Останай облысының топырағының сапасын (бонитетін) бағалау

Қ останай облысы – Қ азақ стан Республикасының ә кімшілік-аумақ тық бө лігі. Орталық -Қ останай қ аласының Жер аумағ ы 196, 0 мың км².Облыстың географиялық орны ө те қ олайлы. Ол солтү стік-батысы мен солтү стігінде Ресейдің Орынбор, Челябинск, Қ орғ ан облыстарымен, шығ ысында жә не оң тү стік-шығ ысында Қ азақ станның Солтү стік Қ азақ стан, Ақ мола жә не Қ арағ анды облыстарымен, оң тү стік-батысында Ақ тө бе облысымен шектеседі. Облыс аумағ ы негізінен жазық дала.

Қ останай облысының топырақ тары-облыс жерінде алты ө сімдік-топырақ тық аймақ шалар бө лінеді, олар даланың кә дімгі жә не оң тү стік қ ара топырақ тары мен кү нгірт қ ара-қ оң ыр, қ ара-қ оң ыр /қ ұ рғ ақ дала/, ашық қ ара-қ оң ыр /шө л дала/ топырақ тар мен қ оң ыр топырақ /шө лді аймақ /.Соң ғ ы екі типшелерден басқ алары егіншілікте /астық егісі/ пайдаланады. Қ азақ стандағ ы ең ірі астық ө ң ірі /егістік кө лемі 5, 6 млн.га/. Қ ара жә не қ оң ыр-қ ызғ ылт топырақ тар облыстың солтү стік жә не орталық аудандарында егін шаруашылығ ы мен мал шаруашылығ ын ө ркендетуге қ олайлы. Оң тү стіктегі сұ р топырақ ты бө лігі қ ұ нарлығ ының тө мен болуына байланысты негізінен, мал шаруашылығ ына қ олайлы.

Облыс жеріндегі топырақ жамылғ ысының бойлық бағ ытта белдемдік байланыстағ ы ө сімдік жамылғ ысы таралғ ан. Оның солтү стігінің жің ішке бө лігін орманды-дала белдемі алып жатыр. Орманды жерлер негізінен, ә р тү рлі бұ талар ө скен терек аралас қ айынды шоқ тардан тұ рады.

Ауыл шаруашылығ ын жақ сы жү ргізуге жә не жоспарлауғ а топырақ қ ұ нарлығ ының сандық есебі ө те қ ажет. Бұ ғ ан топырақ бонитеті мен экономикалық бағ алау жатады.Топырақ бонитеті жер қ орының сандық жә не сапалық жағ ын кө рсететін жер кадастрының ең негізгі бө лігі.

Қ останай облысында бонитет шкаласы қ ойылғ анда негізгі кө рсеткішке(0-50см) орта метрдегі қ арашірінді қ абаты жатады.Облыста жақ сы қ асиеті мен ө німділігінің белгілігімен этолон ретінде – кә дімгі орта қ абатты қ аратопырақ орта гумусты орта қ ұ мбалшық кө рсетілген.Оғ ан 100 балл қ ойылғ ан. Қ арашірінді қ оры қ абатта 0-50см.

Топырақ қ ұ рамындағ ы бонитет шкаласының дұ рыстығ ы топырақ ө німділігі мен бағ асының шкаласымен тексеріледі. Міне осы арқ ылы бағ алауғ а жататын ауылшаруашылығ ы топырақ тың ө німділігі анық талады.

Ауа-райы

Қ останай облысы Евразия материгінің орталығ ында орналасқ ан, ө зінің жылдам континенталды ауа-райымен ерекшеленеді.

Аймақ климаты негізінен жазы жылы жә не қ ысы суық /шығ ысында ызғ арлы/ болып келеді. Батыс – шығ ыс бағ ытта жылу мен жауын-шашын мө лшері азайып, климат ызғ арлығ ы артады. Орманды дала климаты, дала аймағ ына қ арағ анда, жұ мсақ тау жә не ызғ арлылығ ы шамалы. Мұ нда шілде мен ақ пан айларының орташа температурасы батыстан шығ ысқ а қ арай сә йкес ішінде 24⁰С-дан 20⁰С-ғ а жә не -4⁰С-дан 27⁰С-ғ а дейін тө мендейді.Температурасы 10⁰С-дан жоғ арғ ы кү ндер саны орманды-даланың батысында 150-180, шығ ысында 90-120-ғ а дейін азаятын болса, дала аймағ ында сә йкес 140-180 жә не 97-140 кү нге тең. 10⁰С-дан жоғ ары жылдық тиімді температура қ осындысы сол бағ ытта орманды далада 2400-3000⁰-тан 1400-1600⁰-қ а, ал далада 2300-3500⁰-тан 1500-2300⁰-қ а дейін тө мендейді.

Атмосфералық тү сім мө лшері 500-600 мм-ден 300-350 мм-ге дейін жә не солтү стіктен оң тү стікке қ арай кемиді. Жауын-шашынның едә уір мө лшері /30-40-еуропалық. 50 проц. Азиялық бө лігінде/ жаз айларында тү седі. Орманды-дала аймағ ының солтү стік жағ ында жауын-шашын мен булану мө лшерінің арасалмағ ы бірге жақ ындайды, оң тү стігінде ол=0, 77, дала аймағ ында одан да тө мен /0, 50-0, 66/.

Топырақ тарына шолу

Қ ара топырақ тың негізгі топырақ қ ұ раушы жыныстарына лө с пен лө с тұ рпатты қ ұ м-балшық тар жатады.

Қ ара топырақ тегі-жаралуы (генезис) туралы ү ш болжамды кө зқ арас (гипотеза) айтылғ ан олар: тең іздік, батпақ тық жә не қ ұ рылық -ө сімдік.

Қ ара топырақ ты дала аймағ ында табиғ и шө птесін ө сімдіктер астында жылына едә уір (100-200 ц.га) органикалық қ алдық тар тү зеді. Ол жалпы биомассаның 40-60 процентіне тең жә не қ алдық тардың сондай мө лшері ө сімдік тамырларына келеді.Сондық тан қ ара топырақ қ ұ ралуындағ ы биологиялық заттар айналымының негізгі ерекшелігі-ө сімдік қ алдық тарымен жыл сайын топырақ қ а азот пен кү лдік элементтердің мол тү суі. Далалық ө сімдіктер қ алдық тары ақ уыз азоты мен негіздерге бай болғ андық тан, олар даланың қ олайлы ылғ алы-жылу, оттегі жеткілікті жағ дайында жә не жыныстың сілтілі ортасында ыдырап, гумустену ү рдісімен тартынады.

Қ ара топырақ тың гумустілігінен кейінгі белгісі-қ арашірінділі жиектің дә н-уақ кесекті, суғ а тө зімді, тү йіртпектілігі. Сондай-ақ қ ара топырақ ө сімдікке қ ажет қ оректік элементтердің едә уір қ орымен, қ олайлы су-ауа жә не физикалық -химиялық қ асиеттерімен, яғ ни жоғ ары табиғ и қ ұ нарлылығ ымен сипатталады.

Қ ара топырақ жаралуындағ ы тағ ы бір ерекшелік-кескін бойында карбонат тұ здарының маусымды қ озғ алысы (динамикасы). Жоғ арыда сиатталғ ан қ ара топырақ қ ұ ралуындағ ы жалпы ерекшеліктер аймақ аралық ө сімдік-климаттық жағ дайларғ а сай ө зіндік айырмашылығ ымен айқ ындалғ ан.

Дала аймағ ында кә дімгі жә не оң тү стік қ ара топырақ типшелерін айырады. Олардың алабы кебірлік ала кешенмен 99 млн га жерді алып жатыр.

Кә дімгі қ ара топырақ А жиегі қ алың /30-40см/, кү ң гірт-сұ р немесе қ ара тү сті, айқ ын дә нді немесе кесек дә нді тү йіртпектерден тұ рады. Ол біртіндеп келесі кү рең рең ді кү ң гірт-сұ р кесекті немесе кесек-призма тү рлі В₁ жиекшеге ауысады. Жалпы гумус жиегінің /АВ₁/ қ алың дығ ы=65-80 см.

В₁ астында гумус ағ ыны бар В₂ жиекше орналасқ ан, ол кө бінесе карбонатты иллювилік жиекпен ұ штасқ ан немесе оғ ан дереу ауысады. Карбонаттар «ақ кө з» тү рінде айқ ындалғ ан. Бұ л белгі-кә дімгі қ ара топырақ тың жоғ арыда сыпатталғ ан типшелерінен айырмашылығ ы. Банитет баллы (60-70).

Оң тү стік қ ара топырақ дала аймағ ының оң тү стік бө легін қ амтып, кү ң гірт-қ ара қ оң ыр топырақ тармен шектеседі. Гумустық жиек қ алың дығ ы =25-40 см, оның тү сі кү ң гірт-сұ р немесе қ оң ыр-кү рең, кесекті келеді. Одан тө мен айқ ын қ оң ыр-кү рең тү сті, кесек-призма тү рлі, тү йіртпектілі В₁ жиекше жатады.Жалпы гумустық жиек /А+В₁/ қ алың дығ ы 45-60 см жетеді.Иллювилік жиекте /Вк/ карбонат «ақ кө здері» айқ ын кө рінеді. Тұ з қ ышқ ылының тасу терең дігі В₁-дің тө менгі бө легінде немесе гумустық жиектің шекарасында жатады. Тө менгі 1, 5-2м, кейде одан терең жынысты, ұ сақ кристаллды ғ аныш, кейде кө терің кі мө лшерде жең іл еритін тұ здар кездеседі. Қ ара топырақ қ ұ ралу ү рдісі нә тижесінде топырақ тың механикалық қ ұ рамында кескін бойы айтарлық тай ө згеріс болмайды. Тек кү лгінденген, кейде сілтісізденген, тектер кескіні тө менгі жалынды тозаң ды тү йірлер мө лшерінің аздап кө бейгені байқ алады. Керісінше кебірленген жә не кермектелген тектес кескінінің жоғ арғ ы бө легінде тозаң мө лшері артқ аны байқ алады. Минералогиялық қ ұ рамында біріншілік минералдар басым, екіншілік /жоғ ары дисперсті/ минералдар монтморилонит пен сулыслюда тобынан тұ рады. Тозаң тобына солармен қ атар кристаллданғ ан бір жарым тотық ты минералдар /гетит, гибсит/, аморфты заттар мен аз мө лшерде жоғ ары дисперсті / тым майда/ кварц кіреді.

Қ ара топырақ тың химиялық қ ұ рамына мына негізгі ерекшеліктер тә н: кескінінің жоғ арғ ы жағ ында гумус пен қ оректік заттардың /N, Р, К, микроэлементтер/ биотекті жиналғ аны, кескін бойы минералды бө лшектің жалпы қ ұ рамы салыстырмалы тұ рақ ты болуы жә не одан қ арбонаттардың иллювилі /шайылымды/ типті таралуы жә не одан жең іл еритін тұ здардың шайылғ андығ ы. Топырақ кескініндегі қ арашірінді таралуын алсақ, оның мө лшері жоғ арғ ы жиекті кө терің кі де, кескін терең деген сайын біртіндеп кеми береді. Гумус тү зілудегі бұ л ерекшелік шө птесін ө сімдік тамырларының тарауымен тығ ыз байланысты екенін кө рсетеді. Қ ара топырақ қ арашіріндісі қ ұ рамында гумин қ ышқ ылдары /гқ / басым / С_гк: С_фк=1, 5-2/. Олардың ө зегінде /ядро/ жоғ ары дә режелі конденсацияланғ ан /кү рделенген/ жә не кальциймен байланғ ан топ басым; кү лгін топырақ қ а қ арағ анда, фульвоқ ышқ ылдар тобы кү рделі келеді де оның еркін «белсенді» фракциясы мү лдем болмайды. Сондық тан қ арашірінді суда шамалы ериді /1/200-1/250 бө легі/.

Гумустің мө лшері топырақ қ ұ ралу жағ дайлары мен аналық жыныстар қ ұ рамына байланысты ө згереді: ең кө п қ ор орташа балшық ты жә не ауыр қ ұ мбалшық ты, қ алыпты, сілтісізденген жә не кә дімгі қ ара топырақ типшелеріне келеді. Топырақ тағ ы азот ү лесі /0, 2-0, 5 проц/ гумус мө лшеріне сә йкес ө згереді.

Кремний қ ышқ ылы мен бір жарым тотық ты қ осындылардың таралу жалпы мө лшері кескін бойы біркелкі, яғ ни топырақ та минералдар бұ зылуының жоқ екенін кө рсетеді. Тек кү лгінденген жә не сә л сілтісізденген қ ара топырақ тар кескіні жоғ арғ ы бө легінде біржарым тотық тылар азайғ анымен кремний қ ышқ ылының ө скені байқ алады; бұ л қ ұ былыстар топырақ қ ұ ралу ү рдісінің ерекшеліктеріне /кү лгіндену, кебірлену немесе кермектенуге/байланысты. Карбонаттардың иллювилі /шайынды тү рлі/ таралуы топырақ кескінінде су-жылулық қ ұ былымдар ерекшеліктеріне, топырақ ауасы мен ерітіндісі арасында жү ретін кө мір қ ышқ ыл газы динамикасына /жылжуына/ байланысты.

Қ ара топырақ тың гумуске байлығ ы, кальцийдің қ арқ ынды биотекті жылжуы, оның қ олайлы физикалық -химиялық қ асиеттерін қ алыптастырады. Қ ара топырақ жоғ ары негіздер сің іру сиымы /30-70 мг-экв 100 г т/, сің іру кешені негіздермен қ анығ уы, жоғ арғ ы жиектер реакциясының бейтараптылығ ы жә не жоғ ары буферлігі мен /қ айсарлылығ ы/ ерекшеленеді. Сің ірілетін алмаспалы катиондар арасында кальцийдің маң ызы зор, ал сің ірілген магний ү лесі катиондар жиынтығ ының 15-20 процентіне тең. Кү лгінденген жә не сілтісізденген типшелер сің іру кешеніне сутегі ионы кіретіндіктен оларда біраз /5-7 мг-экв/ гидролитикалық қ ышқ ылдылық байқ алады. Кә дімгі жә не оң тү стік типшелер сің іретін катиондар қ ұ рамына шамалы натрий кіреді де басқ а типшелерге қ арағ анда, магний ү лесі жоғ арылайды. Кебірленген қ ара топырақ кешеніне енген натрий катионы саны ө скен. Еркін карбонатты топырақ жиегінің ортасы сә л сілті /рН=7, 5-8, 5/ тартқ ан.

Қ ара топырақ тың жақ сы физикалық жә не суфизикалық қ асиеттері оның жоғ ары гумустілігі, қ арашірінді жиегінің қ алың дығ ы жә не суғ а тө зімді тү йіртпектілігіне байланысты. Қ олайлы физикалық жә не жоғ арғ ы су сің іру, су ұ стау қ абілетін анық тайды.

Қ ұ рғ ақ дала аймағ ының басты типі қ ара-қ оң ыр топырақ.

Қ ара-қ оң ыр топырақ тар қ алыптасуы ұ зақ, қ ұ рғ ақ жылы жазда жә не суық, жұ қ а қ арлы қ ыста ызғ арлы климат жағ дайында ө теді. Аймақ тың ортажылдық температурасы ұ дан 2-3⁰ С-ғ а тө мендейді. Аймақ тың басым бө лігі жазық жә не ойлы-қ ырлы қ ұ рылық, оның бедері кө лемді.ал тұ рпаты ойлы-қ ырлы келеді. Топырақ негізінен лө с тү рлі карбонатты қ ұ мбалшық тар мен аздап лө сте қ алыптасады.

Типшелер мынандай тектерге бө лінеді: кә дімгі, кебірлі, сортанданғ ан, қ алдық сортанданғ ан, кебірлі-кермекті, карбонатты, терең сортанданғ ан, тұ тасқ ан жә не шала дамығ ан. Бонитет баллы (40-60).

Кү ң гірт қ ара-қ оң ыр тың топырақ тарда қ арашірінділі жиек қ оң ыр тү сті, кесек дә нді тү йіртпекті келеді, ал егістікке игерілгенде тү йіртпектер ыдырап, топырақ массасы шаң ды-кесекті қ ұ рылым алады. А+В жиегінің қ алың дығ ы 35-45 /50/ см, тасу терең дігі 45-50 см, ғ аныш пен жең іл еритін тұ здар 2 м терең дікте жатады. Кебірленген терең де қ арашірінділі В₁ жиекшенің тө менгі жағ ы шайылып келген коллоидтармен байығ ан, ол кепкенде қ атаяды да, қ ұ рылымы кесек бағ аналы немесе тоң кесекті, қ ырлары қ оң ыр-кү рең тү сті 1, 5 тотық ты темір мен қ абыршық ты агрегаттардан тұ рады.

Ә детте кебірлігі кү шейген сайын соң ғ ы белгі де ү дей береді.

Кү ң гірт қ ара-қ оң ыр кебірлі кермектенген топырақ белгісін қ арашірінділі жиектің жоғ арғ ы жә не тө менгі бө лігіндегі тү йіртпек қ ырларына қ онғ ан кремний тотығ ы ұ ны мен тақ талы (плиталы) немесе қ абатшалы- саң ылаулы тү йіртпектілік қ ұ рылым кө рсетеді.

Корбанатқ а қ анық жыныстарда қ ұ ралғ ан топырақ тар карбонатты келеді де, топырақ тұ з қ ышқ ылынан кескін бойы кү шті тасиды. Ал карбонатты кебірленген топырақ тар карбонатты ауыр механикалық қ ұ рамды жыныстарда қ алыптасады да, кескіні қ ұ рғ ақ кү йінде қ атты нығ ыздалғ ан жә не жарылғ ан кү йінде сақ талып, ылғ алданса тым ісініп сазданып кетеді. Топырақ тың сің іру кешенінде /В да/ алмаспалы натрий мен магний басым. Қ алдық кебірленген кү ң гірт қ ара-қ оң ыр топырақ тың сырт белгісі анық сақ талғ ан, бірақ В мұ ндай кебірлік қ асиет «қ алдық» саналады. Шамалы таситын тү рше жең іл механикалық қ ұ рамды жыныстарда қ ұ ралғ ан, олардың суды жақ сы ө ткізуіне байланысты, карбонаттары 1-1, 5 м терең дікте шайылғ ан жә не ғ аныш қ абаты болмайды. Тұ тасқ ан топырақ тегі балшық ты жыныстарда қ ұ ралғ ан, онда сің ірілген натрий мө лшері аз болса да, В-жиегі айқ ын болады. Шала дамығ ан тегі қ атты тасты жыныстар ү гіндісі Дэлювиде қ ұ ралады, оның кескіні сә л ғ ана қ алаптасқ ан жә не қ арашірінділі жиек жұ қ а А+В₁ 20 см аспайды.

Қ ұ рғ ақ дала аймағ ының басты типі қ ара-қ оң ыр топырақ..Қ ара-қ оң ыр топырақ тар қ алыптасуы ұ зақ, қ ұ рғ ақ жылы жазда жә не суық, жұ қ а қ арлы қ ыста ызғ арлы климат жағ дайында ө теді.

Аймақ тың басым бө лігі жазық жә не ойлы-қ ырлы қ ұ рылық, оның бедері кө лемді, ал тұ рпаты ойлы-қ ырлы келеді. Топырақ негізінен лө с тү рлі карбонатты қ ұ мбалшық тар мен аздап лө ске қ алыптасады.

Қ ара-қ оң ыр кейіпті топырақ далалық қ уаң климат жағ дайында, шө птесін ө сімдіктер астында қ алыптасқ ан. Қ ара-қ оң ыр тың топырақ кескінінде шамалы шымды А жиек белгіленген, жалпы гумустук жиек қ ара-қ оң ыр немесе ашық қ ара-қ оң ыр /қ оң ыр рең ү стемдеу/ тү сті, қ ұ рылымы тү йіртпекті-шаң ды келеді. А дан тө мен ө тпелі В₁ жиекше жатыр, оның рең і сұ р-қ оң ыр, қ ұ рылымы ірі тү йіртпекті, кебірленген тегі кесекті бағ аналы-жаң ғ ақ тү рлі тү йіртпекті келеді. Тү йірлер қ ырларының кей жері жылтыр, тү сі қ оң ыр-кү рең тартқ ан. Келесі жиекше –В₂-ің тү сі біркелкі емес, жалпы сұ р-қ оң ыр рең ді, қ ұ рыламы-ірі тү йіртпекті немесе кесекті, оның астында шайылымды-карбонатты Вк жиек жатады. Оның тү сі қ оң ыр-сарғ ыш, тү йіртпектері жаң ғ ақ тү рі, карбонаттылығ ы мен кебірлену қ асиеттері салдарынан топырақ массасы аса тығ ыз жымдасқ ан. Бонитет баллы (35-40).

Кә дімгі қ ара-қ оң ыр тү пшеде қ арашірінді диек жұ қ алау /А+В=30-40 см/, топырақ кескіні жоғ арырақ тасиды /40-50 см/, тұ здар жақ ын жатады: карбонаттар -50-55 см, ғ аныш 150-170 см жә не жең іл еритін тұ здар -2 м.

Қ алыптасқ ан қ ара-қ оң ыр топырақ тардың ә детте лайлы тү йірлер тобы кескін бойы біркелкі тарағ ан, ал кебірленген тегінде олар В жиегінде жиналғ ан. Кебірлік қ асиет артқ ан сайын мұ ндағ ы лай лай тү йірлер саны да артады. Н.Горбуновше/1964/ қ ара-қ оң ыр топырақ тың лай қ ұ рамындағ ы балшық ты /екіншілік/ минералдар монтмориллонит реті мен сулы слюдалардан қ ұ ралғ аны байқ алады, аз мө лшерде гетит, гиббситтер кездеседі, ал каолинит мө лшері шамалы; топырақ тың ірі тү йірлері кө бінесе кварц пен дала шпаттарынан, слюда мен мү йіз алдамышынан тұ рады. Қ ара-қ оң ыр топырақ тың кескін бойы жалпы кремний қ ышқ ылы мө лшері біркелкі келеді, тек А жиегінде оның азғ ана шоғ ырланғ аны байқ алады; сондай-ақ кебірленген тегінде де сол жиекте мол жиналғ ан; керісінше 1, 5 тотық ты темір мен алюминидің таралуы ә детте топырақ тың кебірлену қ асиетіне бейімдеу: ө те-мө те мө лшері кебірленген жиекте артқ ан. Бонитет баллы (30-40).

Ашық қ ара-қ оң ыр топырақ типшесінің қ арашірінділік жиегі алдынғ ыдан сә л жұ қ алау /А+В=25-35 см/, тү йіртпектілігі мә нді емес, карбонаттар шайылмай, топырақ бетіне жақ ын жатады; кебірленген топырақ кескіні жеке жиектерімен ерекшеленген. Лайлы тү йірлер А жиегінде тапшы, В да олар мен 1, 5 тотық тар саны артқ ан. Кебір белгісі айқ ындалғ ан жоғ арғ ы жиектің тү сі ашық қ оң ыр, бет жағ ы қ абыршық -тақ талы тү рлі тү йіртпекті, массасы қ опсығ ан, ал кебірлі жиек қ ұ рылымы тығ ыздалғ ан. Кебірленген В жиегіндегі сің ірілген алмаспалы натрий мө лшері сің іру сиымынан есептегенде, 3 проценттен аспайды, сә л кебірлі тегінде ол 3-5 процентке тең, орташа кебірленген топырақ та 5-10 жә не аса кебірленген топырақ та 10-15 процентке жетеді.

Ашық қ арақ оң ыр топырақ тың қ ұ мбалшық ты тү ршесінде материалдық заттар мө лшері мынандай: қ арашірінді 2-3, азот 0, 15-0, 2, фосфор 0, 08-0, 2 процент; негіздер сің іру сиымы 100 г топырақ та 15-25 мг-экв-ке тең, олардың қ ұ рамында кальций мен магний 65-97, алмаспалы натрий 3-15 процентке жетеді. Топырақ тың ортасы жоғ арғ ы кескін бө легінде сә л сілтілі болса /рН=7, 2-7, 5/, тө менгі жағ ында сілтілі /рН-8/ қ алыптасқ ан. Қ оректік элементтер мө лшері мен корбанаттылығ ына байланысты: 1кг топырақ та жылжымалы фосфор 5-20, алмаспалы калий 100-400 мг-ге дейін ауытқ иды. Жең іл еритін тұ здар қ ұ рамы мен мө лшері шайылмайтын қ ұ былымда қ алыптасқ ан жә не терең кескінді қ амтиды; ғ аныш пен жең іл еритін тұ здар кө бінесе оның жоғ арғ ы 1, 5 м қ абатында жиналғ ан. Кебірленген топырақ кескінінде жең іл еритін тұ здар ө те аз-су сү зіндісінде қ ұ рғ ақ қ алдық 0, 1 проценттен аспайды, олар тек жоғ арғ ы 120-160 см терең дікте байқ алады; қ ұ рамдық мө лшері тұ рғ ысынан сілтілі жерлік металдардың кү кірт тұ здары басым. Сондық тан қ ара-қ оң ыр топырақ тар ү штік кезең жыныстарында қ ұ ралғ ан, ә детте кү кірт Дхлор типті келеді.

Ауыл шаруашылық дақ ылдары ө ніп-ө суін қ ұ рғ ақ шылық тежейтін болғ андық тан, ө німді егіншілікті дамыту ү шін ә детте топырақ та жеткілікті тиімді ылғ ал қ орын жинауғ а арналғ ан агрошараларды /қ ар тоқ тату, егін қ орғ аушы ағ аштар отырғ ызу, екпе пар, топырақ ты сү дігерлі терең қ опсыта жырту, ық тырма егісін т.б./ қ олданғ ан жө н. Кү ң гірт жә не кә дімгі қ ара-қ оң ыр топырақ тарда қ атты бидай, тары, кү нбағ ар мен жү гері егіледі. Ашық қ ара-қ оң ыр топырақ та суармай егін егу нә тижесіз жә не ө нім тым тұ рақ сыз, оны 3-4 жылда бір алуғ а болады.

Қ ара-қ оң ыр топырақ тарды суармалы жағ дайда азот, фосфор, ал суарылмайтын егістікте ылғ алды жылы фосформен тың айтқ ан, ә сіресе фосфор тың айтқ ышының аз мө лшерін тұ қ ым мен қ оса себу тиімді. Кебірленген қ асиет топырақ ө німділігін тө мендететін болғ андық тан, оның қ ұ нарлылығ ын арттыру ү шін фоспогипс қ олданады. Аса кебірленген топырақ ты жайылымғ а пайдалану керек.

Торғ ай ү стірті /плато/, ұ сақ тас тө сенішті, қ оң ыр тү сті, кө бінесе сортанды, шаң ды ауыл қ ұ мбалшық тардан жә не жең іл механикалық қ ұ рамды жыныстардан тұ рады. Бонитет баллы (25-40).

Шө лейттік қ оң ыр топырақ тың негізгі тектік ерекшелігі қ ұ ралу жағ дайлары ө згешелігінде, атап айтқ анда, ауа райы қ ұ рғ ақ шылығ ы мен ө сімдік жамылғ ысының аз ө німділігінде.Қ арашірінді аздығ ы жә не гумус жиегі жұ қ алығ ы шө лейттік қ оң ыр топырақ қ а тә н қ асиеттер. Органикалық заттардың бұ зынуы артық болуына байланысты олар тез ыдырайды. Сондық тан ө сімдік қ алдық тары ыдырауынан біраз сілтілі металл-кү лдік элементтер /200-кг/га/ жиналады. Олардың қ ұ рамындағ ы натрий тұ здары терең шайылмайды да, бұ л катион топырақ сің іру кешеніне еніп, шө лейттік қ оң ыр топырақ тың кебірленуіне себептеседі. Ал кебірлік жиек осы топырақ тың аймақ тық белгісі болғ андық тан, В.Докучаев оны қ оң ыр кебірленген топырақ деп атағ ан.Бірақ жең іл механикалық қ ұ рамы топырақ тарда бұ л қ асиет онша дамымағ ан. Сондай-ақ шө лейттік қ оң ыр топырақ тарғ а ғ аныш пен жең іл еритін тұ здардың жә не корбанаттардан аз шайылғ андық /сілтісіздену/ қ асиет тә н.

В.Докучаев /1900/ қ ара қ оң ыр жә не қ оң ыр топырақ тарды ә уелі бө лек кө рсетсе, кейін оларды «қ ара-қ оң ыр жә не қ оң ыр топырақ тар» деп бір типке біріктірген. Н.Сибиоцев /1901/ те оларды бір типке жатқ ызып, тек қ ана қ оң ыр /қ ұ ба-қ оң ыр/ топырақ типшесі ретінде кө рсеткен. Соң ыра шө лейттік қ оң ыр топырақ тар ө з алдына бө лек тип ретінде кө рсетіліп, таратылу шекаралары мен тектік белгілері анық талады.

Топырақ тағ ы қ арашірінді мө лшері мен аймақ тық қ асиеттердің /кебірлік, карбрнаттылық, сортаң дылық / айқ ындалу жә не тұ здардың сілтісіздену /шайылу/ дә режесі тұ рғ ысынан, тип ішіндегі айырмашылық тар жергілікті жағ дайлар /топырақ тың механикалық қ ұ рамы, жыныстар ө згешеліктері, т.б./ мен ө ң ірлік ерекшеліктеріне байланысты.

Шө лейттік қ оң ыр топырақ кескінінде ә лсіз қ абат-қ абат тү йіртпекті жә не борпыл қ ұ рылымды, қ ұ балау-қ оң ыр немесе ашық қ ұ ба тү сті, қ арашірінділі-элювилі /гумус шайылатын / А₁ жиекше айқ ындалғ ан. Кө бінесе оның ү стінде жұ қ а қ абық ша байқ алады. Қ арашірінділі жиек қ алың дығ ы 10-15 см, ол тө мен қ арай, тү йіртпектері ү лкен кесекті немесе тоң кесекті, тығ ыздалғ ан немесе тығ ыз қ ұ рылымды, тү сі кү ң гірттеу-сұ р қ оң ыр иллювилі /шайынды заттар шоғ ырланғ ан/ В₁ жиекшеге ауысады. А₁+А₂ жиекшелердің қ алың дығ ы -30-35 см.

Қ арашірінділі-иллювилі жиектен тө мен біркелі рең ді емес, ақ шыл карбонат дақ тары бар, сарғ ыш қ оң ыр иллювилі карбонатты Вк жиек жатыр, ол тығ ыз салындығ ы, тоң кесек немесе жаң ғ ақ тү рлі тү йіртпекті келеді; 80-100 см терең діктен ол оқ шау, ғ аныш /Сғ / шоғ ыры бар аналық жыныспен жалғ асады; оның астында жең іл еритін тұ здар /Ст/ жиынтығ ы байқ алады.

Шө лейттік қ оң ыр топырақ тар арасында қ ұ мбалшық тылары мен бірге қ ұ майтты жә не қ ұ мды тү ршелерді де кең інен тарағ ан. Топырақ тың механикалық қ ұ рамына тә н ерекшелік тозаң ды тү йірлер тобы кескін бойы біркелкі таратылмайды жә не оның кө п мө лшері, тұ рақ ты кебір белгісі бар, В₁ жиекшенің тө менгі бө лігінде шоғ ырланады. Онда кебірлік қ асиет ұ лғ айғ ан сайын, тозаң ды тү йір мө лшері де артады.

Шө лейттік қ оң ыр топырақ тың физикалық қ асиеттері қ олайсыз, қ атты бө легі тү йіртпексіз, иллювилі жиек тым тығ ыз /қ ұ рғ ақ кү йінді/, суө ткізгіштігі тө мен.

Шө лейттік қ оң ыр топырақ тарды қ ұ нарлылығ ы мен ылғ алдылығ ы тө мен болғ андық тан, ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарын ө сіруге тек қ ана суармалы жағ дайда ғ ана мү мкін. Солай болғ анда басты назарды бұ л аймақ та топырақ тың қ айта сортандануына, кебірленуіне жә не жел эрозиясына қ арсы тұ рақ ты, озат жү йелі агротехнология мен агроормандық мелиорация шараларын игеру керек. Суармалы егіншілікке біркелкі кебірленбеген, сортанданбағ ан массивтердің топырағ ы жарамды. Дегенмен ең қ олайсыз-шабынды, далалық қ оң ыр топырақ. Тұ щы ыза дең гейі қ ұ рылық бетіне жақ ын жатқ ан, механикалық қ ұ рамы жең іл, шабынды далалық қ оң ыр топырақ тар бақ ша, кө кө ніс жә не жеміс ағ аштарын ө сіруге қ олайлы. Жылу қ оры жеткілікті болғ андық тан, шө лейттік қ оң ыр топырақ қ а суармалы жағ дайда ө те бағ алы дақ ылдар ө сіруге болад