Философияның негізгі мәселесі. Екінші жағы (танымдық).

Философиялық ағ ымдардың қ айсысы болмасын келесі ү лкен сұ рақ тарғ а жауап береді. Адам жағ алай қ оршағ ан ортаның шындығ ын танып-біле ала ма ә лде біле алмай ма?

Бұ л сұ рақ философияның ү лкен тарауларының бірі – гносеологияның ө зегін қ ұ райды (gnosіs – грек сө зі, -тану-білу, logos – ілім). Кейде гносеология ұ ғ ымымен қ атар эпистемология деген термин қ олданылады (epіstema – грек сө зі, - білім).

Материалистік бағ ыттағ ы философтардың кө пшілігі Дү ниені адамның танып біле алатынына ешқ андай кү мә н келтірмейді.

Ал объективті идеализмге келетін болсақ, олардың бір бө лігі Дү ниені танып білуге болады десе, келесілері - бұ л мә селені теріс шешеді.

Адам Дү ниенің терең мә нін танып біле алмайды, ол мү мкін емес деген кө зқ арасқ а агностицизм деген атақ берілді (a – теріс бө лшек, gnosіs – тану).

Осы ағ ымдардың ішіндегі субъективті идеализм ғ ана ү зілді-кесілді біржақ ты шешеді – бізді жағ алай қ оршағ ан Дү ниені танып-білуге болмайды - ө йткені, ол - жоқ. Ә рбір адамның ішкі жан-дү ниесінен шығ атын ө з дү ниесі бар. Ал сыртқ ы – адамғ а ә серін тигізіп жатқ ан, одан бө лек ө мір сү ретін Дү ние жоқ. Ә рине, мұ ндай кө зқ арас, бір қ арағ анда, қ арапайым қ айсыбір адамның дү ниесезіміне қ айшы келіп абсурд сияқ ты кө рінеді. Бірақ, философиялық дең гейде оны теріске шығ ару біршама қ иындық тарды туғ ызады.

Енді дү ниетануды мойындайтын философияғ а келетін болсақ, олар келесі сұ рақ тарғ а жауап беруі қ ажет.

Адам Дү ниені қ алай таниды?

Адам Дү ниені тану жолында қ аншалық ты дә режеге кө теріле алады?

Тарихи бірінші сұ рақ қ а ү ш тү рлі жауап берілді. Тарихи алғ ашқ ы пайда болғ ан жауап “қ айсыбір таным тә жірибеден шығ ады². Мұ ндай танымдық тұ жырымғ а эмпиризм деген атақ берілді (emperіa – грек сө зі, -тә жірибе). Сонау кө не заманда пайда болып эмпиризм танымдық тұ жырымдама ретінде XVқ қ -XVқ қ қ ғ.ғ. қ алыптасады. Сонымен, егер танымның негізгі қ айнар кө зін тә жірибеде, - деп мойындаса, ондай танымдық бағ ытты біз эмпиризмге жатқ ызамыз. Эмпиризмге ө те жақ ын тұ рғ ан танымдық ағ ым, ол - сенсуализм (sensus – латын сө зі, -сезім, қ абылдау, тү йсік). Сенсуализм таным ү рдісіндегі сезімдік қ абылдауды негізгі жол деп есептейді. Сенсуализмнің негізгі тұ жырымдарының бірі – “Алғ ашқ ы сезімде болмағ ан, ақ ыл-ойда да жоқ ².

Келесі таным теориясындағ ы ағ ым – рационализм (ratіo – латын сө зі, -ақ ыл). Бұ л ағ ым адамның ақ ыл ойын, зердесін танымның ө зегі, негізі ретінде қ арайды.

Рационализм таным тұ жырымы ретінде Хқ Х ғ. дү ниеге келеді. Тарихи рационализмнің негіздері сонау кө не заманда пайда болады. Грек ойшысы Парменид сол кө не заманда сезімдік таным тек қ ана жалғ ан пікірлер туғ ызады, ал ақ ыл-ой арқ ылы ғ ана нағ ыз ақ иқ атқ а жетуге болады, - деген ой айтқ ан.

Жаң а дә уірдегі математика, жаратылыстану ғ ылымдарының дамуы адамның ақ ыл-ойының қ ұ дыретін, оның табиғ аттың ішкі сырын ашудағ ы зор мү мкіншіліктерін кө рсетті.

17-18ғ. ғ ылымның дамуы тіпті Европа топырағ ында ү лкен идеалогиялық ағ ымды – Француз Ағ артушыларының ақ ыл негізінде дү ние тануғ а, қ оғ амды қ айта қ ұ руғ а, адамдарды тә рбиелеудегі ақ ыл-ойдың қ ұ діретті кү шіне деген зор сенім арттыруына ә келіп соқ ты.

Бұ л замандағ ы рационализмді қ олдайтын ойшылдар дү ниені ақ ыл-оймен қ орытудың сезімдік танымнан анағ ұ рлым терең екенін кө рсете білді. Егер сезімдік таным жеке қ ұ былыстарды, кездейсоқ нә рселерді ғ ана танып, шегіне жеткен жалпылық, қ ажеттік дең гейіне кө тере алмаса, ақ ыл-ой, зерде арқ ылы адам ондай дә режеге кө теріле алады. Сонымен ғ ылыми білімнің қ айнар-кө зі, ақ иқ аттың анық тамасының бә рі – ақ ыл-ой, зердеде. Сондық тан Лейбниц сенсуализмнің “Алғ ашқ ы сезімде болмағ ан, ақ ыл-ойда да жоқ ², - деген тұ жырымдамасына “ақ ылдың ө зінен басқ а² деген сө здерді қ осып, адамның рационалдық танымының қ ұ діретін кө рсеткісі келді.

Ә рине, ғ ылымның ә рі қ арай дамуы рационализмнің біржақ тылығ ы, сезімдік таныммен санаспау ақ ыл-ойдың ө зін шындық тан алшақ кетіп қ алып, оның адамды адастыруы мү мкіндігін кө рсетті.

Сондық тан, И.Кант – “сезімдік таным ақ ыл-ойсыз – толық емес, ақ ыл-ой сезімдік танымсыз – мазмұ нсыз² деген пікір айтып танымның екі жағ ын бір-біріне ұ штастырды. Алайда, Кант мұ ндай кө зқ арасты тек қ ана қ ұ былыстар ә леміне таратып “заттың ө з ішіндегісін² танудан бас тартты.

Рационализмнің ең биік шың ы ретінде Гегельдің философиясын алуғ а болады. Бұ л кісі Дү ниені абсолюттік идеяның басқ а болмысы ретінде қ арап, таным ү рдісінің ө зі абсолюттік идеяның ө з-ө зін танып- біліп, ө зіне жаң а дә режеде – абсолюттік рух ретінде қ айтып оралуы деп тү сінді. Сондық тан Дү ниенің дамуын, адмзат тарихын Гегель Абсолюттік идеяның логикалық жолмен ө з-ө зіне терең деуі деп тү сініп, панлогизмді тудырады (pan – бә рі, logos – білім, ілім, ақ ыл-ой).

Х1Х ғ асырдың ө зінде-ақ рационализмнің, соғ ан негізделген Ағ арту идеяларының кө бі сынғ а алынып, олардан кү ткен кө п сенімдер жоқ қ а шық ты, ө йткені, ақ ыл-ойғ а негізделген тамаша қ оғ амнан адамдар ү міт ү зе бастады.

Осы кезде рационализмді сынғ а алғ ан, панлогизмге қ арсы бағ ытталғ ан философияның тү рлері дү ниеге келді. Олар – иррационализм бағ ыты. Егер А.Шопенгауер “Ерік философиясын², ал Ф.Ницше “билікке деген ерікті² алғ а қ ойса, З.Фрейд адамның “бейсаналық ² кү штерін зерттей бастады.

Марксизмде эмпиризм мен рационализмнің арасындағ ы қ айшылық праксеолгиялық жолмен шешіледі, яғ ни адам мен қ оғ амның қ ажеттіктері, соларды ө теу ү шін жасалатын адамдардың іс-ә рекеттері қ айсыбір таным ү рдістерінің қ айнар кө зі жә не ақ иқ аттың анық тамасы, - деген пікір айтылады.

Соң ғ ы жылдары танымның ө те кү рделі ү рдіс екендігі, оны праксеологиямен ұ штастырып қ оймай, сонымен бірге аксиологиялық (ә леуметтік-мә дени, моральдық т.с.с. қ ұ ндылық тар) тұ рғ ысынан қ арау керектігі анық талды.

Енді жоғ арыда қ ойылғ ан келесі сұ рақ қ а – дү ниетану дә режесіне келетін болсақ, оғ ан да екі тү рлі жауап алуғ а болады.

Жаң а дә уірдегі ә р-тү рлі таным теориялары кө п ғ асырлар бойы ғ ылымдардағ ы ашылғ ан жаң алық тар мә ң гілік сол кү йінде қ алады, егер болашақ та ол теріске шығ арылса, онда оның алғ ашқ ы ашылғ ан кезінде-ақ қ ата болғ аны, - деген пікірде болды. Яғ ни ғ ылымдағ ы тану ү рдісіндегі табылғ ан білім ә рқ ашанда толық, кемеліне келген, ә рі қ арай мазмұ нын ө згертпейтін қ ұ былыс ретінде қ аралды. Гносеологиядағ ы мұ ндай пікірге ² догматизм ² (dogma – грек сө зі, -шешім, ілім) деген атақ берілді.

Келесі гносеологиялық ілімдер қ айсыбір ғ ылыми жаң алық ты, білімді толық емес, салыстырмалы, тарихи жү ре келе терең детілетін қ ұ былыс ретінде қ арайды. Яғ ни ғ ылымдағ ы жетістіктерді де шексіз ә рі-қ арай дамытып терең дете беруге болады. Сондық тан, ғ ылым ә рі-қ арай дамығ ан сайын ғ алымдар ө ткен уақ ыттағ ы ашылғ ан білім салаларына жаң а кө зқ араспен қ арап, оның шындық жағ ын кең ейтілген жаң а теорияның қ ұ рамына кіргізіп, ал жалғ ан жақ тарын сырттатады.

Танымдағ ы мұ ндай бағ ытқ а ² релятивизм ² деген атақ берілді (relatіvus – латын сө зі, -салыстырмалы).