Мультипликатор теориясы 9 страница

Протекционизмнің артық шылық тары: сауда балансын тепе-тең дікке келтіреді; демпингтен қ орғ айды; ұ лттық ө ндіріс салалары-ның ө суін ынталандырады; жас салаларды қ орғ айды. Кемшіліктері: ө ндірістің тиімділігі тө мендейді; бағ алар ө седі; тауарды таң дау мү мкіндіктері тарылады; халық аралық ең бек бө лінісінің артық шы-лық тары қ олданылмайды; экспорттық қ атынастар ү зіледі.

Сонымен, фритредерлік саясат сыртқ ы сауданың ешқ андай кедергілерінсіз елдер арасындағ ы тауарлар мен қ ызметтердің еркін қ озғ алуын жақ таса, ал протекционистік саясат ұ лттық ө ндірісті қ олдау ү шін елге шетелдік ө німнің келуін шектеуді қ арастырады.

Сыртқ ы сауданы мемлекеттік реттеудің негізгі ә дістері тарифтік жә не тарифтік емес ә дістер болып бө лінеді. Сыртқ ы сауданы реттеудің тарифтік қ ұ ралдарына кедендік баж салығ ы мен тарифтік квота жатады. Тарифтік емес қ ұ ралдарғ а квоталау, лицен-зиялау, еркін экспорттық шектеулер, жасырын жә не қ аржылық ә діс-тер, экономикалық емес ә дістер жатады.

Мемлекеттер арасындағ ы сыртқ ы сауданы реттеуді жә не ө ндіріс факторларының ө зара қ озғ алысын қ азіргі уақ ытта Халық аралық валюталық қ ор, Дү ниежү зілік сауда ұ йымы, Дү ниежү зілік банк жә не Біріккен Ұ лттар Ұ йымы жү зеге асырады.

Сондай-ақ, сыртқ ы сауданың мемлекеттік реттеу бір жақ ты, екі жақ ты жә не кө п жақ ты болуы мү мкін.

Қ азақ станның сыртқ ы сауда саясаты.

Қ азақ станның сыртқ ы сауда саясаты мемлекеттің экономикалық саясатының қ ұ рамдас бө лігі ретінде сыртқ ы секторды реттеуге бағ ытталғ ан іс-шараларды жү зеге асыруды қ арастырады. Бұ л жерде мемлекеттің сауда саясаты ішкі жә не сыртқ ы жағ дайлардың ө згерісі-не бейімделіп, жаһ анданудың артық шылық тарын максималдауғ а жә не одан болатын ық тимал қ ауіп-қ атерлерді азайтып отыруы тиіс.

Қ азіргі уақ ытта, сыртқ ы сауда саясатында екі негізгі міндет айқ ындалып отыр:

1. Отандық тауарлардың бә секелік қ абілеттілігін кө теру жә не отандық ө ндірушілерді қ орғ ау.

2. Тұ тынушыларды қ орғ ау жә не ұ йымдастырылғ ан сауданы дамыту ү шін жағ дайлар жасау.

Қ азақ стан Республикасының Ү кіметі сыртқ ы сауда саясатын жү ргізу кезінде келесідей қ ұ ралдарды қ олданады:

1. Кедендік-тарифтік қ ұ ралдар, бұ л импорттық жә не экспорттық кеден баждарын қ олдануғ а негізделеді.

Қ азақ стандық кедендік-тарифтік саясатты қ ұ рудың тактикасы қ андай да бір ө нім нарығ ының жағ дайын тұ рақ ты тү рде бақ ылап отыру, нарық тың жағ даятына жылдам бейімделу жә не тиімді протекционизмді қ амтамасыз ету қ ажеттілігінен шығ ады.

Мұ ндай жағ дайда, отандық ө ндірушілер ү шін қ олайлы бә секелік ортаны жасау мақ сатында кедендік баж салық тарының максималды мө лшерлемелері дайын бұ йымдарғ а қ ойылады, орташа мө лшерлеме-лер жинақ таушы бұ йымдарғ а, ал тө менгі мө лшерлемелер шикізатқ а жә не ә леуметтік маң ызы бар тауарларғ а белгіленеді.

Кеден баждары мө лшерлемелерінің ө згеруі жә не бекітілуі сыртқ ы сауда тиімділігінің кө рсеткіштеріне, ә лемдік нарық тың жағ даятына жә не Кедендік Одақ пен Еуразиялық Экономикалық Қ ауымдастық тың шең берінде Қ азақ стан Республикасы қ абылдағ ан міндеттемелерге, сонымен қ атар Қ азақ станның Дү ниежү зілік сауда ұ йымына кіру ү дерісіне тә уелді болып табылады.

Кө птеген жағ дайларда импорттық кеден баждары мө лшерлеме-лерінің дең гейі отандық тауар ө ндірушілердің бастамасымен ө згеріп отыратындығ ын да айтып жө н.

Жалпы алғ анда, Қ азақ станның кедендік-тарифтік саясаты еркіндікке негізделген. Іс жү зіндегі импорттық кеден баждарының орташа дең гейі 10, 6 %-ды қ ұ райды.

Сауда-экономикалық қ атынастарды дамыту ү шін қ олайлы жағ дайларды жасау мақ сатында Қ азақ стан Республикасының Ү кіметі жекелеген жағ дайларда жең ілдетілген кедендік-тарифтік тә ртіпті қ олданады.

ТМД шең берінде келісілген еркін саудағ а сә йкес осы елдерден Қ азақ стан аумағ ына кіретін тауарларғ а кедендік баждар салынбайды. Сондай-ақ, республикада ө ндірілмейтін тауарларғ а жә не ұ лттық жең ілдіктер жү йесін қ олданатын дамуы тө мен елдерде (47 мемлекет) жү ретін бірқ атар тауарларғ а кеден салық тары салынбайды. Дамушы елдерге (104 мемлекет) де 75%-ғ а дейін тө мендейтін импорттық кеден баждарының мө лшерлемесі тү рінде жең ілдікті тә ртіптер қ арастырылады. Бұ дан басқ а, экспортты ынталандыру мақ сатында экспорттық кеден баждары мү лдем қ олданылмайды десе де болады. Кеден салық тары салынатын экспорттық тауарлардың тізімі тым шектеулі, оларғ а тері, жү н, мұ най ө німдерінің жекелеген тү рлері, қ ара жә не тү сті металл ө німдері жатады.

2. Тарифтік емес қ ұ ралдар, бұ л антидемпингтік шаралар, қ орғ ау шаралары,

2. Нетарифные – все прочие меры (антидемпинговые меры; компенсационные меры; защитные меры; запреты или ограничения, в том числе количественные; квотирование; государственная монополия на вывоз и (или) ввоз товаров; лицензирование, техническое регулирование).

Нетарифные меры регулирования формируются исходя из экономической политики Казахстана, защиты экономической основы суверенитета Республики Казахстан, выполнения международных обязательств Республики Казахстан, защиты внутреннего потребительского рынка, в качестве ответной меры на дискриминационные и другие шаги извне, ущемляющие интересы казахстанских производителей.

Валюта жә не халық аралық валюта жү йесі

Валюта – бұ л халық аралық есептеулерде қ олданылатын ақ ша қ ұ ралдары.

Валюталық жү йе деп халық аралық есептесу қ ұ ралдарын қ олданудың саясаты мен тә жірибесін айтады. Адамзат баласының даму тарихында валюта жү йесінің бірнеше тү рлері орын алды. Соларғ а тоқ талып ө тейік.

1. Алтын стандарт (1879-1934 жж.). Валютаның бұ л жү йесі ү шін алтын монеталарды еркін басып шығ ару жә не оларды айналымғ а жіберу, банкноталарды алтынғ а (қ ұ ймаларғ а жә не монеталарғ а) айырбастау қ ұ былыстары тә н болды. Алтынды сыртқ а шығ аруғ а жә не оны сырттан ә келуге рұ қ сат етілді. Айналымдағ ы ақ шаның саны ресми алтын қ орымен анық талып отырды. Ал алтынның бағ асы тіркелген болып табылды. Алтын стандарт жү йесі ақ ша айналымының тұ рақ тылығ ын қ амтамасыз етеді, тө лем балансының жағ дайын автоматты тү рде реттейді.

Алтын стандарт жү йесінің қ алай жұ мыс істейтіндігін тү сіндіру ү шін біз мынадай мысал келтіреміз. Айталық, АҚ Ш пен Англияның тө лем балансында тапшылық орын алды. Американ-дық тар Англиядан тауарларды кө п импорттады, ал сол елге тауарларды аз экспорттады. Бұ л жағ дайда тө лем балансының тапшылығ ы алтынмен жабылады. АҚ Ш елінен алтын сыртқ а ағ ылады. Бұ л елде ақ шаның саны азаяды. Тө лем қ абілеттілігі бар сұ раныс азайып бағ алар да тө мендейді. Бұ л дұ рыс па, ә лде дұ рыс емес пе? Дұ рыс, ө йткені АҚ Ш тө мен бағ амен ө з тауарларын экспорттау қ абілеттілігін жақ сартады. Ал шетелден тауарларды импорттау шектеледі, себебі алтынның Англияғ а кө птеп келуі сол елде ақ шаның санын кө бейтеді. Англияда бағ алар ө седі, тауарларды экспорттау қ иындатылады. Алтын стандарт жү йесі тө лем балансының жағ дайын осылайша автоматты тү рде реттейді.

Алтын стандарт жү йесінің осындай артық шылығ ы бола тұ ра, оның кемшілігі ретінде мемлекеттің араласуын шектеу қ арастырылады. Ішкі экономикалық даму тө лем балансы жағ дайына толық бағ ынышты, яғ ни сыртқ ы экономикалық байланыстарғ а тә уелді болып табылады. Бұ л жү йе тек алтын бар болғ анда ғ ана жұ мыс істейді. Егер қ андай да бір ел алтынды ө ндірмесе немесе оны сыртқ а жіберіп алса, онда сол ел алтын стандарт жү йесіне қ атысудан шет қ алады.

Сонымен, алтын стандарт жү йесі бір жағ ынан, ақ ша айналысының тұ рақ тылығ ын қ амтамасыз етеді жә не инфляциялық қ ұ былысты болдырмайды, ал екінші жағ ынан, экономиканы ә лемдік нарық қ а тә уелді етеді, ішкі экономикалық саясатта таң дау еркіндігін шектейді.

Бұ л жү йенің жағ ымды жақ тарын қ алдырып, теріс жақ тарын жою ү шін алтын девиздік жү йе немесе бреттон-вудтық валюта жү йесі пайда болды.

2. Бреттон-вудтық валюта жү йесі (1944-1971 жж.). Алтын девиздік деген атаудың қ алыптасуы қ ағ аз ақ шалар-девиздердің ә лемдік валюталар қ ызметін атқ ара бастауынан орын алды. Бұ л жү йе кезінде ішкі экономикалық саясат ә лі де болса тө лем балансының жағ дайына тә уелді болды. Алтын жү йенің негізі ретін-де жұ мыс істей берді. Бірақ алтындық мазмұ ны бар бір ғ ана валютаның рө лін АҚ Ш-тың доллары атқ арды. Ал қ алғ ан валюталар долларғ а, содан соң доллар арқ ылы алтынғ а тең естіріліп отырды. АҚ Ш-тың Федералдық резервтік жү йесі (ФРЖ) басқ а елдердің орталық банктерімен келісім жү ргізуде 1 троя унциясына [4] 35 доллар болып бекітілген бағ а бойынша алтынды сатып алуды жә не сатуды жү зеге асырды.

Валюталық бағ амдар тіркелген болды. Валюталық қ атынастар Халық аралық валюталық қ ормен (ХВҚ) [5] бақ ыланып отырды. ХВҚ -ң міндеттеріне мыналар кірді: валюта бағ амдарын тұ рақ тандыру ү шін несиелер беру, қ аржы жү йесін сауық тыру бойынша ұ сыныстар жасау, валюталық паритеттерді бақ ылау. Алтын девиздік жү йенің пайда болуы мемлекеттердің ішкі экономикалық саясатының тә уелсіздігін кү шейте тү сті.

Алтынды, ХВҚ -ң несиелерін пайдалану арқ ылы валюта бағ амын ұ стап тұ руғ а болды. Бірақ, ең бастысы тө лем балансының жағ дайын ұ лттық валюта бағ амын ө згерту есебінен ғ ана жақ сартуғ а болады. Алтын стандарт бұ л қ ұ ралды қ олданбады. Ал алтын девиздік жү йе ұ лттық мемлекетке валюта бағ амын 10%-дық паритет аралығ ында ө згертуге мү мкіндік берді.

70-жылдардың басында бреттон-вудтық жү йе дағ дарысқ а ұ шырады. Валюталардың тіркелген айырбас бағ амдарын ұ стап тұ ру ХВҚ -ғ а мү ше-елдердің бірың ғ ай экономикалық саясатты жү ргізіп отыруын талап етті. Алайда бұ л мү мкін болмады. Ә ртү рлі елдерде инфляция қ арқ ыны шарық тап мә селелер кө бейе тү сті. Жү йенің жұ мыс істеуін қ амтамасыз ету ү шін алтынның ұ сынысы жеткіліксіз болды.

Алтын девиздік жү йенің қ арама-қ айшылық тары оны жаң а валюталық жү йеге – басқ арылатын қ ұ былмалы валюта бағ амдары жү йесіне ауысу қ ажеттілігіне алып келді.

3. Басқ арылатын қ ұ былмалы валюта бағ амдары жү йесі (Ямайкалық валюталық жү йе) (1971 ж.). Жаң а валюталық жү йеде оның алтынмен байланысы заң жү зінде жойылды. Ешқ андай да валютаның алтындық мазмұ ны болмайтын болды жә не алтынғ а айырбасталмайтын болды.

Валюта жү йесін реформалау долларды резервтік валюта ретінде шеттетуге бағ ытталды. Ұ лттық валютаны ұ жымдық валютамен ауыстырудың қ ажеттілігі туындады. Қ азіргі заманғ ы ә лемде екі ұ жымдық валюта орын алып отыр: арнаулы ө зара қ арыз қ ұ қ ық тары (SDR – Special Drawing Right – специальные права заимствования) жә не еуропалық валюта бірлігі (еуро).

SDR – бұ л Халық аралық валюталық қ орғ а қ атысушы елдердің ө зара есеп айырысуы ү шін осы қ ор 1969 жылы ұ йымдастырғ ан материалдық формасы жоқ ұ жымдық валюта ө лшемі. СДР-ды бағ алау қ ұ рамында доллар – 42%-дан, батыс еуропалық ақ ша бірліктері (стерлинг фунты, франк, марка, олар қ азіргі уақ ытта еуро) – 45%-дан, йена – 13%-дан қ ұ ралатын валюта «қ оржыны»1 негізінде жү зеге асырылады.

Еуро – бұ л Экономикалық жә не валюталық одақ қ а мү ше болып саналатын 12 елдің ұ жымдық валютасы. Еуроның теориялық негіздерін Нобель сыйлығ ының иегері, оң тайлы валюта зонасы ү лгісін қ ұ рушы Роберт Манделл болып табылады. Еуроның ә рекет ету тә ртібі Еуропалық Одақ тың Орталық банкімен анық талады. Басқ а елдердің еуровалюталық одақ қ а қ осылуы ү шін бірқ атар шарттарды орындауы қ ажет. Біріншіден, мемлекеттік бюджет тапшылығ ы ЖІӨ -нің 3%-нан аспауы тиіс. Екіншіден, мемлекеттік қ арыз кө лемі ЖІӨ -нің 60%-нан аспауы керек. Ү шіншіден, инфляция дең гейі ө зінің минималды дең гейінен тек 1, 5% аралығ ында ғ ана аса алады.

Сонымен, жаң а валюталық жү йе қ ұ былмалы валюта бағ амдарын енгізеді. Ұ лттық экономиканың сыртқ ы экономикалық байланыстарғ а бейімделуі валюта бағ амын ө згерту арқ ылы жү ріп отырды. Аталмыш валюта жү йесінде валюта бағ амдары нарық тық кү штер арқ ылы қ ұ былып қ ана қ оймай, мемлекет арқ ылы да олар басқ арылып отырады.

Сондық танда, валюта бағ амдарының тұ рақ тылығ ы ұ лттық экономиканы бірлесіп реттеу шараларына жү гінуі тиіс. Ал валютаның тұ рақ сыздығ ы экономикалық қ ұ рылымның бұ зылуының кө рінісі болып табылады.

Тө лем балансының қ ұ рылымы.

Тө лем балансы белгілі бір уақ ыт аралығ ында шетелдік мемлекеттерге тө ленген жалпы тө лемдер мен шетелдік мемлекеттерден алынғ ан жалпы тө лемдер арасындағ ы айырманы білдіреді. Тө лемдерге алтын, тауарлар мен қ ызметтердің қ ұ ны, туризмнен келген табыстар мен шығ ындар, капиталдың тү рлері мен инвестициялар, пайыздарды, дивидендтерді жә не несиелерді тө леу жатады. Егер тү сімдер тө лемдерден асып кетсе, онда тө лем балансының жағ дайы активті болады немесе тө лемдер тү сімдерден асып кетсе, онда тө лем балансы пассивті болып соң ында оның тапшылығ ы орын алады.

Тө лем балансының жағ дайын валюта бағ амы анық тайды.

Тө лем балансының қ ұ рылымына келетін болсақ, ол ағ ымдық операциялар балансынан жә не капитал қ озғ алысы балансынан қ ұ ралады. Ағ ымдық операциялар балансы ө з кезегінде сауда балансынан, қ ызметтер балансынан жә не трансферттік тө лемдер балансынан қ ұ ралады. Ал капитал қ озғ алысы балансы ұ зақ мерзімдік жә не қ ысқ а мерзімдік капитал салымдарының келуі мен кетуін білдіреді.

Тө лем балансының жағ дайы ұ лттық экономиканың ә рекет ету сапасының аса маң ызды кө рсеткіші ретінде кө рінеді. Мемлекет оның жағ дайын мұ қ ият қ адағ алап отырады. Шығ ындардың табыстардан артып кетуі ұ лттық валютаның беделіне нұ сқ ан келтіріп, оны қ ұ нсыздандырады. Ел қ арызғ а тап болады, кейін оғ ан қ ызмет кө рсетіп қ айтару керек болады. Ал табыстардың шығ ындардан жү йелі тү рде артып кетуі ел ү шін қ олайлы болғ анымен, ол басқ а ә ріптес-елдердің тө лем баланстарының тапшылығ ына алып келеді.

Егер тө лем балансы капиталды шетелден тарту есебінен жақ сартылса, онда бұ л болашақ та бірқ атар келең сіз жағ дайларғ а алып келуі мү мкін (қ арыз, шетел инвестицияларына табыстарды қ айтару). Сондық танда, табыстар мен тө лемдерді тең естіруді ең тиімді бағ ыт деп санайды.

Валюта бағ амы оның ревальвациясы жә не девальвациясы арқ ылы тө лем балансының жағ дайына айтарлық тай ә сер етеді. Оны тө мендегі кестеден кө руге болады. Ревальвация – бұ л валюта бағ амының басқ а валютағ а қ арағ анда кө терілуі. Девальвация – бұ л валюта бағ амының басқ а валютамен салыстырғ анда тө мендеуі.