Буддизм.

Ү нді елінде пайда болып, Дү ниежү зілік ү шінші дінге айналғ ан философия ілімі- ол буддизм.

Буддизмнің негізін қ алағ ан ү нді елінің шакья тайпасынан шық қ ан Гаутама Сидхартқ а (563-483 б.ғ.д.)

Будда жө ніндегі аң ыздарғ а қ арағ анда, ол ү лкен гү лдеген бақ тың ішінде туып-ө сіп тә рбиеленіпті. Ү йленіп, балалы болыпты. Бірақ, кү ндердің бір кү нінде қ алағ а келіп, халық тың шексіз зардабын кө ріп, 29 жасында тә тті ө мірден бас тартып, ел аралап кетеді. 6 жыл ел кезіп ө зінің тә нін қ инап, ел кезген брахмандармен сұ хбаттасып, Дү ниенің терең мә нін іздейді.

Бірақ, одан ешнә рсе шық пағ аннан кейін, ол адамның зардап шегуінің себебі неде жә не одан қ алай қ ұ тылу керектігі жө нінде ойланады.

Кү ндердің бір кү нінде ол алып ағ аштың тү біне келіп отырып ақ ырында ақ иқ атқ а жетеді – ол Буддағ а – яғ ни ағ арғ ан, даналық дең гейге кө терілген ә улиеге айналады. Сол кү ннен бастап ол ө зінің ашқ ан ілімін кең інен халық қ а тарата бастайды.

Будданың ашқ ан “Тө рт ақ иқ аты²:

Бұ л Дү ниедегі ө мір зардапқ а толы. Оның кө бін ешбір адам аттап ө те алмайды, ө йткені, адам бұ л дү ниеге жылап келеді, жылап кетеді; адам ауырып зардап шегеді; ә ке-шешесінен, ағ айын туғ анынан, сү йген жарынан, жолдас-жоралардан айырылып қ айғ ырады. Мұ ның сыртында ө мірден тілегеніне жете алмай қ иналады. “Адам болу ө те қ иын. Ө тпелі пә нденің ө мірі қ иын².

Зардапты жең у ү шін оның шық қ ан қ айнар кө зін, себебін білу керек. Оның себептері ө мірге деген қ ұ штарлық, ө мірде болуғ а деген ің кә рлік, лә ззатқ а тоймаушылық. “Қ ұ марлық тан кү шті от жоқ; жеккө руден артық пә ле жоқ; денеден артық бақ ытсыздық жоқ; тыныш ө мірден артық бақ ыт жоқ ². “Ол мені аяғ ына басты, ол мені ұ рды, ол мені жең ді, ол мені жалаң аш қ алдырды², - мұ ндай ойларды ішінде сақ тағ ан адамның жеккө руі тоқ талмайды. “Адамдар дамыл таппай, қ орқ ып қ ашқ ан қ ояндай, жағ алай жү гіріп жү р².

Зардаптың себебі анық талғ аннан кейін оны тоқ татуғ а болады, “ө йткені, ешқ ашанда бұ л дү ниеде жеккө ру жеккө румен тоқ татылмайды, тек қ ана жеккө руді жоқ қ ылу арқ ылы оны тоқ татуғ а болады. Міне бұ л мә ң гілік шындық. Егер адам қ ұ мартудан қ ұ тылса, надандық пен жеккө руден арылса, ешнә рсеге байланбаса ғ ана ә улиелік жолғ а тү седі! ²

Зардапты тоқ татын жол бар – ол сегіз қ ырлы. Олар:

Дұ рыс кө зқ араста

Дұ рыс сө йлеуде

Дұ рыс бағ ытта ойлауда

Дұ рыс ө мір салтында

Дұ рыс жү ріс-тұ рыста

Дұ рыс бетбұ рыста

Дұ рыс кү ш салуда

Дұ рыс зейін қ оюда

Міне осы сегіздік жолына тү скен адам толығ ынан зардаптан айырылып нирванағ а жетеді.

Сонымен, лә ззат пен қ ұ марту жолына тү скен адамдар тұ рпайы, пайдасыз, дө рекі, ал денесімен кү ресіп, оны қ инағ ан адамдар зардаптан шығ а алмайды. Тек ортаң ғ ы жол, дү ниені кө рсетіп, білім ә келіп, екі жолдың ортасымен ө тіп адамды тынышталуғ а, қ ұ діретті білімге, даналық қ а, нирванағ а ә келеді.

Буддизмнің айтуына қ арағ анда, бұ л Дү ниедегі заттар мен қ ұ былыстардың бә рі де бір-бірімен байланысып, бір-бірінен туып, бір-бірін алмастырып жатыр. Дү ниеде ө зімен-ө зі ө мір сү ріп жатқ ан ешнә рсеге тә уелсіз екі-ақ нә рсе бар – ол кең істік пен нирвана.

“Нирвананы ешкім тудырғ ан жоқ, нирвана жө нінде ештең е айта алмаймыз – ол пайда болды ма, ә лде пайда болмады ма, пайда болуы керек пе, ә лде керек емес пе, ол - ө ткенде ме, ә лде болашық та ма, оны кө збен кө руге, қ ұ лақ пен естуге, иісін сезінуге, дә мін алуғ а, ұ стап қ арауғ а бола ма, ә лде болмай ма². Онда нирвана болмағ аны ғ ой.

“Нирвана бар, оғ ан зердемен жетуге болады. Ақ иқ ат жолымен ө мір сү ріп жатқ ан оқ ушы, егер ол сезімдік қ ұ мартудан айырылса, нирванағ а жетеді. Дү ниеде жел бар ма? - Бар. Онда мағ ан желдің тү сін, бітімін, кө лемін, - ү лкен бе, ә лде кіші ме, ұ зын ба ә лде қ ысқ а ма, - кө рсетші², - дейді Будда. Шә кірті оғ ан былай дейді: “Ол мү мкін емес, мен оны кө рсете алмаймын, желді қ олмен ұ стауғ а, қ ұ шақ тап қ амтуғ а болмайды, бірақ ол бар².

Будда оғ ан жауап ретінде: “Сол сияқ ты, нирвана бар болғ анымен, мен оны сағ ан кө рсете алмаймын², - деп қ орытады.

Қ орыта келе, буддизм ілімі зардапты тоқ тату ү шін адамды бұ л Дү ниедегі қ ызық қ а байланбауғ а шақ ырады, ө йткені, ол адамды ө зінің шексіз бір-бірімен байланысты ағ ымына салып, Дү ниеге тә уелді келу заң ының шең берінен шығ армайды, олай болса, бітпейтін зардап шектіреді, ө йткені, бұ л Дү ние “Мая² - ұ лы сағ ым, елес, алдамыш.

Сондық тан, қ ұ мартуды суытып, Дү ниеге қ ызығ удан бас тартып, бірте-бірте сө ну, ө шуді буддизм нирвана дейді. Яғ ни нирвана дегеніміз - ө мірден бас тарту, бейболмысқ а ө ту. Сонымен, Қ ытай философиясы сияқ ты, буддизмде де біз бейболмыс ұ ғ ымының іргетастылығ ын байқ аймыз.

Буддизм философиясы Дү ние жү зінде бірінші болып адам рухын ашып, оның қ ұ діретті кү шін кө рсеткен философия. Касталарғ а бө лінген, адамды аяқ қ а басып хайуаннан тө мен кө рген қ оғ амда, “мен табиғ аттың, қ оғ амның соқ ыр заң дылық тарынан, тә уелді Дү ниеге келу заң ынан жоғ арымын, мен – адаммын², - деген философияны буддизм дү ниеге ә келді.

Адам сыртқ ы табиғ атқ а қ арап, оғ ан “Мен сенен жоғ арымын, ө йткені мен сені ө з ішімде болса да қ ұ рта аламын, мен ө з еркіммен сенімен байлайтын қ ұ мартуды тоқ тата аламын², - дейді.

Адамзат тарихында мұ ндай батыл ө мірден бас тартушылық ешқ ашан ешжерде болғ ан жоқ.

Сонымен қ атар, буддизмнің гү манистік–адамгершілік жақ тары – ой тазалығ ы, іс-ә рекет тазалығ ы, тіршілікті зә бірлемеу, зұ лымдық қ а зорлық пен қ арсы шық пау, дү ние қ умау, кем-тар адамғ а қ ол ұ шын беру, т.с.с. – адамзат рухының ә рі-қ арай шың далуына зор ә серін тигізді.