін алып қ алады. Вирусы жоқ ө сімдіктер сауық тырылғ ан линияның негізін салады. Вирустан тазартылғ ан ө сімдіктердің кө беюін жылдамдату ү шін оларды жү йелі микроқ алемшелейді. Қ алемшелерден ө сімдіктер меристемамен салыстырғ анда едә уір тез дамиды, сонымен бірге тамырлары мық ты жә не жапырақ тары мол болады. пробиркаларда микроқ алемщелеу арқ асында 2-3 айдың ішінде 2-3 мың ө сімдік алуғ а болады.

Одан кейін осы ө те кішкене нә зік ө сімдіктер (суперсуперэлита) ұ зақ мерзім сақ талу ү шін тоң азытқ ышқ а салынады немесе теплицада топырақ қ а отырғ ызылады. Жұ мыстың осы кезең і ө те маң ызды жә не оғ ан бар ық ыласты аудару қ ажет. Қ олайлы жағ дайларда бір сортты сауық тыру ү шін 40 меристеманы бө ліп алу жеткілікті, сонда in vitro жағ дайында 7-8 айдың ішінде 30-40 мың тү йнек алуғ а болады. сауық тырудың тиімділігі кө бінесе сорттың ерекшеліктеріне, вируспен зақ ымдану дең гейіне, маусымның ә серіне байланысты. Теплица жағ дайында ө сіп кө бейген ө сімдіктер суперэлитаны қ ұ райды, оларды бө лек ұ стап, кейін арнайы кө бейтеді. Сонда алынғ ан элиталық ө сімдіктерді ө ндірістік кө шеттікте кө бейтіп, шық қ ан тү йнектерді (тұ қ ым материалды) шаруашылық тарғ а сауық тырылғ ан кө шет материалын алуғ а жібереді. 5-6 жылдан кейін сорт қ айта зақ ымданады, демек жаң а сауық тырылғ ан кө шет материалдары ылғ и қ ажет болып тұ рады.

Меристемалық ө сімдіктерді тиімді пайдалану мақ сатымен картопты микротү йнектермен кө бейтудің жылдамдатқ ан ә дісінің технологиясы дайындалғ ан. Ө сімдіктерді микроқ алемшелеп, қ алемшелерді тү йнектерді пайда болғ ызатын ортағ а отырғ ызады. Олардың шығ уына дем беру ү шін тө мен температурамен (10-15°С) ө ндейді. Сонымен микротү йнектер кө бінесе жапырақ қ олтығ ында пайда болады. микротү йнектер жақ сы сақ талады жә не кө бейтуге қ олайлы.

Соң ғ ы кезде картопты сауық тыру ү шін каллустарды пайдаланады. Каллусты қ айта-қ айта жаң а ортағ а кө шіргенде, оның жасушалары вирустардан тазарады, морфогенез процестері нә тижесінде вирустары жоқ регенерант ө сімдіктері шығ ады. Дә лелденгендей, кейбір сорттарды сауық тыру ү шін осы ә діс апикальдық меристеманы ө сіруге қ арағ анда тиімді келеді. Ө сімдіктің ұ шынан алынғ ан каллустарында морфогенез процестері тез ө теді.

Вирустан таза материалдарды алу табысты болуы мына шарттарғ а байланысты:

1)ө сімдікті жылумен ө ндеу мү мкіншілігі;

2)меристеманы ө сіру мү мкіншілігі;

3)вирустарды анық тайтын жақ сы игерілген сезімталдығ ы жоғ ары тестің болуы;

4)сауық тырылғ ан материалды толық оң ашалау жағ дайында ө сіріп кө бейту;

5)сауық тырылғ ан материалдың мө лшері жыл сайын алғ ашқ ы материалды жаң артуғ а жеткілікті болу керек.

Бұ л шарттар тү рлі дақ ылдарда бірдей орындала алмайды. Қ азіргі кезде осы ә діспен картоптың бағ алы сорттарынң барлығ ы дерлік сауық тырылғ ан, бірақ біздің елімізде бұ л технология алғ ашқ ы тұ қ ым шаруашылығ ына енгізілмеген.