Топырақ бонитеті Мемлекеттік жер кадастрының маңызды бөлігі

Еліміздің топырақ қ оры - халық байлығ ы. Оны дұ рыс пайдалану, санды-сапалы ғ ылыми негізде жү ргізу санақ сыз мү мкін емес. Бұ ғ ан жер кадастрын жасау мен жү ргізуге арналғ ан жұ мыстар жатады. Бұ ғ ан Кадастр француз тілінде cadastre – регистрация, тіркеу деген ұ ғ ым. Жер кадастры-жердің табиғ аттық, шаруашылық жә не қ ұ қ ық тық жағ дайлары туралы нақ тылы жә не керек мә ліметтер жинағ ы. «Мемлекеттік жер кадастрының деректері жерді тиімді пайдалануғ а жә не оны қ орғ ауғ а, халық шаруашылығ ын жоспарлауғ а, ауылшаруашылық ө ндірісін орналастру мен мамандандыруғ а, жерді мелиорациялауғ а жә не ауылшаруашылығ ын (бей) химияландыруғ а, тағ ы басқ а халық шаруашылық шараларын іске асыруғ а керек» (қ ара-Республикалық жер заң ы негіздерін).

Ең бірінші топырақ санағ ы біздің дә уірден 300 жыл бұ рын Египетте жү ргізілген. XVIII-XIX ғ асырларда жер кадастры Франция, Италия, Германия жә не Еуропаның басқ а елдерінде жасалғ ан. Ресейде топырақ тардың санды жә не сапалы санағ ы XV ғ асырда бағ ынышты елдерден салық жию ү шін жасалғ ан. Топырақ тану ғ ылымы дамуына орай санақ ә дістері-де жаң ғ ырып отырғ ан. XIX ғ асырда В. Докучаев Нижегород (Тө менқ ала) губерниясының топырақ жамылғ ысын зерттей келе, алғ ашқ ы топырақ ты сапалы санақ жү ргізу ә дісінің негізін салғ ан. 1917 жылғ а дейін Ресейде, басқ а Еуропа мемлекеттеріндегідей, жер санағ ы жү ргізудің ең басты мақ саты салық салуғ а жә не топырақ сапасына қ арай ә деттегідей жердің ө лшемдік бө лігінен алатын таза пайданы шығ аруғ а арналғ ан. Топырақ тар санағ ының негізгі тү рін кө рсететін қ ұ жат-ірі масштабы топырақ картасы, картограммасы жә не оларды сипаттайтын қ олжазбалар мен химиялық мә ліметтер.

Топырақ тарды сапалы бағ алаудағ ы ең басты жұ мыстарғ а топырақ тарды агроө ндірістік топтау жә не оларды бонитеттеу (бағ алау) жатады. Қ азіргі нарық тық экономика жағ дайында топырақ тарды санды-сапалы санау ауылшаруашылығ ына-жеке шаруашылық тардан бастап бригадаларғ а дейін-ө те қ ажетті материал.

Агроө ндірістік топтау деп топырақ тарды бірың ғ ай агрономиялық қ асиеттері мен экологиялық жағ дайлары жақ ын, қ ұ нарлық дең гейі мен сапалық ерекшеліктері ұ қ сас, сондай-ақ бір типті ө ң деуге қ ажет агротехникалық жә не мелиорациялық шаралары жақ ын топырақ тү рлері мен тү ршелерін агроө ндірістік топтарғ а біріктіруді айтады. Бұ л жұ мыс материалдары ә деттегіде топырақ қ орын санауғ а жә не жерді бағ алауғ а пайдаланылады; ауылшаруашылық дақ ылдарды дұ рыс орналастыру мен ауыспалы егістерді мамандандыруғ а, агротехникалық жә не мелиоративті шараларды белгілеуге қ ажет.

Агроө ндірістік топырақ топтауының жалпы біріккен одақ тық, аймақ тық жә не шаруашылық тық тү рлері болады.

Жалпы біріккен одақ тық топырақ топтарын қ ұ рғ анда қ ұ рлық тағ ы топырақ тардың сапалық жә не сандық есебін алғ ан, агрономиялық топырақ қ асиеттерінің ұ қ састығ ын жә не ерекшелігін қ алыптастыратын аймақ тық жә не ө лкелік (провинциялық) табиғ и жағ дайларын ескерген. Алынғ ан есептік деректер, кө лемі бү кіл елдік ауылшаруашылық қ оныстар есебіне кіреді. Бұ рынғ ы КСРО топтары 350 санды топтарғ а, ал олар механикалық қ ұ рамына қ арай ө з алдына кіші топшаларғ а бө лінген. Аймақ тық кешенді агроө ндірістік топырақ топтары да (республикалық, аймақ тық, облыстық) аталғ ан принциптерде қ ұ рылады. Жалпы біріккен одақ тық есептегі топырақ топтары қ атал тү рде сақ талып қ алғ ан мен, оларғ а аймақ тық ауылшаруашылық ерекшеліктері жайында қ осымша кіші бө лімдер ескере енгізіледі. Арнаулы аймақ тық топтардың ауылшаруашылық ө ндірісіне ү лкен маң ызы бар, ө йткені, оларғ а жә не бонитеттеу материалдарына сү йене отырып дақ ылдарды дұ рыс орналаструғ а, ауыспалы егістікті қ ұ руғ а жә не тың айтқ ыштарды қ ажетті бө луге болады. Шаруашылық агроө ндірістік топырақ тар топтары агрономиялық дә лелденудің формасына жә не шаруашылық территориясындағ ы ірі масштабы топырақ зерттеулерінің нақ тылы қ ортындысына жатады, бұ лар кешенді жә не мамандандырылғ ан тү рлеріне бө лінеді. Шаруашылық тағ ы кешенді агроө ндірістік топырақ топтары ауылшаруашылық дақ ылдарының біркелкілігіне жә не агромелиоративтік шаралар бір тұ тастығ ына қ арай бө лінеді.

Топырақ тарды топтарғ а бө лгенде мынандай критериялық принциптерге сү йенеді; топырақ тардың тектік негізімен агрономиялық қ асиеттерінің ұ қ састығ ы; топырақ тарды пайдаланудағ ы жер бедерінің біртұ тастығ ы; топырақ тар жамылғ ысы қ ұ рамының біркелкілігі.

Топырақ тар белгілерін ұ қ сас біріктіргенде мына кө рсеткіштерді есепке алады: ылғ ал-ауалық, жел-жылылық қ асиеттері мен механикалық қ ұ рамына негізделген гумустық қ абаттың қ алың дығ ына; геоморфологиялық, гидрогеологиялық жағ дайлардың біркелкілігі; топырақ тың ұ қ сас қ оректік қ ұ былымына сү йене отырып, тың айтқ ыштарды тиімді қ олдану-азот, фосфор мен калийдің жылжымалы тү рлерінің жеткіліктігі; топырақ гумустілігі, ортасының қ олайлы реакциясы жә не ондағ ы микроэлементтер мө лшері; топырақ тардың ө ң деу ерекшеліктері мен тү рлері ара қ атынасының бірқ алыптылығ ы (топырақ тың иеленгіштігі, байланыстылығ ы мен қ абыршақ танулығ ы жә не ө ң деуге «пісіп» жетілу мезгілі, жырту қ абатын терең дету мү мкіндігі). Аталғ ан қ асиеттер біркелкілігін ең алдымен топырақ тың механикалық қ ұ рамына, қ ұ рлысына, гумустік жиек қ алың дығ ына, кебірлігіне жә не эрозияғ а ұ шырау дә режесіне қ арай анық тайды; қ ажетті мелиоративтік шараларды белгілегенде ең алдымен топырақ тың механикалық қ ұ рамын, батпақ тану дә режесін, кебірлігін жә не кебір қ ұ рылысын (жиек қ алың дығ ы, карбонаттар мен ғ аныш жатқ ан терең дік), сортандылығ ы жә неортаның реакциясы негізге алынады. Осылармен қ атар жердің гидрогеологиялық тә ртібі, ызаның терең дігі мен сапасы жә не топырақ қ ұ рамындағ ы ө сімдікке зиянды заттар мө лшері (сортаң дылығ ы, саздылығ ы) ескеріледі; эрозиясының тү рі мен қ арқ ыны анық талады.

Келтірілген белгілер мен қ асиеттер негізінде шаруашылық территориясында бө лінген агроө ндірістік топырақ топтары жалпы одақ тық жә не ө ң ірлік топтаудағ ы санды топырақ топтарын ә р қ ашан қ айталамайды, себебі аймақ тық топырақ типшелері мен типтерінің шекарасы, агроклиматтық жағ дайлары ұ қ сас болғ андық тан, бірінен-біріне ө тіп тұ рады жә не оларғ а жақ ындау агрономиялық сипаттама тә н. Қ азіргі уақ ытта шаруашылық ішіндегі агроө ндірістік топырақ тар топтауы ә р шаруашынық тағ ы ірі масштабты топырақ ізденістері материалдарын жалпылаудағ ы соң ғ ы кезең болып саналады.

Топтауды қ ұ рғ анда-топырақ тарды бө луде мына ретте басшылық қ а алуғ а болады:

Бірінші этапта (рет) топырақ тарды 2 топқ а бө леді: арнаулы агротехникалық жә не мелиоративтік шараларды тілемейтін, осы аймақ қ а сә йкес дақ ылдарды, нормативті аймақ тық агротехника қ олданып, ө сіруге болатын топырақ тар: арнаулы агротехникалық жә не мелиоративтік шараларды тілейтін (тастақ, кебір, бұ зылғ ан, батпақ ты, сортаң дагғ ан) топырақ тар.

Екінші ретте бірінші топтаы топырақ тарды механикалық қ ұ рамына қ арай екі бө лшекке-балшық ты мен қ ұ мбалшық ты жә не қ ұ майт пен қ ұ мды топырақ тарғ а айырады, себебі агрономиялық қ асиеттері мен пайдалану жағ дайлары тұ рғ ысынан олардың ү лкен айырмашылығ ы бар.

Ү шінші ретте, арнаулы агротехникалық жә не мелиоративтік шараларды тілемейтін топырақ тардыт топтағ анда, олардың аймақ тық ерекшеліктері ескеріледі, мысалы, қ ара топырақ тарды топтағ анда олардың кү лгіндену, сілтісіздену дә режесі, нағ ыз жә не кә дімгі типшелері негіз болады.

Соң ғ ы реттегі бө лу топырақ тардың тү рлік айырмашылығ ына, тектік жиектердің қ арашірінділігіне, кебір ү стіндегі қ абық қ алың дығ ына, олардың химиялық ерекшелігіне (жылжымалы азот, фосфор, калий т.с.) негізделеді.

Арнаулы агротехникалық жә не мелиоративтік шараларды тілейтін топырақ тарды топтағ анда ә деттегіде оларды кескін қ ұ рлысына, шаралар қ арқ ыны (интенсивтік) жә не қ аржылық шығ ын кө леміне байланысты келесі 4 топқ а біріктіру орынды: шаралар қ арқ ынына жә не оларды жү ргізу ү шін арнаулы агротехника арқ ылы жақ сартылатын; жең іл (ғ аныштау, ә ктеу т. б.) жә не ауыр мелиорациялар (топрырақ ты, қ ұ рғ ату, тұ шылау, кебірсіздендіру, тастарды жию, т.б.) арқ ылы жақ сартылатын жә не практикада жақ сартуғ а келмейтін топырақ тар. Бір агроө ндірістік топқ а біріктірілген топырақ тардың ауылшаруашылығ ында пайдалану бағ ыты (мысалы кө кө ністік ауыспалы егіс жә не басқ а ү демелі дақ ылдарғ а) ауылшаруашылық дақ ылдарын ө сіру технологиясы (жасыл тың айту, ә ктеу), эрозияғ а қ арсы немесе мелиоративтік шаралар кешенін қ олдану жолы бір болады.

Агрономиялық жұ мыстар практикасында жеке топырақ тарды бағ алауда ө ндірістік учаскелердегі топырақ жамылғ ысының алалығ ын (комплекстігін) ескерген ө те қ ажет, ол топырақ жамылғ ысының қ ұ рылымын (ТЖҚ) талдау негізінде жү ргізіледі. ТЖҚ -на агрономиялық бағ а беру бір жағ ынан кө рсеткіштер кешенінің, кескін қ ұ рылысы мен қ ұ рамын, қ асиеттерін, қ ұ былымын, екінші жағ ынан алалық тобын талдай (комбинация тү рлері, арасалмағ ы, элементарлық топырақ алаң ы) бағ алауғ а негізделген. Осындай бағ алау жұ мыстары агрономиялық тұ рғ ысынан топырақ тардың біртектілігі мен ү йлесімділігі туралы мә селелерді шешуге мү мкіндік береді.

Агрономиялық кө зқ арастар бойынша топырақ тар жамылғ ысы қ ұ рылымының негізгі ү ш типін боледі: агрономиялық біртекті типтес учаскелерде (ауыспалы егіс танаптары, т.б.) осы ТЖҚ -ң комбинациясына кіретін топырақ ты, біркелкі агротехникалық жә не мелиоративтік ә дістер қ олданып, егіс егу мен ө нім жинау жұ мыстарын бір оптималды мезгілде жү ргізіп, жақ ын мө лшерде ө нім алуғ а болады; агрономиялық бір тектес ТЖҚ ә рқ ашан бір танап қ ұ рамына жатқ ызылады. Бұ ндай қ ұ рылым тү рлі варияциялар, алаң дар мен дақ тардан тұ рады; агрономиялық ү йлесімді, бірақ біртекті емес қ ұ рылымғ а, пайдаланғ анда аз ғ ана агромелиоративтік шаралар (жалпы бір типті) тілейтін территориялар жатады. Бұ нда далалық жұ мыстар мезгілі жақ ындау болса да, алынатын ө німде аздап айырмашылық болуы мү мкін. Осында»й ТЖҚ -ы бір ө ндірістік массивке, мысалы, дақ ты жә не кешенді ала қ ұ рылымды шайылмағ ан немесе сә л шайылғ ан, топырақ тар жатады. Агрономиялық ү йлесімсіз ТЖҚ -ы сапалы тү рлі агротехникалық жә не мелиоративтік шараларды тілейді жә не де онда далалық жұ мыстарды бір мезгілде жү ргізбейді. Мұ ндай жерлерді біртұ тас танапқ а кіргізбей, бө лшектеп арнаулы ауыспалы егістік жә не т.б.(қ опырақ қ орғ айтын, мал жайылымы т.б.) жерлерге жатқ ызады. Топырақ ты тиімді пайдалану ү шін, агроө ндірістік топтаумен қ атар жерді кластарғ а бө лу жұ мыстарын жү ргізеді (Федорин 1976, 1981). Жерге белгілі территорияның топырағ ы мен табиғ и жағ дайлар кешені жатады.

Жерлерді жіктеу деп, оларды ауылшаруашылығ ына жарамдылығ ы тұ рғ ысынан бө луді айтады.Ол ү шін жерлерді кешенді зерттеу яғ ни жер бедерін, топырақ қ ұ раушы жыныстарды, топырақ тық қ ұ рамы мен ылғ алдану жағ дайын білу керек. Жиналғ ан мә ліметтерге сү йеніп жерлерді категориялар мен кластарғ а бө леді. Жер класына табиғ и жә не шаруашылық қ асиеттері бір-біріне жақ ын, біркелкі ө ң деуді тілейтін жә не топырақ ты бұ зылудан қ орғ ау талабы бір жерлер (алаң, талап) тобы жатады.

Жалпы жерлер тө мендегі сипатталғ ан 7 категория мен 37 класқ а бө лінеді. I категория – егістікке жарамды, 14 класқ а бө лінген топырағ ы мә дениеленген жерлер; 2-дренделген-су (ағ ынды) айрық тар мен сә л білінген беткейлі жерлер (2⁰ градусқ а дейін), карбонатсыз қ ұ мбалшық жә не жең іл қ ұ мбалшық топырақ ты; 3-дренделген –су ағ ынды айрық тар мен сә л айқ ындалғ ан беткейлер, топырағ ы қ ұ мбалшық ты жә не жең іл қ ұ мбалшық ты карбонатты; 4-дренделген су айрық пен сә л ылдыйлау беткейдің (2⁰-ке дейінгі) топырағ ы қ ұ мды жә не қ ұ майтты; 5-дренді су аймақ тармен сә л ылдыйлау беткейлердегі топырағ ы балшық ты жә не тұ тасқ ан; 6-дренді су айрық тармен сә л айқ ындалғ ан беткейлердің қ атты жыныстары мен қ ойтасы, малта тасты салындылары бар, қ ұ мбалшық топырақ ты, 7-сә л дренді қ ысқ а мезгіл мол ылғ алданатын балшық ты, қ ұ мбалшық ты, карбонатсыз топырақ ты; 8-солар, бірақ карбонат топырақ ты; 9-сә л дренді қ ысқ а мезгіл мол ылғ алданатын балшық тар мен қ ұ мбалшық ты, қ ұ майтты жә не қ ұ мды топырақ ты; 10-сә л эрозиялық қ ауіпті ылдыйлы (2-5⁰) беткейлердің қ опсынды жыныстарында қ алыптасқ ан балшық ты жә не қ ұ мбалшық ты, аздап шайылғ ан, топырақ ты; 11-сол топырақ тар, тек қ ұ мдақ тү рше топырағ ы бар; 12-эрозиялық қ ауыпты ылдый (5-10⁰) беткейлердің балшық ты, қ ұ мбалшық ты, қ опсынды жыныстарда қ алыптасып шайылғ ан топырақ ты; 12-солар тек қ ұ майт тү ршелі топырағ ы бар; 14-эрозиялық кө терің кі қ ауіпті, тік ылдый (2-10⁰) беткейлерде, қ атты жыныстарда қ алыптасып шайылғ ан топырақ ты;

II категория- басым шабындық қ а жарамды жерлер 4 класқ а бө лінген: 1-жайылмалық шабынды-балшық ты жә не қ ұ мбалшық ты топырақ ты; 2-сондай, бірақ қ ұ майт жә не қ ұ м топырақ ты; 3- жайылмадан тыс шабынды-балшық жә не қ ұ мбалшық топырақ ты; 4-солар, бірақ қ ұ майт жә не қ ұ м топырақ ты.

III категория- жайылымдық, бірақ жақ сарту арқ ылы басқ а ауылшаруашылық қ оныстарғ а пайдалануғ а болатын жерлер, оның кластары: 1-батпақ танғ ан, мол ылғ алданғ ан топырақ ты; 2-кебір жә не тұ тасқ ан автоморфты топырақ ты, оның жамылғ ысы-орташа жә не тым алаланғ ан; 3-кебір жә не тұ тасқ ан жартылай гидроморфты топырағ ы бар, оның жамылғ ысы орташа жә не кө п алаланғ ан; 4-кебір жә не гидроморфты топырағ ы бар, жамылғ ысы орташа жә не кө п алаланғ ан; 5-эрозиялық аса қ ауіпті тік беткейде (10⁰) орналасқ ан, топырағ ы шайылғ ан; 6-жұ қ а қ абатты топырағ ы бар, тым тасты жә не қ иыршық тасты; 7-шымданғ ан қ ұ мдар.

IY категория- ауылшаруашылығ ына кү рделі жақ сартудан кейін жарамды жерлер -6кластан тұ рады: 1-ойпанды (низинное) жә не ө тпелі (переходное) шымтезекті батпақ тар; 2-ойпанды жә не ө тпелі минералдық батпақ тар; 3-кү шті жә не тым сортанданғ ан жерлер; 4-тақ ырлар; 5-сай-жыралы алаланғ ан жерлер; 6-ө сімдіксіз (жылжымалы) қ ұ мдар.

Y категория – ауылшаруашылығ ына шамалы жарамды қ оныстағ ы жерлер екі класқ а бө лінеді: 1- жоғ ары (верховое) батпақ тар; 2-малта тасты, шашыранды, қ ырлы тасты жерлер.

YI категория- ауылшаруашылығ ына жарамсыз тік, тас жынысты жерлер.

YII категория- бұ зылғ ан жерлер: екі класқ а бө лінеді: шымтезекті (торф) жә не тау-кен ө ндірісі дамығ ан жә не терриконды (сатылы тө белі) жерлер. Сонымен жерлерді жіктеу нақ тылы табиғ и – ауылшаруашылық тық аудандау болып саналады.

ТМД мемлекеттерінде жер қ орларын тиімді пайдалану ү шін жер кадастры жү ргізіледі, оғ ан ә рбір мемлекеттік жер иеленушілердің ө з жерін тіркеуі, жердің сандық есебін, сапалық бағ асын, жерді бонитеттеу жә не жерге экономикалық бағ а беру жұ мыстары жатады.

Мемлекеттік жер иеленушілердің жерлерін тіркеуді, ауылшаруашылық министрлігі мен департаментіне қ арайтын жерге орналастру мекемелері атқ арады, онда жерді пайдалану қ ұ қ ығ ы заң жү зінде тіркеліп, арнайы қ ұ жаттармен қ амтамасыз етіледі.

Жердің сандық есебінде жерді пайдаланушылар мен жерді иеленушілердің жер кө лемі есебі мен жіктеуін қ арастырады. Бұ л мағ лұ маттар шаруашылық пен ә кімшіліктің (ұ жым шаруашылығ ы, аудан) жерді – есептеп тіркеу қ ұ жатына жазылады.

Жердің сапалық есебінде пайдаланатын жерлердің тү рлерін (егістік, тың айғ ан жер, шабындық, жайылым, кө п жылдық ағ аштар) қ амтиды. Мұ нда ерекше суғ ару жү йесі дұ рыс немесе жө ндеуді керек ететін суармалы жерлерді бө леді. Жердің сапалық бағ асында оның ө ндірістік маң ызын анық тайтын белгілеріне, яғ ни топырақ жамылғ ысына, ө сімдігіне, бедеріне, эрозияғ а бейімділігіне, нұ сқ асына, батпақ тануына жә не т.б. қ асиеттеріне сипаттама береді. Бұ л жер кадастрының маң ызды қ ұ рылымдары мемлекеттік жерге орналастыру мекемесінің тіркеуінен ө теді.

Топырақ ты бонитеттеу жер кадастрының маң ызды бір бө лігі болып саналады жә не ө сімдіктер ө мір сү ретін орта ретінде топырақ қ а салыстырмалы тү рде сапалық бағ а береді. Бұ л жұ мыс топырақ танушылар арқ ылы агроном мен экономистердің қ атысуымен жерге орналастыру мекемелері арқ ылы жү ргізіледі.

Жерге экономикалық бағ а беру дегеніміз ол жерді ауылшаруашылық ө ндіріс қ ұ ралы ретінде бағ алау болып саналады. Оны топырақ тардың қ асиеттері (бонитеті бойынша) мен экономикалық кө рсеткіштері арқ ылы жү ргізеді. Экономикалық бағ алау жердің пайдалану дең гейі анық талып, абсолютті (тең гемен) немесе салыстырмалы (балмен) кө рсеткіштермен белгіленеді. Экономикалық бағ алауда сапалық жағ ынан ә ртү рлі жер бө лімшелеріндегі негізгі қ орлардың тиімділігін жә не нақ тылы жоспарлауғ а ауылшаруашылық ө ндірісінің шаруашылық ұ йымдастыру мен талдау мағ лұ маттарын анық тауғ а мү мкіндік береді. Сонымен қ атар бұ л кө рсеткіш арқ ылы талғ амды нарық пен рентілі ө тем жә не ауылшаруашылық ө німдерінің талғ амды сатып алу қ ұ нына пайдалануғ а болады.

Жер кадастрының негізгі қ ұ жаты болып жерді иеленуге қ ұ қ ық беретін акт, яғ ни кадастрлы жер картасы мен кадастрлы қ атталғ ан жер кітапшасы саналады.Кадастрлы жер картасы – жер бө лімшесінің негізгі жоспары – картографиялық қ ұ жаты, мұ нда жер кадастры туралы жерді пайдалану шекарасы, гидрографиясы, бедері, топырағ ы, ауылшаруашылығ ына пайдаланатын жерлері, ел мекендері, жол тораптары мағ лұ маттары жинақ талғ ан. Кадастрлы қ атталғ ан жер кітапшасында пайдаланып жатқ ан жердің барлық жазбалары, яғ ни жалпы жә не ә рбір игерілген жер кө лемі, одан басқ а ә рбір ауылшаруашылық жерлерінің сапасы туралы анық тамалар беріледі.