Нннннннннннннннннннннн

Несие жү йесі несиелік қ атынастар мен несиелік мекемелер жиынтығ ы ретінде! Нарық тық экономикада несие – банк жү йесі маң ызды рө л атқ арады. Ол арқ ылы кә сіпорындардың, ұ йымдардың жә не халық тың ақ шалай есеп айырысулар мен тө лемдері жү ргізіледі, ол уақ ытша бос ақ шалай қ аражаттарды, халық тың жинақ тары мен табыстарын жұ мылдырады жә не белсенді тү рде жұ мыс жасайтын капиталғ а айналдырады, сондай-ақ кө птеген тү рлі несиелік, сақ тандыру, делдалдық, инвестициялық, сенім, кең ес беру жә не басқ а да операцияларды орындайды. Ө ндіріске қ атысты алғ анда, екінші кезеқ те саналатын несие жү йесі оғ ан тұ рақ ты жә не елеулі ық пал етеді. Ол бірнеше дү ркін ақ шалай қ орлардың ауқ ымын кең ейтіп, ө ндіріс тиімділігінің ө суін қ олдай отырып ақ шалай қ аражаттардың бір саладан екіншісіне қ айта қ ұ йылуын қ амтамасыз етеді. Несие жү йесінің рө лі мен маң ызы келесідей бірқ атар кө рсеткіштермен сипатталады: несиелік жұ мсалымдардың жалпы кө лемі, кә сіпорындар мен ұ йымдардың негізгі жә не айналым капиталын қ алыптастыруғ а банктегі қ арыздардың ү лесі, жалпы тө лем айналымы жә не т.б. АҚ Ш несиелік қ атынастардың даму дә режесі бойынша, шаруашылық тың ө ндірістік жә не ө ндірістік емес саласын банк саласының қ амтуы, несиелік мекемелердің кө п тү рлілігі мен кө п тараптылығ ы жағ ынан, қ аржы капиталы талаптарының қ уаттылығ ы бойынша ә лемнің басқ а да елдерін артқ а қ алдырады. Несие жуйесінің ө з қ ызметтерін орындауы барысында несиелік қ атынастар туындайды. Уақ ытша бос ақ шалай қ аражаттарды жинақ тап, оны қ айтару жә не ақ ы тө леу шартында қ айта бө луге байланысты несиелік мекемелермен ә р тү рлі субьектілер арасындағ ы экономикалық байланыстар несиелік қ атынастардың мазмұ нын анық тайды. Бірақ, несиелік қ атынастар мазмұ ны тек қ ана ақ шалай капиталды жинақ тап, оны заң ды жә не жеке тұ лғ аларғ а уақ ытша пайдалануғ а берумен ғ ана тұ рмайды. Несиелеу процесінде ұ лғ аймалы ұ дайы ө ндірістік айналымы ү шін тө лем қ ұ ралдарының қ осымша массасы қ ұ ралады. Тө лм айналымының аса ауқ ымды ағ ыны тө лем тө леушілер мен мекемелер жә не соң ғ ылары мен алушылар арасында экономикалық қ атынастарды қ алыптастырумен қ атар, несиелік қ атынастар мазмұ нын толық тыра отырып, несие жү йесі арқ ылы ө теді. Несие екі формада болады: тауарлық жә не ақ шалай. Тауар несиесі коммерциялық несиенің бірінші негізін білдіреді. Шаруашылық жү ргізуші субьектілердің бір-біріне қ арыз беру барысында, аталғ ан несие формасында ақ шалай формада қ айтарылады. Ө йткені, алкшы субьект несие беруші тауар несиесін алғ анын куә ландыратын вексальді, сондай-ақ салынғ ан мү лік туралы парқ ты немесе басқ адай қ ұ жаттарды береді. Бұ л тұ ста несиелік қ атынастар субьектілеріне- шаруашылық жү ргізуші субьектісі жә не банк жатады.Несиелік қ атынастардың мазмұ нындағ ы ө згерістер нә тижесінде тауар формасындағ ы несие ақ шалай формағ а қ айта ауысады. Сө йтіп, тауар формасы негізінде несиенің ақ шалай, ең бастысы банктік формасы пайда болып дамиды. Несиелік қ атынастар мен несие формаларының жә не несиелік мекемелердің жиынтығ ы кең мағ ынада несие жү йесі ұ ғ ымын қ ұ райды. Ал несие жү йесі тар мағ ынасында – бұ л несиелік есеп айырысу қ атынастарын ұ йымдастырушы, елдегі ақ ша айналысын реттейтін жә не бақ а да ұ аржылай қ ызмет кө рсететін несиелік мекемелер торабы болып табылады. Басқ аша айтқ анда, несие жү йесі банктік жә не басқ а да мекемелердің жиынтығ ын – несиелік операцияларды жү зеге асыру жә не олардың қ ұ қ ық тық формаларын ұ йымдастыруы арқ ылы сипатталады. Несиелік қ атынастарды ұ йымдастыруда: банктік жә ң е банктік емес институттар шең берінде екі жү йені бө ліп қ арастырады. Соғ ан сә йкес несие жү йесінің екі негізгі буыны қ алыптасады: банктік жә не мамандырылғ ан несие-қ аржы мекемелері. Бірлескен несие жү йесінің кү рделі, кө п буынды қ ұ рылымы болады. Егер де несиелік мекемелердің ө з клиенттеріне кө рсететін қ ызметтерінің жіктелуін негізге алатын болсақ, онда қ азіргі несие жү йесінің ү ш маң ызды элементін бө ліп қ арастыруғ а болады: - Орталық (эмиссиялық) банк; -Коммерциялық банктер; -Мамандандырылғ ан несиелік мекемелер: (сақ тандыру, жинақ тық, ипотекалық, сенімгерлік (трастовый) жә не т.б). Банктердің несиелері ә кономиканы тұ рақ тандыруда ең маң ызды фактор болып табылады. Сондық тан да, қ азіргі таң да банктік несие формасының рө лі арта тү седі.

Несиелік ақ шалар сипаттамасы жә не олардың тү рлері! Несиелік ақ шалар — тауар ө ндірісінің дамуымен, яғ ни тауарларды сатып алу жә не сатудың уақ ытын кешіктіріп тө леуге (несиеге) берілуімен байланысты пайда болғ ан ақ шалар.Несиелік ақ шалардың шығ уы банктердің несиелеу операцияларымен байланысты. Мұ ндай ақ шалардың басты мақ саты: ақ ша айналымын икемді ету; нағ ыз ақ шаларды ү немдеу; қ олма-қ олсыз ақ ша айналымының дамуына мү мкіндік жасау.Несиелік ақ шалардың мынадай тү рлері бар: вексель; банкнота; чек.Вексель (ағ ылш. bill note) — міндеттеме шоты) — белгілі бір соманы алдын ала келісілген мерзімде жә не белгіленген жерде тө лейтіндігі туралы борышқ ордың қ арыздық міндеттемесі. Вексельдің екі тү рі бар: жай жә не аудармалы. Вексельдің тү рлеріне «Қ азақ стан Республикасындағ ы вексель айналысы туралы» (28.04.97) Қ азақ стан Республикасы Заң ында мынадай тү сініктемелер берілген: - Жай вексель (соло) — вексельді ұ стаушығ а вексельде кө рсетілген соманы белгілі бір уақ ытта немесе талап етуге байланысты тө леу туралы вексель берушінің ешнә рсемен негізделмеген міндеттемесін сипаттайтын вексель. - Аудармалы вексель (тратта) — вексельде кө рсетілген соманы белгілі бір уақ ытта алғ ашқ ы вексельді ұ стаушығ а (ремитентке) тө леу туралы ү шінші бір тұ лғ ағ а (трассатқ а) вексель берушінің (трассанттың) еш нә рсемен негізделмеген ұ сынысын (бұ йрығ ы) сипаттайтын вексель. Трассат тратта бойынша тө леуге келісімін бергеннен бастап, борышқ ор болып табылады. Аудармалы вексель келесі бетіндегі индоссамент (басқ а біреуге аударып жазу) кө мегімен айналыста жү ре береді. Аудару туралы қ олдардың кө беюіне байланысты вексель айналысы ұ лғ ая тү седі жә не мұ ндағ ы ә р индоссант вексель бойынша міндеттемеге бірлесіп жауап береді.Жай жә не аудармалы вексель — коммерциялық вексельдің тү рлері ретінде қ арастырылады.Сонымен қ атар, экономикалық ә дебиттерде вексельді мынадай тү рлерге бө леді: қ аржылық; қ азыналық; достық; бронзалық. Қ аржылық (банктік) вексель — белгілі бір ақ ша сомасын қ арызғ а беруден туындайтын қ арыздық міндеттеме. 1.Қ азыналық вексель — бюджет тапшылығ ын жабу мақ сатында мемлекет тарапынан шығ арылатын, оның міндеттемесі. Қ азыналық вексель бойынша мемлекет борышқ ор болып саналады. 2.Достық вексель кейіннен банкте оларды есепке алу мақ сатында бірі-біріне беріледі. 3.Бронзалық вексель нақ ты қ амтамасыз етілмеген қ арыздық міндеттемені білдіреді. Вексельдің келесідей ө зіне тә н қ асиеттері бар: -дерексіздік, яғ ни вексельде мә міленің нақ ты тү рінің кө рсетілмеуі; -даусыздық, яғ ни протесттуралы актіні нотариуспен жасағ аннан кейін тиісті шара қ олданылғ анғ а дейінгі қ арыздың міндетті тү рде тө ленуге тиістігі; -айналымдылық, яғ ни басқ а бір тұ лғ аларғ а аударып жазу арқ ылы (индоссамент) тө лем қ ұ ралы ретінде вексельдің берілуі. Қ азақ станда жоғ арыда аталғ ан заң қ абылданғ анғ а дейін жә не онан кейін де вексель айналысы дамып келеді.Вексель айналысын бірінші болып қ олдаушылардың қ атарында Казкоммерцбанк тә жірибесін атап кетуге болады. Бұ л банк 1996 жылы Қ азақ стан Республикасы Ү кіметінің астық жинау бағ дарламасына сә йкес ө зінің 500, 1000 жә не 5000 АҚ Ш долларындағ ы «астық» вексельдерін айналымғ а шығ арып, оларды несие қ ұ ралы ретінде клиенттеріне берді. Сол клиенттерінің ішінде атап айтсақ сыртқ а астық сатумен айналысатын «Астық» акционерлік компаниясы 5000 АҚ Ш долларындағ ы вексельді тендер бойынша жең іп алып, оны ө зінің жабдық таушылары арасында тө лем қ ұ ралы ретінде пайдаланды. Банкнота (ағ ылш. Bank-note - банк билеті) орталық банктің айналысқ а шығ арғ ан ә ртү рлі номиналдағ ы ақ ша бірліктері.Ол вексельден жә не қ ағ аз ақ шалардан ө зара ажыратылады. Банкнотаның вексельден тө мендегідей айырмашылығ ы бар: 1.мерзімділігіне қ арай, егер де вексель мерзімді қ арыздық міндеттеме болса (3—6 айлық), ал, банкнота — мерзімсіз қ арыздық міндеттеме; 2.кепілдігіне қ арай, вексельді айналысқ а жеке кә сіпкерлер шығ арады жә не оның жеке кепілдігі болады, ал, банкнотаны қ азіргі кезде орталық банк шығ аратындық тан, оғ ан мемлекет кепілдік береді. Экономикалық ә дебиттерде банкнотаны екі тү рге бө леді: классикалық жә не жай.Классикалық банкнота — бұ л банкнотаның алғ ашқ ы пайда болғ ан нысаны ретінде алтынғ а еркін алмастырылатын, яғ ни алтынмен қ амтамасыз етілген Орталық банктің билеті. Классикалық банкнотаның қ ағ аз ақ шалардан ө зіндік айырмашылығ ы бар: -жаратылысына қ арай — қ ағ аз ақ шалар ақ шаның айналыс қ ұ ралы ретіндегі қ ызметінен туындаса, ал банкнота — ақ шаның тө лем қ ұ ралы қ ызметінен пайда болғ ан; -эмиссиялау ә дісі бойынша — қ ағ аз ақ шаларды айналысқ а қ азынашылық шығ арса, ал банкнотаны — Орталық банк шығ арады; -қ айтарылуына қ арай — классикалық банкноттар вексель мерзімінің аяқ талуына байланысты Орталық банкке қ айтарылса, ал, қ ағ аз ақ шалар қ айтарылмайды, яғ ни олар айналыста қ ала береді; -ауыстырылуына қ арай — классикалық банкноталар банкке қ айтуына байланысты алтынғ а немесе кү міске ауыстырылып отырса, қ ағ аз ақ шалар қ ашаннан ауыстырылмайтын болғ ан.Банкноталардың алтынғ а ауыстырылуы тоқ талғ аннан бастап, банкнота алтынмен қ амтамасыз етілуі қ ысқ арып, оның вексельдік қ амтамасыз етілуі де кү рт нашарлай тү сті, себебі Орталық банктің вексельдік портфелі, кө бірек қ азыналық вексельдер мен міндеттемелерге толық ты. Жай банкнота — бұ л қ азіргі кездегі айналысқ а шығ арылғ ан Орталық банк билеті.Олар металғ а алмастырылмайды, тек қ ана Орталық банктің барлық активтерімен қ амтамасыз етіледі. Ендеше қ азіргі айналыста жү рген орталық банктен шығ атын жай банкноталар алтынмен қ амтамасыз етілмейді, бірақ олардың белгілі бір дә режеде тауарлық немесе несиелік негізі сақ талғ ан, сондай-ақ олар қ ағ аз-ақ ша айналысының заң дылық тарына бағ ынады.Қ азіргі кезде Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкісінің жай банкноталардың эмиссиялануының тө мендегідей ү ш жолын бө ліп кө рсетуге болады: -Шаруашылық ты несиелеу жолымен; -Мемлекетті (ү кіметті) несиелеу, яғ ни мемлекеттік қ арыздық міндеттемелердің орнына банкноттардың шығ арылуы барысында. Шынында да, еліміз тә уелсіздік алғ ан жылдардың басында экономикадағ ы тұ рақ сыздық тың нә тижесінде 1993-1998 жылдары мұ ндай кө ріністің куә сі болдық. Айталық, 1995—1996 жылдары бюджет тапшылығ ы ЖІӨ -нің 5, 5 %-на дейін жетті, ендеше сол уақ ыттары республикалық бюджет тапшылығ ының 80%-ғ а жуығ ы Ұ лттық Банктің Ү кіметке берген несиелері есебінен жабылғ аны белгілі. Ә рине, бұ л жолдың теріс жақ тары да болды, оның бірі елімізде гиперинфлияцияның орын алуы. -ұ лттық валюта бағ амының тұ рақ тылығ ын қ амтамасыз ету жә не еліміздің сыртқ ы қ арыздарды ө теу ү шін мемлекеттің валюталық резервтерін арттыру мақ сатында айналысқ а қ осымша ақ ша эмиссиялау жолымен.Чек вексель мен банкнотағ а қ арағ анда коммерциялық банктердің қ ұ рылып, олардағ ы ағ ымдық шоттарда бос ақ шалай қ аражаттардың жинақ талуына байланысты несиелік жә не айналыс қ ұ ралы ретінде біршама кеш пайда болды.Алғ ашқ ы чектер 1683 жылы Англияда пайда болды. Чек – ағ ымдағ ы шот иесінің чекті ұ стаушығ а белгілі бір ақ шалай соманы тө леу туралы немесе басқ а ағ ымдық шотқ а аудару туралы ө зінің банкісіне берген жазбаша бұ йрығ ы. Чектің мынадай тү рлері бар: -ақ шалай чек – банктен қ олма-қ ол ақ ша алуғ а арналғ ан тө лем қ ұ ралы; -ордерлі чек – бір тұ лғ аның атына толтырылғ ан, бірақ индоссамент бойынша басқ а бір тұ лғ ағ а беруге қ ұ қ ық береді; -мә лімдеуші чек – чекті мә лімдеушіге ондағ ы кө рсетілген сомасы тө ленеді; -есеп айырылысу чегі – заң ды тұ лғ алар арасында қ олма-қ олсыз есп айырысуларда қ олданылады; -жол чегі – туристік сапарларғ а арналғ ан тө лем қ ұ ралы; -кепілдендірілген чек – банктің чекте кө рсетілген соманы тө леуге кепілдендіруін сипаттайтын тө лем қ ұ ралы. Чектің экономикалық жаратылысы мынадай: -біріншіден, ол банктен нақ ты ақ шаны алуғ а қ ызмет етеді; -екіншіден; ол айналыс жә не тө лем қ ұ ралы қ ызметін атқ арады; -ү шіншіден, ол қ олма-қ олсыз ақ шамен есеп айырылысу қ ұ ралы. Электрондық ақ шалар — компьютер торабының, ақ параттарды автоматты тү рде ө ң деу қ ұ ралдарын қ олданатын байланыс жү йелері арқ ылы жү зеге асыратын банктер жә не олардың клиенттері, сатушылар мен сатып алушылар арасындағ ы тө лемдер жиынтығ ы.Электронды ақ шалар — пластикалық карточка нысанында болады. Олар екі тү рлі болып келеді: Дебеттік (тө лем) карточка — банкте арнайы карточкалық қ аражаты бар, клиент арасындағ ы келісімшартқ а сә йкес шоттағ ы қ аражатты пайдалануғ а, банкомат арқ ылы қ олма-қ ол ақ ша алуғ а, сондай-ақ тауарлар мен қ ызметтер ү шін тө леуге арналғ ан тө лем қ ұ ралы. Кредиттік карточка — оның эмитеті мен карточка иесі арасындағ ы келісімшартқ а сә йкес, несиелік кө лемінде тауарлар мен қ ызметтер ү шін тө лемді жасауғ а, не қ олма-қ ол ақ ша алуғ а арналғ ан карточка.Қ азақ стан Республикасындағ ы екінші дең гейдегі банктер дебеттік жә не кредиттік карточкалардың локальдық жә не халық аралық тү рлерін кең інен қ олданылуда. Халық аралық карточкаларғ а: «Eurocard», «Master Card», «Visa», «Maestro» жә не т.б. жатады.Қ азіргі кезде жалақ ы алуғ а арналғ ан дебеттік карточкалар да кең інен қ олданылуда. Мұ ндай карточкалардың шоттары кө біне тең геде ашылады.Несиелік карточкалар бө лшек сауда айналымында жә не қ ызмет кө рсету аясында қ олданылады. Қ азіргі уақ ытта несиелік карточкалардың мынадай тү рлері қ олданылады: банктік, саудағ а арналғ ан, бензин сатып алуғ а арналғ ан, туризм жә не ойын-сауық шараларын тө леуге арналғ ан. Біршама кең інен таралғ ан тү ріне сауда карточкаларын жатқ ызуғ а болады.

Несиелік ақ шалар: тү сінігі, тү рлері жә не оларды банк жү йесінде қ олдану! Қ ағ аз ақ шалар ә рдайым кө мекші сипатқ а ие. Қ ағ аз ақ шалардың дербес тү рде ұ зақ уақ ыт бойында айналу мү мкін емес, сондық тан да олармен қ атар несиелік ақ шалар жү реді. Несие ақ шалар — бұ л несие негізінде алтынның орнына келген қ ұ нның кағ аздай белгісі. Несие ақ шалар несие беруші мен несие алушы арасындағ ы қ арыз капиталының козғ алысын кө рсетеді жә не тө лем қ ұ ралы формасы ретінде ө мір сү рудің меншікті формасын алады.Несие ақ шалардын негізгі турлеріне: вексель, банкнота, чек, несие карточкалары жатады. Вексель — бұ л мерзімі жеткен соң вексель иесіне (вексель ұ стаушығ а) вексельде кө рсетілген соманы қ арыз алушыдан (вексель берушіден) тө леуді талап ету қ ұ қ ын беретін жазбаша тү рдегі қ арыз міндеттемесі.Вексель айналымының қ асиетке ие болғ андық тан, яғ ни қ олма-қ ол ақ шаның орнына айналысқ а тү суге бейім болғ андық тан да, ол сауда ақ шасы деген атауды иеленеді.Вексель несиеге сату негізінде, яғ ни коммерциялық несиелеудің пайда болуымен дү ниеге келеді. Коммерциялық несиелеу дегеніміз — кә сіпорындардың бір-бірін банктерді жанай ө ту арқ ылы несиелеу болып табылады. Несиелеу тө леу мерзімін ұ зартып, тауарларды қ арызғ а беру жолымен жү зеге асады. Сатып алушы- кә сіпорын, тауарларды сатып ала отырып ақ шаны бірден тө лемейді, жабдық таушы кә сіпорынғ а вексель жазып береді (қ арыздық міндеттеме). Егер де несие берушіге ақ ша керек болғ ан жағ дайда, ол банкке барып векселін есепке алуын ө тінеді, ал банк ондағ ы есепке алу мө лшерлемесін алып қ алу арқ ылы вексельде кө рсетілген соманы бере алады.Вексельдер жай жә не аудармалы болады. Жай вексельді (соловексель) қ арыз алушы жазып береді. Бұ л вексель берушінің вексель ұ сынушығ а белгілі бір ақ ша сомасын тө леу туралы сө зсіз міндеттемесі. Аудармалы векселі (тратта) кредитор — вексель берушінің (трассанттың) ү шінші тұ лғ ағ а қ арыз алушы (трассатқ а) вексельде кө рсетілген соманы тө лем уақ ыты келгенде (ремитентке) тө леу жө ніндегі бұ йрығ ы. Трассат тө леуге келісімін кө рсететін оның қ олын койғ ан тү ріндегі акцептен соң ғ ана тратта бойынша борышқ ор болып саналады. Вексель бойынша тө лем авальмен (векселъдік тапсырма) қ амтамасыз етілуі мү мкін, онда вексельдің бетінде жә не аллонжда (косымша бетте) аваль ретінде саналсын деген жазу болады.Сонымен вексель — несие жә не ақ шалай есеп айырысу қ ұ ралы болып табылады. Вексель айналасында бірнеше тұ лғ а катысуы мү мкін, себебі вексель тө лем қ ұ ралы ретінде беріледі.Несие ақ шалардың бір тү рі болып банкнота саналады. Ол XVII ғ асырдың соң ында пайда болды. Алтын қ ұ ймасының немесе алтын монета иесі бұ л қ азынаны банкте сақ тай алады. Қ ұ рамын анық тағ аннан кейін жә не оны ө лшеген соң банк алтынды сақ тауғ а қ абылдағ аны туралы қ олхат береді. Бұ л пайдалануғ а ө те ың ғ айлы болып келеді. Ол алтынмен пара-пар болды, себебі кез келген уақ ытта сақ талып жатқ ан металғ а айырбасталады. Банкнота ө зінің мә ні жағ ынан — бұ л банкирге арналғ ан вексель болып табылады. Яғ ни, классикалық банкнота екі жақ ты қ амтамасыз етілген: вексельдік (тауарлық) жә не алтындық (банктің алтын қ оры). Алтынмен қ амтамасыз етілмеген бө лігі фидуциарлы деп аталады (сенімге негізделген).Вексельдің банкнотағ а айналуы қ арыз операциялары жә не эмиссиялар тә ртібінде жү зеге асады.Банкноталарды тауар айналысын несиелеу тә ртібімен вексельдер негізінде шығ ару банкнотаардың банкке кері қ озғ алысын тудырады. Несие бойынша тө лем мерзімі жеткен соң банкноталар орталық банкке қ айтарылып отырады.Қ азіргі кезде бү кіл ә лемде ақ шалар алтынмен қ амтамасыз етілмеген. Сондық тан ұ лттық валюта сол елдің шекарасында ғ ана занды тө лем қ ұ ралы болып табылады. 1993 жылы біздің республикамызда шығ арылғ ан тең ге қ ағ аз жә не несие ақ ша — банкнота болып табылады, себебі олар Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық банкінің сө зсіз міндеттемесі болып саналады жә не оның барлық активтерімен қ амтамасыз етіледі. Банктік салымдар мен қ олма-қ олсыз есептеулер негізінде қ ұ рылатын депозитті акшалар айналасы чекпен байланысты. Чек — бұ л шот иесі чек ұ сынушының шотына чекте кө рсетілген ақ ша сомасын қ олма-қ ол тө леу жә не аудару туралы банкке берген жазбаша бұ йрығ ы.Чектер негізінен ақ шалай жә не есеп айырысу болып бө лінеді. Ақ шалай чек бойынша банктен қ олма-қ ол ақ шалар алынады. Есеп айырысу чегі ордерлі сипатта болады. Шот иесіне чек кітапшалары беріледі. Чек кітапшасынан жыртып алғ ан чектің парақ тары сатып алғ ан тауарлар жә не кө рсетілген кызметтер ү шін есеп айырысуғ а колданады.Клиент есеп айырысу чек кітапшасын алу ү шін банкке ө тініш жә не тапсырма береді. Тө лем тапсырмасы негізінде банк есеп айырысу шотынан ақ ша қ аражаттарын есептеп шығ арады жә не шотта сақ тайды, сатып алынғ ан тауарлар (қ ызметтер) сомасына чек жазып беру арқ ылы есептеседі, бірақ депонирленген сома шегінде ғ ана. Жабдық таушы-кә сіпорын осы чекті ө з банкіне ұ сынады, осыдан барып кө рсетілген сома ө зінің есеп айырысу шотына бірден жазылады. Содан соң осы чек тө леушінің банкіне жіберіледі, онда жеке шоттан чекке кө рсетілген сома алынады. Сө йтіп чек — несие ақ ша ретінде қ олданады.Ө ркендеген мемлекеттерде чек айналымынын жедел каркынмен ө рістеуі біраз қ иындық тарғ а дұ шар еткен. Мысалы, 50-70 жылдары АҚ Ш-та 90%, Ұ лы-британияда-60%, Жапонияда-25% отбасы чек кітапшаларын пайдаланғ ан. АҚ Ш-та кү ніне 100 млн. чек толтырылып, чек айналымының шығ ындары жылына 11 млрд. доллар кұ рағ ан. Шығ ындарды азайту мақ са-тында чектерді есептеуге автоматты жү йе енгізіліп, тө лемнің басқ а экономикалық формаларын іздестіру колғ а алынғ ан. Қ азақ стан Республикасында чектерді пайдалану 1993 жылы тоқ татылды. Оның себебі: жалғ ан чектердің пайда болуы коммерциялық банктердің корреспонденттік шоттарында дебеттік қ алдық тың болуы жә не тағ ы басқ а. Несие карточкалары (электронды акциалар). Чектердің жаппай таралуы банктердің оларды ө теу қ иыншылық тарын тудырады. Сондық тан чектермен қ атар пластикалық карточкалар пайда болады. Бұ л банк немесе сауда фирмасы шығ арғ ан, банктегі шот иесінің жеке басын қ ұ жаттандыратын жә не оғ ан тауарлар мен қ ызметтерді бө лшек сауда да қ олма-қ ол тө лемсіз алуғ а беретін атаулы қ ұ жат.Ә лемде пластикалық карточкалардың оннан аса дебеттік жә не кредиттік тү рлері бар: саяхат, халық аралық есеп айырысулар, банкоматтан қ олма-қ ол акша алу, бө лшек сауда есептеу ү шін жә не тағ ы басқ а.Қ азақ стан Ұ лттық банкінің бұ л жердегі рө лі карточкалардың ұ лттық масштабта біртұ тас болу стандартын белгілеумен шектелетіндігі, ө з кезегінде тұ тынушыларғ а колайлы жағ дай туғ ызады. Ұ лттық банкпен бірлескен ІВМ Корпорациясының пластикалық карточкаларды пайдалана отырып есеп айырысу жү йесін жасау жұ мысы аяқ талды.Қ азақ станда жұ мыс жасап жатқ ан пластикалық карточкаларды айырбастау жұ мыстары жү ргізілуде, ол да ө з кезегінде бұ л жү йе жұ мысының тиімділігін арттырып, сондай-ақ халық аралық тө лем жү йелерімен байланысуғ а мү мкіндік жасайды.Несиелік карточкаларын пайдалану ақ ша айналасы шығ ындарын ү немдей отырып, ақ ша айналымының жылдамдығ ын ұ лғ айтады. Бірақ бұ л «ақ шасыз шаруашылық ты» жү ргізудің мү мкіндігін білдірмейді. Банктік автоматтар (БА) — ол клиентке банк кызметкерлерінсіз банктік электронды есептегіш машиналарғ а қ осылып, ө з бетімен операииялар жү ргізуге мү мкіндік беретін кұ рылғ ы. Алғ ашқ ыда БА банк ғ имаратында орналастырып, тек қ олма-қ ол ақ ша беруге колданылды. Біртіндеп БА колдану масштабы ө згеріп, ол жү ргізетін операциялардың шең бері кең ейді. Қ азір олар халық қ а ү немі жә не кө п қ ызмет кө рсететін жерлерде орнатылуда. БА — тың тетігі-пластикалық дебеттік карточка. Ол — банктік шот иесінің мағ лұ маттарды жә не жү ргізетін операциялар тү рі жазылғ ан арнаулы магниттік жолақ. Терминалдар — сауда орындарында, ресторандарда жә не тағ ы басқ а сауда ұ йымдарындағ ы есеп айыратын қ ызметкерлер банк жү йесіне тө лем операциялары туралы хабар беруге жә не оны сол жү йеге қ осуғ а, сонымен қ атар сатып алушының тө лем қ абілеттігі туралы хабарды кері алуғ а мү мкіндік беретін қ ұ рылғ ы. Терминалдарды енгізудің мақ саты — қ олма-қ ол ақ ша айналысын қ ысқ арту. Ү йде банктік қ ызмет кө рсету — ол электронды есептегіш техниканы пайдалану негізінде халық қ а банктік қ ызмет кө рсету, телефон аппараттары мен жеке компьютердің қ азіргі ү лгісін пайдаланумен жү зеге асады. Оның жай тү рі — телефонмен тікелей байланысу арқ ылы — жеке клиенттерге шот ашуғ а, несие алуғ а, есеп айырысуғ а мү мкіндік береді. Ал жеке компьютерді немесе монитордың экранын пайдаланып, клиент банктің компъютеріне қ осылып, коммерциалық хабар алуғ а; ө зінің ағ ымдағ ы шотын, салымын басқ аруғ а; ағ ымдағ ы кү нге шотына тү скен жә не одан соманы білуге; банк жұ мысы туралы ереже жә не нұ сқ аулармен танысуғ а; бағ алы қ ағ аздармен операция жү ргізуге, салық тө леуге жә не басқ а операцияларды жү ргізуге мү мкіндік береді.Электрон тө лем жү йесін қ олдану ақ ша айналымын жеделдетуге, айналыс шығ ындарын азайтуғ а, есеп айырысуды тездетуге, сайып келгенде айналыстағ ы қ олма-қ ол акшаны азайтуғ а кең жол ашады.

Несиенің мә ні, қ ажеттілігі жә не оның формалары.Несие (лат. creditum — несие, credo - сенемін, сенім білдіремін), несие белгілі-бір мерзім бойы пайдаланып, қ айтарылу ү шін ә детте, пайыз тө леу шартымен ақ шалай немесе тауар тү рінде берілетін қ арыз. Оның қ озғ алысы кезінде несиелер мен қ арызгер арасында белгілі бір экономикалық қ атынастар қ алыптасады. Несиесің дамуы ұ дайы ө ндіріс ү рдісіндегі капиталдың ауыспалы айналымының заң дылық тарына орайлас келеді: шаруашылық тың белгілі бір телімдерінде уақ ытша еркін айналымдағ ыақ ша капиталы бос қ алады да, басқ аларында оғ ан деген мұ қ таждық, яғ ни несие алу қ ажеттілігі туады. Капиталдың ауыспалы айналымы негізінде пайда болғ ан уақ ытша еркін айналымдағ ы ақ ша капиталы, халық пен мемлекеттің ақ шалай жинақ тары несие кө зін қ ұ райды.Несиелік қ атынастар жү йесінде несие операцияларын жасау ү шін қ аражат тартудың да маң ызы зор. Мұ ндай қ ызмет ә р тү рлі несиелік қ атынастар ү шін біркелкі бола бермейді. Айталық, коммерциялық несие кезінде несиегердің сырттан қ аражат тарту қ ажеттілігі туындамайды, ал банктік несиелеуде сырттан тартылғ ан қ орлардың кең інен пайдаланылуы кө зделеді. Экономиканы дамытуда несиенің рө лі маң ызды ә рі сан салалы. Несие ө німнің ө ндірілуі, ө ткізілуі мен тұ тынылуы ү рдісіне жә не ақ ша айналысы саласына ә серін тигізеді, яғ ни ө німді ө ндіру мен ө ткізу ү рдістерінін іркіліссіз болуына ық пал етеді, ө ндірістің маусымдылығ ына орай туындағ ан қ аражатқ а деген ділгірлікті уақ ытша қ анағ аттандыруда, ө ндірісті кең ейтуде ү лкен рө л атқ арады. Тұ тыну несиесі халық тың ә р тү рлі қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыруғ а септігін тигізеді.Несие, негізінен, коммерциялық несие жә не банк несиесі тү рлеріне бө лінеді. Айрық ша тү рі халық аралық несие. Коммерциялық несие — сатушы тауарды сатып алушығ а тө лемін кейінге қ алдыра отырып беретін несие. Бұ л орайда айналым қ ұ ралы ретінде, ә детте, вексель жү реді. Мұ ндағ ы вексель дегеніміз — несиегерге вексель беруші қ арызгерден вексельде кө рсетілген ақ ша сомасын белгіленген мерзімде тө леуді талап ету қ ұ қ ын беретін белгілі бір нысандағ ы жазбаша борыштық міндеттеме. Банк несиесінің ә мбебаптық сипаты бар. Бұ л ретте банктер, ақ ша иелері жә не басқ а несие мекемелері несиегерлер болып келеді. Несиенің берілуі мен ө телуіне, ставка пайызының мө лшеріне байланысты тараптардың міндеттемесі мен экономикалық жауапкершілігі несиелік келісімдер негізінде шешімін табады. Банк несиені несиелеу мерзіміне қ арай қ ысқ а мерзімді (1 жылғ а дейінгі мерзімге), орта мерзімді (1 жылдан 3 жылғ а дейінгі мерзімге) жә не ұ зақ мерзімді (3 жылдан астам мерзімге) болып келеді. Ол қ арызгерге тиесілі жылжымайтын мү лік, тауарлар, бағ алы қ ағ аздар мен ө зге де қ ұ ндылық тар кепілімен қ амтамасыз етілуге тиіс. Сондай-ақ, несие тү рлері несиелеу нысандары мен ә дістері бойынша жә не басқ а белгілеріне қ арай жіктеледі.Қ азақ станда несиенің мынадай тү рлері пайдаланылады: -ұ лттық банк несиелері – аукциондық, ломбардтық, бюджеттік несиелер; -екінші дең гейдегі банктер несиелері – меншікті айналым қ аражатының жетіспеушілігін уақ ытша толтыруғ а, кү рделі салымдарды қ аржыландыруғ а, тұ тыну мақ сатына арналғ ан несиелер; импорттық, ипотекалық, консорциалдық, банкаралық несилер. Қ азақ стан Ұ лттық банкінде несие сапасына қ арай стандарттық, бейстандарттық, қ анағ аттанғ ысыз, кү мә нді жә не зиян келтіруші несие деп бө лінеді. Жоғ арыда қ арастырылғ ан несие формаларының кө птеген тү рлері болады. Несие тү рлері – бұ л оның несиелерді жіктеу ү шін пайдаланатын, экономикалық ұ йымдастырушылық белгілері бойынша ең детальданғ ан сипаттамасы, яғ ни, несиенің іс — тә сірибедегі нақ ты қ осымшасы. а) Қ азақ станда несие тү рлері былайша жіктеледі: несиелену объектінің экономикалық белгілірі бойынша: — айналым қ аражатын қ алыптастыруғ а берілетін несие; — негізгі қ ұ рал жабдық ты қ алыптастыруғ а берілетін несие; — ТМҚ аясында шұ ғ ыл қ ажеттілікке, сондай – ақ, нормативтен тыс қ орлардың аясында уақ ытша қ ажеттілікке берілетін несие; — ө ндірістің маусымдық шығ ыны аясында берілетін несие; — жол ү стіндегі (жолдағ ы) есеп айырысу қ ұ жаттары аясында берілетін несие, аккредитивтер; — тө лем несиелері; ә) қ амтамасыз етілуі бойынша: — жылжымалы жә не жылжымайтын мү лікпен, ТМҚ – пен, кепілдікпен, сақ тандыру келісімшартымен толық қ амтамасыз етілген; — ішінара қ амтамасыз етілген; — қ амтамасыз етілуі болмайтын банкілік.б) қ айтарылу мерзімі бойынша: — қ ысқ а мерзімді; — орта мерзімді; — ұ зақ мерзімді; в) ө телу тә ртібі бойынша: — бө ліп бө ліп тө леу (мерзімінің ұ зарту); — бір жолғ ы ө теу— кезең сайын бір қ алыпты(бір қ алыпты емес) ө теу.г) тә уелді дең гейі бойынша: — субстандартты; — стандартты; — кү мә нді; —сенімді; —cенімсіз; —ұ зартпалы.ғ)ақ ылығ ы бойынша: — қ алыпты пайыздық мө лшерлемесі (пайыз мө лшерлемесі қ алыпты); — жоғ арғ ы пайыздың мө лшерлемесі (пайыз мө лшерлемесі жоғ ары); — тө мен пайыздың мө лшерлемесі (пайыз мө лшерлемесі тө мен); — пайызсыз.д) салалық бағ ыты бойынша: — сауда — саттық несиесі; — ө неркә сіп несиесі; — ауыл шаруашылық несиесі; — қ ұ рылыс несиесі; ж) ашылатын шот тү рлері бойынша: — жай ссудалық шот бойынша несие; — арнайы ссуда шоты бойынша несие; — контокорренттік шот бойынша несие; — овердрафт бойынша несие; — несие желісі бойынша несие.

Ұ Ұ Ұ Ұ Ұ Ұ Ұ Ұ Ұ Ұ Ұ Ұ Ұ Ұ Ұ Ұ Ұ Ұ Ұ Ұ Ұ Ұ Ұ Ұ

Ұ лттық Банкінің ақ ша-несие саясатының жаң а бағ ыттары Ақ ша-несие саясатын қ атайту несиелер бойынша нарық тық ставкаларғ а Қ азақ стан Республикасы Ұ лттық Банкінің ресми ставкалары ә серінің сипатын ө згертуді болжайды. Егер ө ткен жылдары Қ азақ стан Республикасы Ұ лттық Банкінің шаралары экономиканы несиелеу, оның ішінде ставкаларды тө мендету бойынша банктер қ ызметтерін жандандыру жө ніндегі міндеттерді шешуге бағ ытталса, «экономиканың қ ызып кетуін» болдырмау қ ажеттігі жағ дайында ставкаларды тө мендету мә селесі енді ө зіндік мақ сат ретінде қ ойылмайды.Экономикадағ ы ставкалардың дең гейі нақ ты жағ дайды негізге ала отырып пайда болатын тә уекелдер мен факторларғ а балама нарық тық негізде қ алыптасуы тиіс. Сонымен бірге қ айтарылуына Жеке тұ лғ алардың салымдарына кепілдік беру (сақ тандыру) қ оры кепілдік беретін жеке тұ лғ алардың жаң адан тартылатын салымдары бойынша сыйақ ысының шекті ставкаларын белгілеу тә жірибесі қ айта қ аралуғ а тиіс.Активтері ү немі ө сіп келе жатқ ан жинақ таушы зейнетақ ы қ орлары инвестициялау ү шін ұ зақ мерзімді қ ұ ралдардың жетпеуі жағ дайында активтердің едә уір бө лігін Қ азақ стан Республикасы Ұ лттық Банкінің қ ысқ а мерзімді ноталарына салады, соғ ан байланысты ақ ша-несие саясатының банктік ө тімділікке ық палын тө мендетеді. Сондық тан Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі қ аржы секторын шолуда зейнетақ ы активтерін есепке алудың методологиялық аспектілерін жә не тиісті шаралар қ абылдау ү шін олардың ақ ша-несие саясатына ық палын зерделеуді ниет етіп отыр.Қ азақ стан Ұ лттық Банкі қ абылданатын шешімдер процесінің тиімділігін арттыру ү шін, Қ азақ стан Республикасы Ұ лттық Банкінің, мү дделі мемлекеттік органдардың, Парламенттің, ғ ылыми топтардың, сондай-ақ экономиканың қ аржы жә не нақ ты секторлары ө кілдерінің қ атысуымен ақ ша-несие саясаты жө ніндегі консультативтік-кең естік орган қ ұ ратын болады. Бұ л орган ақ ша-несие саясатының неғ ұ рлым маң ызды мә селелері жө нінде Қ азақ стан Республикасы Ұ лттық Банкінің Басқ армасына ұ сынымдар дайындайды деп болжанады.Ресми қ айта қ аржыландыру ставкасының реттеушілік қ асиетін кү шейту ү шін Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі практикағ а ресми қ айта қ аржыландыру ставкасын мерзімді (тоқ сан сайын) қ айта қ арауды жә не белгілеуді тә жірибеге ендіруді жоспарлап отыр. Дамығ ан елдердің орталық банктерінің тә жірибесі мұ ндай практиканың мақ сатқ а сай екендігін кө рсетеді. Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі ақ ша нарығ ының жалпы жай-кү йіне, заемдар бойынша сұ раныс пен ұ сынысқ а, инфляция дең гейі мен инфляциялық кү тулерге байланысты ресми қ айта қ аржыландыру ставкасын мерзімді қ айта қ арай отырып, сол арқ ылы қ аржы нарығ ына қ аржы саласында кү тілетін ү рдістер жө нінде маң ызды бағ дарлар береді. Жұ ртшылық тың Қ азақ стан Республикасы Ұ лттық Банкінің ниетін жә не бағ аларын терең тү сінуі ү шін ресми кайта қ аржыландыру ставкасын ә р кезде қ айта қ арау баспасө з конференцияларында немесе баспасө з релиздерінде қ абылданғ ан шешімді тиісті тү рде тү сіндірумен қ атар жү ретін болады.Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі ө з кү ш-жігерін ақ ша-несие саясаты қ ұ ралдарының алуан тү рлері жө ніндегі ставкаларды келісуге жә не қ ысқ а мерзімді ставкалардың реттеуші ролін арттыруғ а жұ мсайтын болады. Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі инфляция жө ніндегі болжамдардың дә лдігін арттыру мақ сатында трансмиссиялық тетіктің моделін ә зірлеу жұ мысын жалғ астырады. Ашық нарық операцияларының ауқ ымы кең ейтіледі, бағ алы қ ағ аздардың меншік портфелін ұ лғ айту жә не жаң а қ аржы қ ұ ралдарын дамыту жө нінде шаралар қ абылданады. Ө тімділіктің артық болуы сақ талып отырғ ан жағ дайда инфляцияны реттеу жө ніндегі міндет оны реттеуді жү ргізуге арналғ ан Қ азақ стан Республикасы Ұ лттық Банкінің шығ ыстарын кө бейтеді. Сондық тан, мемлекеттік бағ алы қ ағ аздарды шығ ару саласында Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі мен Қ азақ стан Республикасы Қ аржы министрлігінің бірлескен іс-ә рекетін кү шейту талап етіледі.Валюта саясаты саласында Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі қ андай да бір ұ зақ мерзімді белгіленген дә лізді айқ ындамай-ақ, ө згермелі айырбас бағ амының режимін сақ тауғ а ниет етіп отыр.Ақ ша-несие саясаты қ аржы нарығ ының тұ рақ тылығ ын сақ тауғ а ық пал етеді. Қ азақ стан Республикасының қ аржы секторын дамыту тұ жырымдамасына сә йкес қ аржы нарығ ын одан ә рі дамыту алдағ ы ү ш жылда оның барлық бө ліктерін халық аралық стандарттарғ а жақ ындату бағ ытында жү ргізіледі. Экономиканың нақ ты секторының қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыратын, тұ рақ ты жә не тиімді жұ мыс істейтін қ аржы жү йесін қ алыптастыру жалғ астырылады.ЕурАзЭО жә не ТМД сияқ ты интеграциялық бірлестіктер шең берінде Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі жалпы тө лем жү йесін ұ йымдастыру жә не қ аржы нарық тары интеграциясының басқ а бағ ыттары бойынша жұ мыстарды жү ргізуді жалғ астырады.Бұ дан басқ а, Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі Бірың ғ ай экономикалық кең істік, Шанхай Ынтымақ тастық ұ йымы жә не Орталық -Азия Ынтымақ тастығ ын қ алыптастыру бойынша мемлекетаралық жә не ведомствоаралық топтардың жұ мысына белсенді тү рде қ атысуғ а ниет етіп отыр.Осылайша, ақ ша - несие саясаты саласындағ ы қ азіргі кездегі негізгі бағ ыттары жү зеге асырылып, жетілдіріліп келеді.