Дәріс: Өсімдіктерді сауықтыру.

1. Апикальдық меристеманы ө сіру.

2. Вирус жұ қ қ ан ө сімдікті айқ ындау.

3. Картоптың вируссыз кө шетін алу.

Кө птеген пайдалы ө сімдіктер толып жатқ ан вирустар, бактериялар жә не саң ырауқ ұ лақ тар қ оздыратын ауруларғ а шалдығ ады. Соның зардабынан жыл сайын олардың ө німі тө мендеп, сапасы нашарлайды. Клондық микрокө бейту кезінде стерильденген экспланттарды асептикалық жағ дайда ө сірудің арқ асында ө сімдіктер бактериялық жә не саң ырауқ ұ лақ тық патогендерден сауық тырылады, бірақ сыртқ ы залалсыздандыру эксплантты вирустан тазарта алмайды.

Вирустармен ә деттегі химиялық ә дістермен кү ресуге болмайды, себебі олардың тіршідік ә рекеті ө здері ішіне енген қ ожа ө сімдік жасушаларының метаболизмімен тығ ыз байланысты. Қ азіргі уақ ытта 600-ден астам фитопатогендік вирустар белгілі. Олар адамғ а қ ауіпсіз болса да, екпе ө сімдіктерді зақ ымдап, ауыл шаруашылығ ына ү лкен зиян келтіреді. Мысалы, вирус ауруларының ә рекетінен тү сім шығ ыны картопта 25-88%, жү зімде-60% дейін, шиеде-35-96%, қ ара ө рікте-5-95%, алмада-66% тө мендейді де, ақ ырында бұ л ө сімдік сорттарының азғ ындауына ә келіп соғ ады. Мысалы, Францияда картоптың Бельде-Фонтанэ деген бағ алы сорты вирусқ а шалдығ у себебінен мү лдем жоғ алып кетті. Мұ ндай мысалдар басқ а ө сімдіктерде де кездеседі.

Апикальдық меристеманы ө сіру.

Вирустар қ оздыратын аурулармен кү ресудің негізгі жолы, ол аурудан таза, сауық тырылғ ан кө шет алу. Соң ғ ы кезде вирусы жоқ картоп жә не басқ а вегетативтік жолмен кө бейетін ө сімдіктерді алу ү шін апикальдық меристеманы ө сіру ә дісімен бірге термоө ндеуді, хемотерапияны жә не вирустарды сарапқ а салуды табысты қ олданылады.

Ә деттегі вирустан қ ұ тылу ә дістерінен апикальдық меристеманы ө сіру ә дісінің негізгі айырмашылығ ы мынада. In vitro жағ дайында регенерант ө сімдіктері алынғ анда, олар инфекцияғ а шалдық пайды. Бұ л ә дістің негізін қ алағ ан француз ғ алымдары П.Лимассе мен П.Корнуе. олар 1949 жылы кө рсеткендей тең біл кеселді темекінің жапырақ тарында вирустың концентрациясы ө сімдіктің ұ шына жақ ындағ анда тө мендеген. Ө ркен ұ штарының, яғ ни апикальдық меристемалардың жартысында вирус тіпті болмағ ан. Апикальдық меристеманы ө сіру ә дісін вегетативтік жолмен кө бейетін ө сімдіктерді бірінші пайдаланғ ан 1952 жылы Г.Морель мен К.Мартин. олар бұ л ә дісті нарғ ызгү лді (георгин) тең біл вирусынан сауық тыру ү шін қ олданғ ан.

Вирустардың меристема ұ лпасында кө беймеуінің себептері жө нінде ә р тү рлі пікірлер бар. Бір зерттеушілер болса меристемада вирустардың болмауын олардың бір жасушамен екінші жасуша арасында баяу қ озғ алысымен тү сіндіреді. Себебі меристемада ө ткізгіш жү йесі жоқ, ал плазмодесмалар кө лемі ө те кішкене. Басқ алары болса, бұ л фактіні меристемаларғ а тә н ерекше вирустық нуклеопротеидтің синтезін тежейтін метаболизммен тү сіндіреді.

Жылумен ө ндегенде ө сіп келе жатқ ан ө ркен ұ штарында вирустың кө беюі кү шті тежеледі, сондық тан жаң адан пайда болғ ан меристема жасушаларында вирустың болмауы мү мкін. Жылумен ө ндеу нә тижеді болу ү шін донорлық ө сімдіктерді жоғ ары температурада (30-40°С) ө суге жақ сы жағ дай жасап ұ зағ ырақ ұ стау қ ажет. Сол кезед жаң адан ө сіп шық қ ан ө ркендердің ұ штары вирустан алас болады. Бірақ барлық ө сімдіктер ұ зақ мерзімді жылумен ө ндеуге шыдамайды. Олардың ө суі бә сең болады жә не басқ а да жағ ымсыз ө згерістер байқ алады. Танаптық жә не жеміс-кө кө ніс дақ ылдарын сауық тыру ү шін термоө ндеу, меристеманы ө сіру жә не вирустық тестер арқ асында сұ рыптау тә сілдері қ осыла аралас қ олданылады.