Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Топырақ бонитетінің баллдарын шығару тәсілдері






Бонитет баллдарын есептеуде В.Докучаевтің кезінен бері екі жол бар. Біреуінде бонитет баллдары топырақ тық критерилер арқ ылы шығ арылса, екіншісінде топырақ тық тү ршелер немесе агроө ндірістік топтардағ ы ауылшаруашылық дақ ылдарының орташа кө пжылдық ө ніктік кө рсеткіштеріне сү йенеді. Бірінші тә сілше топырақ тардың бонитеттік баллдарын пропорциялық (сә йкестілік) ә діспен шығ арады. Оның негізіне эталонды (ү лгілі) топырақ қ асиеттерінің кө рсеткіштері салынады. Қ асиеттер 100 баллмен яғ ни эталон кең тарағ ан жә не қ ұ нарлы топырақ бағ аланады. Ал басқ а топырақ тардың қ асиеттерін бағ алау эталондық кө рсеткіштердің пайызын қ ұ райды. Бонитеттік баллдар мына формула (тұ рпат) мен шығ арылады:

 

а) (ІІІ)

Мұ ндағ ы Б-топырақ балл; Мк- топырақ белгісінің (гумус, N, P, K, т.б.) қ оры немесе пайызы – кә дімгі маң ызы; Мм – ең жоғ ары (максималды) немесе оң тайлы (кү рделі тә уелділіктегі) осы белгінің маң ызы; ол топырақ тағ ы 100 баллғ а (эталон) жатқ ызылатын кө рсеткіш.

Қ арашірінді жә не NPK қ оры келесі формула арқ ылы анық талады:

 

б) (ІV)

Қ - қ арашірінді қ оры, м/ге

М- тектік жиектің қ алың дығ ы, м;

В- осы тү йірлік қ ұ рамды жиектің кө лемдік массасы;

Р- қ арашірінді мө лшері, %,

Ал жылжымалы қ оректік заттар (NPK) қ оры ү шінші формуламен

в) Н = М. 10000 анық талады, мұ нда В*А

Н-NPK қ орлары, кг/ге;

М- тектік жиек қ алың дығ ы, м;

В- осы қ абаттың кө лемдік массасы;

А- NPK мө лшері, мг/кг топырақ та.

Есептеп шығ арылғ ан жеке белгілердің бонитеттік баллдары ө зара салыстырылып, қ айсылары бір-бірімен жә не ө ніктілікпен кореляциялық (тура немесе теріс) байланыста жә не қ айсысы шеттетілген екендігін табады. Сонан соң топырақ тар қ асиеттерінің бонитеттік орташа баллдары есептеліп, солар бойынша облыстық (аудандық) бонитет шкаласын қ ұ рады.

Ю. Федорин (1977) оң тү стік-шығ ыс Қ азақ стан (Жетісу ө ң ірі) топырақ тарының сапасы (бонитет) мен дә нді дақ ылдар ө ніктілігі арасындағ ы кореляциялық байланысын тапқ ан (7-кесте). Топырақ қ асиеттерінен ө нікке ық пал ететін кө рсеткіштердің 0-50 см терең діктегі қ арашірінді мен жалпы азот қ орын 0-20см-ік жыртылатын қ абаттағ ы фосфор қ орын алғ ан. Солардың ә р қ айсысының ө нік пен тура кореляциясын (байланысын-ч) есептеген, ол гумустікі =0, 97, жалпы азоттікі =0, 76, фосфор қ орынікі =0, 59.

Бұ лардың бірлескен ө нікке тура ық палы –R-0, 98 болғ ан.

 

5 кест- Оң тү стік-шығ ыс Қ азақ стан (Жетісу) топырақ тарының сапасы (балл) мен дә нді дақ ылдар ө нігі арасындағ ы байланыс –(кореляция-Федорин Ю, 1977)

Топырақ (Т.) ө нік, ц/ге 0-50см-гі жалпы саны, м/ге 0-20см-гі фосфор қ оры, м/ге Орташа ө лшем- R, балл
қ ара шірінді Жалпы азот
           
Нағ ыз қ аратопырақ -   24, 6 3, 6  
Аз гумусті қ аратопырақ     19, 5 3, 25  
Кү ң гірт қ аратопырақ Т.     11, 0 4, 9  
Ашық қ аратопырақ Т.     7, 7 4, 6  
Кә дімгі қ ұ ба Т.     5, 6 3, 2  
Ашық қ ұ ба қ ұ мбалшық ты Т.     4, 5 3, 6  
Ашық қ ұ ба қ ұ майтТ.     4, 1 2, 8  
Кореляциялық баллдардың коэфициенті -r - 0, 97 0, 76 0, 59 0, 98

 

 

Қ азақ стан Республикасы топырағ ының бонитеттік шкаласы бонитет баллдарын жоғ арғ ы жарты метрлік қ абаттағ ы гумус мө лшеріне қ арай есептеуді кө здейді (В, 1987; 1990; Нечаев Л, 1990).

Қ арағ анды облысы жыртылатын кү ң гірт қ арақ оң ыр топырақ тарының бонитеттік шкаласын шығ ырғ анда жалпы қ арашірінді мен азот мө лшерін, жыртылатын (0...30см) қ абаттағ ы сің ірілген негіздер сыйымы мен гумустік жиектің қ алың дығ ы (1%-тік гумус шегарасына дейін) есепке алынғ ан (Дә улә тшини, 1989)

Топырақ тардың негізгі бонитеттік шкаласы, тә ртіпті тү рде қ осымша шкалалармен тү зетіледі. Олар топырақ тың карбонаттылығ ына, кебірлігіне, сортаң дығ ына, механикалық қ ұ рамына, майда топырақ тың қ алың дығ ына, аса ылғ алдылығ ына қ олданылатын тү зету (+ -) коэфициенттері болып саналады (қ ара 6-кесте).

6 кест- Іле Алатауының топырақ -климаттық жағ дайлары мен ауылшаруашылық дақ ылдары ө ніктілігінің кореляциялық байланысы (Тазабеков, 1983)

Дақ ылдар ө ніктің ауытқ уы, ц/га Топырақ (Т.) жә не есептелген ө нік жағ дайларының саны Кореляция коэффициенттері  
Қ ос-r Қ асиеттер жиынтығ ы-R  
Физикалық қ асиеттері; қ оректік заттар Атмосфераның су ғ ылу тә ртібі  
           
Кү здік бидай 20-48 Шабындық қ ұ ба, 7 0, 55 0, 66 0, 87
             
Жаздық арпа 6-41 Кү ң гірт қ арақ оң ыр, 9 - 0, 18 0, 87  
Жү гері дә нді 4-119 Ашық қ арақ оң ыр, 7 0, 57 0, 47 0, 82  
Қ анттық қ ызылша ауыспалы егісте 300-680 Шабындық қ ұ ба, 8 0, 55 0, 32 0, 69  
Сол дақ ыл тұ рақ ты 394-593 Шабындық қ ұ ба, 6 0, 50 0, 65 0, 78  
Картоп суармалы 84-269 Кү ң гірт қ ұ ба, 6 0, 67 0, 14 0, 78  
Сол дақ ыл тә лімі жерде 110-319 Қ аратопырақ, 11 0, 64 0, 26 0, 80  
Жоң ышқ а, пішенді 18-163 Кү ң гірт қ арақ оң ыр, 9 0, 58 - 0, 93  
Алма ағ аш (кг жеміс 1 ағ ашта) 29-76 Сол топырақ тар, 8 0, 61 0, 11 0, 76  

 

 

Аталғ ан топырақ қ асиеттерінің қ осымша шкалалары, тә ртіпті тү рде ауылшаруашылығ ы дақ ылдар ө нігін шектейтін факторғ а жатады.

Соларғ а қ оса, орташа баллдарды алу ү шін, критерилер мен қ атар кейбір климаттық кө рсеткіштерде пайдаланылады. Олар- топырақ тың жоғ арғ ы бір метрлік қ абатындағ ы белсенді (тиімді) ылғ ал аумағ ы (диапазоны) жә не температура (> +100С) жыйындығ ы (Дюкарев А 1990).

РФ-сы Владимир облысы 1992 ауылшаруашылығ ының топырақ қ асиеттерін бонитеттеу мақ сатпен баллдар алудың тү рлі ә дістеріне салыстырмалы талдау (Зинченко А, Тапкин В, 1986) жасалғ ан.

Критерилер сапасына мына кө рсеткіштер алынғ ан: гумус мө лшері-х1; қ арашірінділік жиектің қ алың дығ ы-х2; сің ірілген негіздер жиынтығ ы-х3; негіздерімен қ анығ у дә режесіне кө бейтілген РН саны-х4; жылжымалы фосфор мө лшері-х5; жұ ту сыйымы-х6; кү здіктілер (у1) мен дә нді дақ ылдар (у2) ө ніктілігі жә не орташа 1971-1981 ж-ғ ы ө нік (у3).

Топырақ қ асиеттері (х) мен дақ ылдар ө ніктілігі (у) арасындағ ы байланыстың қ ос коэфициенттері (ч) 0, 52 ден 0, 82-ге дейін ауытқ ығ ан. Сондай коэфициенттерді жә не қ асиеттер жыйынтығ ының коэфициентін (R) шығ арылғ ан (8-кесте).

Ауылшаруашылық дақ ылдарының ө нігі қ алай ауытқ ысы қ ос кореляциялық коэфициентте (r) 0, 50 (қ анттық қ ызылша) 0, 67-ге (суармалы картоп) дейін ө згереді. Бірінші дақ ыл (0, 65) жә не кү здік бидайынан (0, 66) басқ аларына атмосфералық жағ дайлар ық пал етпеген (r=0, 11/0, 47).

Топырақ – климаттық қ асиеттер жиынтығ ы барлық дақ ылдар ө нігіне оң тайлы келген – R=0, 69 (қ анттық қ ызылша) /0, 93 (жоң ышқ а).

Сондай-ақ суармалы жағ дайда ө ніктің топырақ қ асиеттері мен тығ ыз байланысты енкі байқ алады, ал оны атмосфералық жағ дайларғ а айтуғ а болмайды.

Қ азақ тың ғ ылыми-зерттеу егіншілік институтінің зерттеулер (1982) ауыспалы егістегі дә нді дақ ылдар ө німіне (тә лімі қ ұ ба топырақ та) ұ зақ ық пал ететін біраз жағ дайларды (ылғ ал қ оры, гумус, жауын-шашын мө лшері, нитраттар, тамыр қ алдық тары, биологиялық белсенділік, т.б.) кө рсетеді. Айталық, екі танапты дә нді-сү рлі ауыспалы егісте кү здік бидай ө нігі жауын-шашын (r=0, 858), топырақ тағ ы нитраттар (r=0, 865) жә не қ арашірінді (r=0, 856) мен тығ ыз байланысты (биік кореляцияда) екен.

Бес танапты дә нді-сү рлі ауыспалы егісте кү здік бидай ө німі тә лімі қ ұ ба топырақ тарда 8 ден 19 ц/ге дейін ауытқ ып, жауын-шашын (r=729) жә не топырақ тағ ы тиімді ылғ ал қ оры мен кореляцияда болғ ан.

 

Топырақ ты ылғ ал қ оры кө ктемде танаптарда аз, гумус қ оры кө терің кі болсада, кү здік бидай ө німі болғ ан (ә сіресе тұ рақ ты егісте).

Далалық, ә сіресе қ ұ рғ ақ далалық, егіншілікте топырақ тардың бонитеттік баллдары мен дақ ылдарының кө пжылдық ө німділігі ө зара байланысты екені кө рсетіледі (Дә улә тшин И., 1988).

 

А. Бү кіл Одақ тық (бұ рынғ ы), тек топырақ критерилеріне негізделген, біртұ тас бонитеттік шкаланы (санқ атарын) қ ұ ру сә тсіздікке ұ шырады. Себебі, кө п жағ дайда, топырақ қ асиеттерімен сырт белгілерінің ө згерісі жә не тә лімі ауылшаруашылығ ы дақ ылдар ө ніктілігі, табиғ и жемшө птік қ оныстар мен кө пжылдық екпе ағ аштар ө німділігі, арасында байланыс (кореляция) болмайды. Дегенмен «топырақ -ө сімдік» жү йесінде байланыс бар, ә сіресе оның тығ ыздылығ ы табиғ и ауылшаруашылық жә не топырақ -географиялық аудандар шегарасында анық байқ алып, бө лшектенеді.

Б. Карманов И. Жасағ ан (1990) топырақ -экологиялық бағ алау шкаласында кешенді критерилер (агроклиматтық кө рсеткіштер мен топырақ тық жә не агрохимиялық қ асиеттер) пайдаланғ ан. Автор топырақ -экологиялық индекс деп аталатын (ТЭИ кө рсеткішті) есептеу формуласын ұ сынғ ан:

 

г) ТЭИ = 12, 5*2(2-V)*П*ДС (V)

Мұ нда V – топырақ тың кө лемдік массасы, г/см3 (орташа 1 м қ абаттық); П-топырақ тың «пайдалы» аумағ ы (1м-к қ абаттағ ы); ДС-топырақ тың t0> 100 – орташа жылдық > 100 температура жиынтығ ы; Қ уылғ андау коэфициенті; Р-коэфициентке тү зету; Кк-ауа ызғ арлығ ының (континенталдығ ы) коэфициенті; А-агрохимиялық кө рсеткіштер жиынтығ ы. Эталон (ү лгі) ретінде Краснодар ө лкесінің (орталық) қ аратопырағ ы алынғ ан, оның ТЭИ=100. Мұ нда формула қ осындыларының маң ызы мынадай: V=1, 20; П=1, 00; =3500; ку=162; П-топырақ тың пайдалы аумағ ы механикалық қ ұ рамына тә уелді. Мысалы қ ұ рғ ақ дала жағ дайларында кү ң гірт қ арақ оң ыр топырақ тардың тү йірлік қ ұ рамына (тү ршелеріне) қ арай мына коэфициенттер белгіленген: балшық тығ ы-0, 91, ауыр-орташа – жә не жең іл қ ұ мбалшық тыларғ а-сә йкес 0, 95; 0, 99; 0, 95; қ ұ майттығ ы-0, 71; жә не қ ұ мдығ ы-0, 46.

Қ осымша есептелетін қ асиеттерге топырақ тың қ ыйыршық тылығ ы (тастылық), шайылғ андығ ы, ұ шырылғ андығ ы, сутектілігі, кебірлігі, сортандылығ ы жатқ ызылғ ан.

Агрохимиялық кө рсеткіштер жыйнағ ы топырақ тың жылжымалы элементтермен (NРК) қ амтамасыздану дә режелері бойынша оң тү стік қ ара жә не кү нгірт қ арақ оң ыр топырақ тар фосфор мен калийден – сә йкес, 1, 03 пен 1, 02; 1, 06 мен 1, 04; жә не эталонды жаранды-қ аратопырақ ты белдеудің К=1; қ арақ оң ыр топырақ ты белдеудікі =1, 5 болғ ан. Сондай-ақ топырақ тың тү йірлік қ ұ рамына-да тү зетулік коэфициенттер қ ұ растырылғ ан, мыс, қ ұ мбалшық ты қ ұ ба топырақ тыкі =1; қ ұ майтысының =1, 44.

Суармалы топырақ тарғ а ТЭИ-ін есептеу ә дісі тағ ыда И.Карманов формуласына негізделген. Суармалы егістікке арналғ ан Қ У-р мө лшері (ылғ алдану коэфициенті тү зетілуі мен)=1, 10 қ абылданғ ан; ал суармалы жайылмалық (кө бінесе кө кө ністік дақ ылдар ө сірілетін) топырақ тарғ а оның мө лшері 1, 20-ны қ ұ райды. Солнымен бірге суару нә тижесінде ө згерген топырақ қ асиеттеріне тү зету енгізіледі: ол қ ұ мды топырақ қ а =1; қ ұ майтыларғ а=0, 99, тү йіртпектелген жең іл қ ұ мбалшық қ а =0, 97; ауыр қ ұ мбалшық қ а = 0, 93; орташа қ ұ мбалшық қ а =0, 95 жә не балшық қ а =0, 89; тү йіртпексіз топырақ тарғ а сә йкес: 0, 96; 0, 93; 0, 89 жә не 0, 84 саны есептелген. Мыс., суармалы жағ дайда, ауыр қ ұ мбалшық ты қ аратопырақ тың белгілі бір агрохимиялық кө рсеткіштердегі ТЭИ-і =84, 5 болса, суарусыз жағ дайда оның баллы ә жептә уір тө мендеген (52.9).

Қ азақ станның тегістігі шегінде келешектегі суармалы аудандардың топырақ қ орын бағ алау, Қ Р АШМ-гі Топырақ тану институты суарусыз топырақ тарғ а Ақ тө бе облысының бонитеттік шкаласы бойынша ө телген. (Антропов В., Қ аражанов К., 1987) Есептеулерде суару коэфициенттері пайдаланғ ан. Олар кә дімгі қ аратопырақ та-3, 19, оң тү стік қ аратопырақ та-5, кү нгірт, кә дімгі қ арақ оң ыр топырақ тарда-6, 6, ашық қ арақ оң ыр топырақ та -11, 5-ғ ы тең болғ ан.

В.Қ азақ стан баушаруашылығ ы жерлерінің табиғ и кү шін (потенциалын) бағ алау жұ мыстарының бірінші кезең інде статистикалық (сандық есеп) талдауғ а аймақ тық бұ зылмағ ан (эрозияланбағ ан) автоморфты топырақ тың учаскелердегі алма ағ аш пен жү зімнің орташа кө пжылдық ө німділігімен байланысты факторлар бө ліп алынғ ан.

Алма ағ аш тіршілігіне жетекші жағ дайлар тобына +100-тан жоғ ары ә рекеттік температура жиынтығ ы мен топырақ тың 0-100 см-ік қ абатындағ ы қ арашірінді қ оры, ал жү зім ағ ашына < +100 температура мен жиынтығ ы қ айталанатын кө ктемгі ү сіктер мезгілі алынғ ан. Осы факторлар бойынша бө лек баулар мен жү зімдіктерге арналғ ан жерлердің табиғ и потенциалын сипаттайтын жалпы баллдар есептелген (Ценер Г., 1981).

Екінші кезең дегі жұ мыстарда тү зетулік коэфициенттері жиынтығ ы мен жемістік ө сімдіктердің ө німділігіне теріс ық пал ететін факторлар, мыс., топырақ пен бедердің мынадай ерекшеліктері: 1) борпыл салындылардың қ алындығ ы, тығ ыз жыныстар жатқ ан терең дік; 2) беткейлер тіктілігі жә не олар ү стінің бө лшектену терең дігі; 3) топырақ тардың сортандануы мен сілтілену дә режесі, т.б.есепке алынады.

Г. Кө пжылдық екпе ағ аштарына кә дімгі егістікке ұ сынылғ ан ә діс бойынша, қ осымша топырақ коэфициенттерді пайдалану арқ ылы есептеледі; олар тауарды шө лді дала мен шө лдің тегістіктегі орманды дала, қ ұ рғ ақ дала жә не шө лді дала топырақ тарғ а 161-ге тең. (Карманов И. 1990). Оң тү стік жә не оң тү стік-шығ ыс Қ азақ стан жерлерінің (топырақ тар) жалпы табиғ и потенциалын И.Ценер (1987). Климаттық критерилер > +100 температура жиынтығ ы мен жү зімнің бү ршік берер фазасында ү сіктердің қ айталану (%) қ арқ ыны 1...2 ү сік арқ ылы анық талғ ан. 100 баллағ а > 100 температура жыйынтығ ы =4100/44000, ү сіктер қ айталануы =< 12% болатын жерлер бағ аланғ ан. Келешекте жерлерді бағ алау негізгі баллды жә не тү зету коэфициенттерін қ ой тастар жә не ыза жатқ ан терең дік, сортаң дылық қ асиеттер мен кү рделі тең естіруге арналғ ан сандарғ а кө бейту арқ ылы шығ арылады.

Д. Тегістік Қ азақ стандағ ы келешекте суаруғ а жарамды аудандардың жемшө птік қ оныстар ө німділігін бағ алағ анда хабар-ойлар (информациялық -логикалық) талдау қ олданылғ ан (Антропов В., Қ аражанов к., 1987). Критерилер сапасында шө птер ө ніктілігі (жем- протеиндік сан) мен гумустік жиектегі алынғ ан. Есептік қ абатына гумустік жиек негіз болғ аны- ондағ ы табиғ и ө сімдіктер тамыр массасының онда шоғ ырлануы; бұ л жиектің қ асиеттері биоценоздардың тү рлік қ ұ рамы мен ө німділігін анық тайды. Осы негізде қ ұ растырылғ ан бағ алаулық шкала табиғ и жемшө птік қ оныстардың шө лдалалық жә не шө лдік 130 топырақ тар тү ршелерін қ амтығ ан. Келешекте суаруғ а жарамды жерлердің (Торғ ай ө ң ірі, Ақ тө бе, Қ ызылорда облыстары) орташа ө лшемдік бонитеттік баллдарын 4, 3 тен 29-ғ а, ал ө німділік (жемдікпротеиндік) сан 0, 4 тен 2, 3 ц/ге дейін ауытқ ығ ан.

Е. Шабындық қ оныстар мен жайылымдарды бағ алауда 1 гектар шабындық тар мен жайылым топырақ тарының ө німділігін 1 гектар егістік топырақ тар бағ асы 100 балл ө ніктілігі мен салыстыру негізінде береді. Егерде 1ц пішенде орташа 0, 5 ц жемшө птік біріншілік (жб) болса, 1гектар 100 баллды егістіктің ө німділігі = 25 ц жб қ ұ райды. Шабындық пен жайылымдар ө нігіне қ арай олардың бонитетін мына формула мен анық тайды:

Д) Бшш: 0, 25 жб, мұ нда Бш-шабындық пен жайылымдар баллы; Ө ш-олардың ө німділігі (жб); 0, 25-100 балды егістіктің 1 баллының бағ асы. Мыс, шабындық ө німділігі =4, 15 ц/жб болса, онда ө німділігі (4, 5: 0, 25) 18 баллғ а тең.

 

Дә нді дақ ылдардың бонитеттік баллдары (Батыс Сібірмен Қ азақ стан ө ң ірінде) 7-кесте

Топырақ тар дең гейлері
       
  биік тө менгі ө нім ө суі, есе
Сұ р ормандық     2, 6
Сілтісізденген қ ара     2, 3
Кә дімгі қ ара     2, 2
Оң тү стік қ ара     2, 0
Кү ң гірт қ ара қ оң ыр     1, 8

 






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.