Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Аааааааааааааааааааааааа






ДКБ

1993 жылғ ы Қ Р-дағ ы ақ ша реформасы! 1991 жылы Кең ес Одағ ы ыдырағ аннан кейін Қ азақ стан, ТМД-нің басқ а мемлекеттерімен бірге “рубль аумағ ында“ қ ала береді. 1992 жылы айналысқ а 200, 500, 1000 рубльдік купюралар шық ты. Олардың эмитенті ретінде жұ мысын тоқ татқ ан КСРО Мемлекеттік банк атап кө рсетілген. 1992 маусым айында алғ аш рет ресейлік 5000 рубль, кейіннен 10000 жә не 50000 купюралары шығ арылды.Сө йтіп, Ресей Федерациясында жә не одан тысқ ары жерлердегі айналыста ақ шаның ү ш тү рі: 1961 – 1991 жылы кең ес ақ шалар, 1992 жылы Кең ес ү лгісіндегі (200, 500, 1000 рубль). Ресей Орталық банк шығ арғ ан ақ шалары, 1993 жылдың бірінші жартысында шығ арылғ ан ресейлік ақ шалар жү рді.1993 жылы 23 шілдесінд е Ресей Орталық банкі 1961 – 1991 жылы кең ес ақ шаларының белгілерін, сондай-ақ 1992 жылы 5 000 жә не 10 000 рубльдерді айналыстан алу туралы хабарлады. Бастапқ ыда олардың айырбасына бір апта берілді. Қ азақ стан Республикасы Президенттің Жарлығ ымен екі кү н ө ткенсоң айырбас мерзімі 1993 жылы 1 қ ыркү йек айына дейін ұ зартылып, айырбас шегі бір адамғ а 100 мың ғ а дейін ұ лғ айтылды.Ресейдегі ақ ша реформасы ескі ү лгідегі ақ шаларды ТМД елдеріне, оның ішінде Қ азақ станғ а қ арай жаппай ығ ысуына жол берілді.1992 жылы бірінші жартысында-ақ Қ азақ стан Республикасының жетекшілері ендігі жерде рубльден кү дер ү зіп, ө з валютасын шығ аруғ а бет-бұ рыс жасағ ан болатын. Жаң а ақ шаларды шығ аруғ а ағ ылшынның “Хариссон” фирмасымен шарт жасалды. Сө йтіп, 1993 жылы 1, 3, 5, 10, 20, 50 жә не 100 тең гелік ақ шалар Қ азақ станғ а жеткізіледі. Оларды қ олдан жасаудан қ орғ анатын 18 дә режесі бар. 1993 жылы 12 қ арашада Қ азақ стан Республикасының Президенті Нұ рсұ лтан Ә бішұ лы Назарбаев “ Қ азақ стан Республикасына Ұ лттық валютаны енгізу туралы “ Жарғ ығ а қ ол қ ойды. Осы жарғ ымен 1993 жылы 15 қ арашада сағ ат 8 –ден бастап ұ лттық валюта – тең ге енгізілді. КСРО Мембанкінің жә не 1992-1993 жылы Ресей ү лгісіндегі қ азыналық жә не банктік билеттерді айырбастау 20 қ арашада сағ ат 18-де аяқ талды.Қ олма-қ ол ақ шалардың, рубльдік шоттардың, салымдар мен мінлеттемелердің тең геге айырбасы 1 тең ге ү шін 500 рубль айырбасы бағ амы бойынша жү ргізілді. 15 қ арашадан 18 қ арашағ а дейінгі аралық та халық тең гемен жә не рубльмен де есеп айырыса алды. Сондық тан заң ды тұ лғ алармен, сол сияқ ты бө лшке сауданы жү зеге асырушы жә не халық арқ ылы қ ызмет кө рсететін тұ лғ алардың ақ шалай тү сімдері кү нделікті қ абылданды.Қ олма-қ ол ақ шаны айырбастау жә не активтер мен пассивтерді қ айта есептеу кезең інде банктер клиенттермен операциялар жү ргізбеді.Қ азақ стан Республикасы Ұ лттық банкі тең генің валюталық бағ амын: 1доллар = 4 тең ге 70 тиын шамасында белгіледі.Келесі жылдары ол бірден ө ссіп кетті. Соғ ан сә йкес бағ а мен жалақ ы да ө сті. Инфляцияның ө суі біршама ірі ақ ша купюраларын қ ажет етті. 1994 жылдан бастап 200, 500, 1000 жә не 2000 купюрадағ ы ақ шалар айналысқ а шығ арылды. 1995 жылы ұ сақ тиындар біртіндеп айналыстан шығ ып қ алды, олардың орнына мыс-никельден жасалғ ан 1, 3, 5, 10, 20 тең гедегі монеталар шығ а бастады.Сонымен Қ азақ стан тең гесі соң ғ ы жылдары тұ рақ ты тө лем қ ұ ралы болып қ ана қ оймай, еркін алмастырылатын валюталар қ атарына кіреді. Қ азақ стан ұ лттық валютасының сә тті енггізілуі, ә рі қ арай оның сыртқ ы жә не ішкі тұ рақ тылығ ын қ амтамасыз етуді талап етеді.

АААААААААААААААААААААААА

Ақ ша айналысының сипаттамасы жә не оның даму эволюциясы! Қ айта қ ұ ру кезеiне дейiн " ақ ша айналымы" мен " ақ ша айналасы" ұ ғ ымдары арасында айтарлық тай шек қ ойылатын. Ақ ша айналысы деп қ олма - қ ол ақ шаның қ озғ алысы танылды. Ал ақ ша айналымы ұ ғ ымы одан кең мағ ына бергендiктен ол қ олма - қ ол жә не қ олма - қ олсыз айналым мағ ынасын сипаттайды.Ақ ша белгiлерi ә р тү рлi жағ дайда қ амтамасыз етiледi. Қ олма - қ ол ақ ша тұ тыну заттары жә не қ ызметтер жиынтығ ымен қ амтамасыз етiлсе, қ олма - қ олсыз ақ шалар - бө луге арналғ ан ө ндiрiс қ ұ ралдарының жиынтығ ымен қ амтамасыз етiледi.Мұ ндай жү йе тек қ ана орталық тандырылғ ан жоспарлы экономика жағ дайында ғ ана мү мкiн болады, себебi ол уақ ытта кә сiпорындар мен халық тың қ олында ақ ша қ анша тауардың болатыны жә не олардың қ андай бағ ада сатылатыны белгiлi болғ ан. КСРО-ның таратылуына, бағ аның босатылуына, меншiктiң мемлекет иелiгiнен алынуына жә не т.б. байланысты жү зеге асыру асыру мү мкiн емес болып қ алды.
Ақ ша айналысы мен ақ ша айналымы арасында шек жойылды. Тауар айналысы процесiндегi қ олма - қ ол ақ ша қ озғ алысы жә не тө лемақ ыны жү зеге асыру кезiнде қ ызмет кө рсету, сонымен бiрге кә сiпорындар мен қ аржы несие мекемелерiнiң арасындағ ы ақ шалай қ аражаттардың алмасуы - ақ ша айналысы деп аталады.Ақ ша айналысының объективтi негiзi - тауар ө ндiрiсi мен тауар айналысы болып табылады. Қ ұ н формасының ө згерiп отыруы, яғ ни тауардың ақ шағ а жә не ақ шаның жаң а тауар сатып алу ү шiн қ олданылуы, ақ шаның ә рдайым қ озғ алыста, яғ ни айналыста болуына мү мкiндiк жасайды.Бiрақ ақ ша айналысы тауар айналысын қ айталап қ оймайды. Бұ л екi процесс бiр-бiрiнен жекешеленiп жү редi. Тауарлар, оларды сатып алғ анан кейiн, айналыстан шығ ады жә не тұ тынылады. Ал ақ ша айналыста ә рқ ашан жү редi. Айналыста жү ре отырып ақ ша ә рi айналыс қ ұ ралы, ә рi тө лем қ ұ ралы функцияларын атқ арады. Сонымен, тауарды сатудан тү скен ақ ша қ арызды ө теуге жұ мсалуы мү мкiн. Ө з кезегiнде, қ арызды тө леуге тү скен ақ шалар тауарлар алу ү шiн қ олданылуы мү мкiн.Жалпы ақ ша айналысының кө лемi тауар бағ аларының соммасынан ә рдайым артық болады. Ақ шаның қ ызмет кө рсетуi тек сатып алу - сатумен шектелмейтiнi тү сiндiрiледi. Ақ ша ең бекақ ы, зейнетақ ы тө леу ү шiн, бюджетке тө лемдер аударку ү шiн, банктен қ арыз алу ү шiн жә не т.б. мақ саттар ү шiн қ олданылады. Ақ ша айналысың реттеудiң маң ызды элементi - қ олма - қ ол ақ шаның қ олдану аясын азайту болып келедi. Бұ л мә селе бiздiң елiмiзде кә сiпорындар арасындағ ы есеп айырысулардан қ олма-қ ол ақ шаның шектеу, есеп айырысу чектерiн ендiру арқ ылы ғ ана шешiледi.Банк жү йесiн реформалау жә не ақ ша банкнотасын ө ндiруге байланысты ө зiнiң меншiктi қ уатын енгiзуi, Қ азақ стандағ ы қ олма-қ ол ақ шамен байланысты жағ дайды тү бiрiмен ө згерттi. Осығ ан байланысты 1992 - 1993 ж.ж. қ олма-қ ол ақ шаның тапшылығ ы тұ сында енгiзiлген директивтi саясаттың орнына Республикамызда қ олма-қ ол ақ ша айналысын тұ рақ тандыру жә не басқ арудың экономикалық ә дiстерiнiң алғ ышарттары жасалынды. Дамығ ан елдерге бұ л процесс кең iнен дами тү суде: оларда қ олма-қ олсыз ақ ша айналысы ө рiс алып жатыр. АҚ Ш - та халық тың есеп айырысуларының 25-27%- зы ғ ана қ олма-қ ол ақ шамен, ал қ алғ аны чек, несиелiк карточталар т.б. кө мегiмен жү ргiзiледi. Ө мiрлiк тә жiрибе кө рсеткендей, ақ ша айналысын ақ ша айналымынан бө луге болмайды. Ақ ша айналымын қ олма-қ ол жә не қ олма- қ олсыз деп қ ана қ атаң тү рде шектеудi ғ алымдар онша қ абылдай қ оймады.Бұ л екеуi ө зара тығ ыз байланыста, сондық тан оларды бө лу қ ажет емес. Ақ ша ө з айналысында қ олма - қ олдан қ олма қ олсыз ақ шағ а (жә не керiсiнше) ө тедi. Мысалы, кә сiпорынның бө лшек саудасынан тү скен тү сiм банкке тү скеннен соң оның есеп айырысу шотында қ олма-қ олсыз ақ ша қ аражатарына айналады да, ол бұ дан ө з жiктеулерiне ақ ша аударуы мү мкiн.

Ақ ша жү йесі тү сінігі жә не оның негізгі типтері. Ақ ша жү йесі — белгілі бір елде қ алыптасып, ә детте заң мен бекітілетін ақ ша айналымын ұ йымдастыру тү рі. Елдегі жалпығ а бірдей балама ретінде қ абылданғ ан асыл металғ а жә не ақ ша айналысының негізіне қ арай ақ ша жү йесі екі тү рге бө лінеді. Ақ ша жү йесі дегеніміз жеке элементтері белгілі бірлікте болатын жү йе болып табылады. Ақ ша жү йесінің негізгі элементтері мыналар: - ақ ша бірлігі мен бағ а масштабының атаулары; - ақ ша белгілерінің тү рлері, оларды шығ ару тә ртібі жә не қ амтамасыз ету сипаты; - нақ тылы акша тшемейтін тө лем айналымын ұ йымдастыру; - ұ лттық валютаның курсы, оны шетел валютасына айырбастау тә ртібі.Елдін ақ ша жү йесін реттеу жұ мысын, осы жү йенің ә рқ илы элементтерін ү йлесімге келтіріп отыратын, қ аржы-несие органдары жү ргізеді.Металдық ақ ша жү йесі негізгі екі типке: биметализм мен монометализмге бө лінеді. Биметализм тұ сында жалпы эквивалент рө лін екі метал атқ арады (алтын мен кү міс), монометализм тұ сында - тек бір метал. Биметализм жү йесі Еуропада XVI-XVIII ғ асырларда кең тарағ ан. Бірақ жалпы эквивалент болып табылатын ақ шаның табиғ атына, ақ ша рө лін екі металдың атқ аруы қ арсы келеді. Осылайша уақ ыты жеткен мерзімде бұ л жү йе монометализмге алмастырылады. Тарихқ а монометализмнің ү ш тү рі мә лім: Мыс (Рим — б.дд. V—III ғ ғ.), кү міс (Ресей — 1843-1852 жылдары; Голландия, Ү ндістан — XIX ғ.), алтын (Англия — XVIII ғ асыр аяғ ынан, басқ а елдер — XIX ғ асыр аяғ ынан). Ақ ша жү йесінің ө зіне тә н типтері жә не элементері болады. Ақ ша жү йесінің типі — бұ л ақ шаның қ андай нысаны болуын сипаттайды. Осығ ан байланысты, ақ ша жү йесінің тө мендегідей типтерін бө ліп қ арайдық: -металл ақ ша айналысы, яғ ни мұ ндай ақ ша тауары тікелей айналыста бола отырып, ақ шаның барлық қ ызметтерін атқ арады, ал несиелік ақ шалар металғ а ауыстырылады; - несиелік жә не қ ағ аз ақ шалар жү йесі, яғ ни алтын айналыстан алынып тасталып, оның орнына несиелік жә не қ ағ аз ақ шалар айналысқ а тү седі. Биметализм — жалпығ а балама рө лі екі бағ алы металғ а (алтын мен кү міске) негізделген ақ ша жү йесі. Биметаллизмнің ү ш тү рі болғ ан: - қ ос валюталы жү йе, яғ ни мұ нда алтын мен кү містің арасындағ ы шекті қ атынас, металдардың нарық тық қ ұ ндарына байланысты белгіленген; - қ атар жү ретін валюталар жү йесі, яғ ни мұ нда бұ л қ атынас мемлекет тарапынан белгіленген; - ақ сақ валюта жү йесі, яғ ни мұ нда алтын жә не кү міс монеталары заң ды тө лем қ ұ ралы қ ызметін атқ арады, бірақ бірдей негізде емес, себебі кү міс монеталарын жасау жабық тү рде жү зеге асырылып, алтын монеталарын жасауғ а ерік берілді. Биметаллизм XVI—XVII ғ асырларда кең інен тарап, ал Еуропа елдерінде XIX ғ асырда дами бастады. Бірақ та биметалдық ақ ша жү йесі капиталистік шаруашылық тың даму қ ажеттілігіне сә йкес келмеді, себебі екі металды қ ұ н ө лшемі ретінде қ атар пайдалану ақ шаның бұ л қ ызметінде қ арама-қ айшылық тудырды. Нә тижесінде, жалпы қ ұ н ө лшемі ретінде қ ызмет ететін бір ғ ана металдың болуы талап етілді. Сө йтіп, биметализм ақ ша жү йесінің орнына монометализм ақ ша жү йесі келді. Монометаллизм — бұ л барлығ ына бірдей балама жә не ақ ша айналысының негізі ретінде бір ғ ана металл (алтын немесе кү міс) қ ызмет ететін ақ ша жү йесі. Кү міс монометаллизмі Ресейде 1843—1852 жылдары, Индияда 1852-1893 жылдары, Голандияда 1847—1875 жылдары қ ызмет етті. Алтын монометаллизмі (стандарт) алғ аш рет ақ ша жү йесінің ү лгісі ретінде XVII ғ асырда Ұ лыбританияда қ алыптасып, 1816 жылы заң ды тү рде бекітілді. Кө птеген елдерде ол XIX ғ асырдын, аяғ ына қ арай енгізілді, айталық: Германияда — 1871—1873 жылдары, Швецияда, Норвегияда жә не Данияда — 1873 жылы, Францияда 1876— 1878 жылдары, Австрияда - 1892 жылы, Ресейде жә не Жапонияда —1897 жылы, АҚ Ш-та — 1900 жылы. Алтынғ а ауыстырылатын қ ұ н белгілерінің сипатына байланысты алтын монометаллизмі мынадай тү рлерге бө лінеді: алтын монета стандарты, алтын қ ұ йма стандарты жә не алтын девиздік (алтын валюта) стандарты. Алтын монета стандарты — бұ л еркін бә секенің тұ сындағ ы капитализмнің талаптарына біршама сә йкес келе отырып, ө ндірістің, несие жү йесінің, дү ниежү зілік сауда мен капиталды сыртқ а шығ арудың дамуын қ олдады. Бұ л стандарт мынадай ө зіне тә н негізгі белгілерімен сипатталады: - алтын елдің ішкі ақ ша айналысында болып, ақ шаның барлық қ ызметтерін бірдей атқ арды; - алтын монеталарды қ ұ юғ а рұ қ сат етілді (ә детте елдің монета сарайында); - толық қ ұ нды емес ақ шалар айналыста жү ре отырып, еркін жә не шектеусіз мө лшерде алтын монетағ а ауыстырылды; - алтынды жә не шетел валюталарын еркін тү рде сыртқ а шығ аруғ а жә не ішке алып келуге болатын болды. Бірінші дү ниежү зілік соғ ыс тұ сындағ ы бюджет тапшылығ ының ө суі, оны займдар жә не ақ ша шығ ару есебінен жабу эмиссиялық банктердің алтын қ орларынан кө п мө лшерде айналыстағ ы ақ ша массасының ө суіне ә келіп, нә тижесінде қ ағ аз ақ шаларды алтын монеталарғ а еркін ауыстыру қ аупін туғ ызды. Бұ л кезендерде алтын монета стандарты соғ ысушы елдерде ө зінің қ ызметін тоқ татса, кейіннен кө птеген елдерде де (АҚ Ш-тан басқ а) тоқ татты. Сө йтіп, банкнотаны алтынғ а ауыстыру тоқ татылады, жә не оны сыртқ а шығ аруғ а тыйым салынады, сондай-ақ алтын монеталар қ азынағ а сақ талуғ а жіберіледі. Бірінші дү ниежү зілік соғ ыстан соң жайлағ ан капитализм дағ дарысы тұ сында, ешбір капиталистік мемлекет ө зінің валюталарын алтын монета стандарты негізінде калпына келтіре алмады. 1924—1929 жылдары ақ ша реформасының жү руі барысында алтын стандартына қ айта оралып, яғ ни оның мынадай екі қ ысқ артылғ ан нысаны жасалады: алтын қ ұ йма стандарты жә не алтын девиз стандарты. Алтын қ ұ йма стандарты. Алтын қ ұ йма стандартының алтын монетадан айырмашылығ ы, мұ нда айналыста алтын монета болмайды жә не алтын монетаны еркін тү рде жасауғ а тыйым салынады. Мұ нда банкноталар, басқ а толық бағ алы емес ақ шалар сияқ ты алтын қ ұ ймасына тек олардың сомалары кө рсетілген жағ дайлар да ғ ана айырбасталды. Англияда 12, 4 кг алтын қ ұ ймасының бағ асы 1700 фунт стерлинг, Францияда 12, 7 кг салмақ тағ ы алтын қ ұ йма бағ асы — 215 мың франке тең болды. Алтын девиз стандарты. Австрия, Германия, Дания, Норвегия жә не басқ а да елдерде алтын девиз (алтын валюта) стандарты бекітіліп, мұ нда да айналыста алтын монета жә не алтын монетаны еркін тү рде жасау болмайды. Мұ нда банкноталарды алтынғ а ауыстырылғ ан шетел валюталарына ауыстыру жү ргізілді. Осындай жолмен алтын девиз стандартын қ олданатын елдердің ақ ша бірліктерін алтынғ а ауыстыру арасында жанама байланыс сақ талды. Сонымен, 1929—1933 жылдары дү ниежү зілік экономикалық дағ дарыс нә тижесінде алтын монета стандарты барлық елдерде бірдей айналыстан алынып тасталынып, (мысалғ а, Ұ лыбританияда — 1931 ж., АКДІ-та 1933 ж., Францияда —1936 ж.) оның орнына алтынғ а ауыстырылмайтын банкнот жү йесі бекіті

Ақ ша массасы жә не ақ ша агрегаттары: қ азақ стандық тә жірибе, проблемалары мен перспективалары

Ақ ша реформалары ұ лттық валютаны тұ рақ тандырудың ә дісі ретінде! Ақ ша реформасы - ұ лттық валютаны нығ айту, ақ ша айналысын реттеу мақ сатында елдің ақ ша жү йесін қ айта қ ұ ру. Ақ ша реформасының тү рлері: ақ шаның кө рсетулі қ ұ нын сақ тай отырып, оның жаң а ү лгісін шығ арып, ақ ша белгілерін толық немесе ішінара ауыстыру; ақ ша ө лшемін ірілендіру нысанында деноминациялау; ұ лттық валютаның бағ амын ө згерту; девальвация — ұ лттық валютаның бағ амын тө мендету; ревальвация — ұ лттық валютаның бағ амын кө теру. Ақ ша реформасын мемлекет айналысқ а жаң а ақ ша белгілерін шығ ару жә не ескі ақ шаны мә жбү рлеп алу жолымен жү зеге асырады. Ө ндіріс тү рпаты немесе қ оғ амдық -экономикалық формация ауысқ ан кезде (феодализмнің алтын стандарты капитализм тұ сында банкноттық жә не несиелік тү рпатпен ауысты), сондай-ақ соғ ыстар мен тө ң керістердің салдарынан қ ирағ ан экономиканы тұ рақ тандыру кезең інде ақ ша реформасы сө зсіз жү зеге асырылады. Ақ ша реформасы толық немесе ішінара болады. Толық ақ ша реформасы (жаң а ақ ша жү йесін жасау) жаң а мемлекеттердің пайда болуына байланысты немесе бернеше елдердің ақ ша жү йесі біріктірілген жағ дайда ұ лттық акша жү йесінен тыс тұ рғ ан ақ ша жү йесін қ ұ ру кезінде жү ргізіледі (мыс., Еуропалық валюта одағ ы елдерінің бірың ғ ай ақ ша жү йесінің қ ұ рылуы). Iшінaрa ақ ша реформасы (ақ ша айналысын тұ рақ тандыру мақ сатымен қ олданыстағ ы ақ ша жү йесін ретке кел- тіру) кезінде ә детте ақ ша жү йесінің жекелеген элементтері ө згертіледі (мыс., ақ ша ө лшемін шығ ару тә ртібі, оның атауы, бағ анын ауқ ымы, ақ ша белгілері немесе ақ ша-несиелік реттеу органдары ө згереді).Қ Р-дағ ы ақ ша айналымның ө зiндiк тарихы бар. Ол бiрнеше сатылардан ө тiп, бiрнеше реформаларды бастан кешiрдi. 1961 жылғ а деноминация. Рубль бағ амын алтын базасына ө ткізгеннен кейінгі он жылдың ішінде (1950-1960жж.) елдің ақ ша айналымы, мемлекеттік бюджеттің мө лшері, сондай-ақ ө ндіріс, ұ лттық табыс кө лемі жә не т.б. шамадан тыс ө сті. Экономикалық қ ызметтердің кө птеген кө рсеткіштері жү здеген миллиардтармен жә не триллиондармен бейнеленді. Осындай ү лкен сомалардағ ы шоттармен жұ мыс жасау іс жү зінде қ аржы-банктік жә не шаруашылық органдардың жұ мысын қ иындатып жіберді. Бағ а масштабы ө те ұ сақ болып қ алды. Сондық тан да ү кімет бағ а масштабын 10 есеге ірілендіру, рубльдің алтындық қ ұ рамын кө теру жә не айналыстағ ы ақ шаларды жаң ағ а айырбастау туралы шешім қ абылдады.1961 ж. қ аң тарынан бастап, айналысқ а жаң а ү лгідегі мынадай ақ ша бірліктері шығ арылды: 1, 3, 5 қ азыналық билеттер мен 10, 25, 50 жә не 100 рубльдегі мемлекеттік банк (банкнот) билеттері, сондай-ақ 1, 2, 3, 5, 10. 15, 20 жә не 50 тиындық монеталар. Ескі ү лгідегі ақ ша билеттері жә не монеталар жаң а ү лгіге 1: 10 арақ атынасымен ауыстырылды. 1, 2, 3, 5 тиындық монеталар айырбастауғ а жатпағ андық тан, айналыста номинал бойынша қ ала берді.Айырбас 3 ай ішінде 1961ж. 1 қ аң тарынан бастап 1 сә уір аралығ ында ешқ андайда шектеусіз жү ргізілді. Сондық тан да 1961ж. I тоқ саныныда айналыста ескі жә не жаң а ақ шалар қ атар жү рді. Барлық ақ шалай операциялар 1: 10 арақ атынасымен жү ргізілді. Сонымен бірге осындай арақ атынаста тауарлар мен қ ызметтер бағ асы, жалақ ы тарифтері, зейнетақ ы мө лшері, степендия, барлық тө лемдік міндеттемелер, келісім-шарттар, жә не т.б. жү ргізілді.Бағ а масштабын ірілендіру ақ ша есебін жә не олардың техникалық қ ызмет кө рсетуін жең ілдетті. Ақ ша билеттерінің ішіндері шағ ын болып келуі, оларды айналыста қ олайлы етті.Бағ а масштабын ірілендірумен бірге рубльдің алтындық қ ұ рамын кө терді жә не оның шетел валюталарына деген бағ амын жоғ арлату жү зеге асыт. 1961 ж. 1 қ аң тарынан бастап, рубльдің алтындық қ ұ рамы 0, 222168 г. орнына 0, 987412 г. Етіліп қ айта белгіленді.Рубльдің жаң а алтын қ ұ рамы рубльде бейнеленген алтынның ресми дү ниежү зілік бағ асын тауарлар бағ асымен тең естіріп, мемлекеттік бюджетпен сыртқ ы сауда арасындағ ы кү рделі қ айта есептеулерде қ алыпқ а келтірілді.

Ақ шаның атқ аратын қ ызметтерін сипаттау! Ақ ша экономикадағ ы рө лін ө зінің атқ аратын негізгі қ ызметтері арқ ылы орындайды. Ақ шаның ә р қ ызметі тауар айырбасы ү дерісінен туындайтын тауар ө ндірушілердің нысаны ретінде ақ шаның ә леуметтік жә не экономикалық мазмұ нының белгілі бір жақ тарын сипаттайды.Ақ шаның қ азіргі экономикадағ ы атқ аратын қ ызметтеріне мыналар жатады: 1.қ ұ н ө лшемі жә не бағ а масштабы; 2.айналыс (айырбас) қ ұ ралы; 3.тө лем қ ұ ралы; 4.қ орлану жә не қ ор жинау қ ұ ралы; 5.дү ниежү зілік ақ ша. Ақ шаның қ ұ н ө лшемі қ ызметі Ақ ша жалпығ а бірдей балама ретінде барлық тауарлардың қ ұ нын ө лшейді. Ақ ша қ ұ н ө лшемі ретінде: «мө лшері жағ ынан аттас, сапасы жағ ынан салыстыруғ а келетін тауарлар қ ұ нын бейнелеу ү шін тауарлар дү ниесіне материал беру» қ ызметін атқ арады. Бірақ та тауарларды ө зара ө лшейтін ақ ша емес, тауарлар ө ндірісіне кеткен қ оғ амдық қ ажетті ең бек олардың бір-бірінің ө лшенуіне жағ дай жасады. Барлық тауарлар қ оғ амдық ең бек ө німдері, сондық тан олардың қ ұ нын ө зіндік қ ұ ны бар нақ ты ақ шалар (алтын жә не кү міс) ө лшей алады.Тауар қ ұ нының ақ шамен бейнеленуі оның бағ асы деп аталады. Бағ а тауарды ө ндіруге жә не сатуғ а қ ажетті қ оғ амдық ең бек шығ ынымен анық талады. Ә рбір елде ақ шаның ө лшемі ретінде қ абылданғ ан жә не тауарлар бағ асын ө лшеуге қ ызмет ететін металдың (алтын) бағ а белгілеу процесіндегі ақ ша бірлігіне бекітілетін салмақ ты саны бағ амас- штабы деп аталады.Бағ алардың негізінде жә не олардың қ озғ алысында қ ұ н заң ы жатыр. Ақ шаның қ ұ н ө лшемі қ ызметі мен бағ а масштабы арасында ө зара айырмашылық бар. Қ ұ н ө лшемі — бұ л мемлекетке тә уелсіз ақ шаның экономикалық қ ызметін сипаттайды. Қ ұ н ө лшемі кызметі қ ұ н заң ына байланысты анық талады. Бағ а масштабы — бұ л мемлекетке тә уелді, бірақ тауардың қ ұ нын кө рсету ү шін емес, тек оның бағ асын бейнелеу ү шін қ ызмет етеді. Бағ а масштабы нарық заң ына, яғ ни сұ раныс пен ұ сынысқ а байланысты белгіленеді. Сө йтіп бағ а масштабы арқ ылы ойша белгіленетін тауарлар бағ асы, ұ лттық ақ ша бірлігіндегі кө рсетілетін нарық тық бағ ағ а айналады.Бү гінгі танда тауарлар алтынғ а тікелей айырбасталмайды жә не олардың бағ асы алтынмен бейнеленбейді. Ақ шаның бұ л қ ызметін алтынның орнында жү ретін оның қ ұ ндық ө кілдері немесе қ ағ аз жә не несиелік ақ ша белгілері атқ арады. Мұ ндай ақ шалардың меншікті қ ұ ны болмайтындық тан да, оларды толық бағ алы емес ақ шалар деп атайды. Ө йткені, олар тауарлар қ ұ нын толық ө лшемейді, бірақ ө лшеуге қ атынасады. Ақ шаның айналыс қ ұ ралы қ ызметі Айналыс қ ұ ралы қ ызметінде ақ ша тауар айналысы ү дерісінде делдалдық рө л атқ арады. Тауар айналысы мынадай ү дерістерді қ амтиды: тауар сату, яғ ни оның ақ шағ а айналуы, жә не тауарды сатып алу, яғ ни тауардың ақ шағ а айналуы. Бұ л ү дерісті арнайы формулада келесідей тү рде беруге болады: Т (тayap) — A (ақ ша) — Т (тауар).Ақ ша айналысының тауар айналысынан айырмашылығ ы ақ ша тауарларды біртіндеп айналыстан шығ ара отырып, ө зі айналыста ү немі қ алып отырады. Ақ шаның айналыс кұ ралы ретіндегі қ ызметінің басты ерекшелігі, біріншіден, бұ л қ ызметті толық бағ алы емес қ ұ нның белгілері: қ ағ аз жә не несиелік ақ шалар атқ арады, екіншіден, нақ ты жә не қ олма-қ олсыз ақ шалар атқ арады.Сонымей ақ ша, айналыс Кұ ралы қ ызметін атқ аратындық тан да олардың саны, яғ ни айналысқ а қ ажетті сатылатын тауарлар массасы жә не бағ асы негізінде анық талады. Ал егер, айналыстағ ы ақ ша массасы тауар массасынан артық болса, онда ақ шаның қ ұ нсыздануы инфляцияғ а жол береді. Ақ шаның тө лем қ ұ ралы қ ызметі Ә ртү рлі жағ дайлардың болуына байланысты тауарлардың тек нақ ты ақ шағ а ғ ана сатылмайтыны белгілі. Себебі ә ртү рлі тауарларды ө ндіру кезең і мен айналыс мерзімінің ұ зақ тығ ының бірдей еместігі, сондай-ақ бірқ атар тауарлардың ө ндірісі мен сатылуының маусымдық сипатта болуы шаруашылық субъектісінде қ осымша қ аражаттардың жетіспеушілігін туғ ызады. Соның нә тижесінде тауарлардың тө лемін кешіктіріп сатып алу жә не сату, яғ ни несиеге беру қ ажеттігі туындайды. Ақ ша тө лем қ ұ ралы ретінде мынадай ерекше бір қ озғ алыс нысанына ие: Т (тауар) — М (міндеттеме), келісілген мерзімнен кейін: М (міндеттеме) — Т (тауар).Ақ шаның тө лем кұ ралы қ ызметі мен айналыс қ ұ ралы қ ызметтері арасында ө зара айырмашылық бар. Ақ ша айналыс қ ұ ралы ретінде делдалдық рө лінде жү ретін болса, тө лем қ ұ ралы қ ызметінде ақ ша мен тауардың бір-біріне қ арама-қ арсы қ озғ алысы болмайды, яғ ни қ арыздық міндеттеме арқ ылы ө теу, сату жә не сатып алу ү дерісінің аякталғ андығ ын білдіреді. Тауар мен ақ ша арасындағ ы уақ ыттағ ы алшақ тық кредиторғ а қ арыз алушының тө лемеу қ ауіпін тудыруы мү мкін.Ақ ша тө лем қ ұ ралы ретінде тек қ ана тауар айналысына қ ызмет етіп қ оймай, сол сияқ ты қ аржы жә не несие қ атынастарына да қ ызмет етеді.Жалпы барлық ақ шалай тө лемдерді тө мендегідей тү рде топтастыруғ а болады: тауарлар жә не кө рсетілетін қ ызметтер бойынша тө лем міндеттемелері; мемлекетке қ атысты қ аржылық міндеттемелер; банктік ссудалар, мемлекеттік жә не тұ тыну несиелері бойынша қ арыздық міндеттемелер; сақ тандыру міндеттемелері; ә кімшілік жә не сот алдындағ ы жә не ө зге міндеттемелер.Ақ шаның тө лем қ ұ ралы қ ызметін толық бағ алы емес, яғ ни қ ағ аз жә не несиелік ақ шалар атқ арады. Ақ шаның қ ор жинау жә не қ орлану қ ызметі Ақ ша жалпығ а бірдей балама ретінде, оның иесіне тауар алуды қ амтамасыз етумен қ атар, байлық ты жинау қ ұ ралы болып табылады. Сондық тан да адамдар, оларды жинақ тау немесе қ орлануғ а тырысады. Қ орлану ү шін ақ ша айналыстан алынады, сө йтіп, тауарды сату жә не сатып алу қ озғ алысы ү зіледі.Ақ шаның қ ор жинау қ ызметін толық бағ алы емес ақ шалар атқ ара алмайды, себебі олардың меншікті қ ұ ны жоқ. Бұ л қ ызметті атқ ару қ ашаннан алтынғ а жү ктелген.Ал ақ шаның қ орлану қ ызметін толық бағ алы емес ақ шалар атқ арады. Тауар ө ндірісі жағ дайында қ орлану екі нысанда жү зеге асырылады десе болады: 1.Кә сіпорындар мен ұ йымдардың ағ ымдық жә не жинақ (депозиттік) шоттардағ ы, сол сияқ ты банктегі басқ а шоттардағ ы ақ шалай қ аражат қ алдық тары тү рінде қ оғ амдық қ орлану нысанда; 2Банктердегі халық салымдарында, облигацияларда жинақ талғ ан жеке қ орлану нысанында. Дү ниежү зілік ақ ша Сыртқ ы сауда байланыстары, халық аралық заемдар, сыртқ ы серіктестерге қ ызмет кө рсету барысы дү ниежү зілік ақ шалардың пайда болуына себеп болды. Дү ниежү зілік ақ шалар жалпығ а ортақ тө лем қ ұ ралы, жалпығ а ортақ сатып алынатын қ ұ рал жә не жалпығ а ортақ қ оғ амдық байлық тың материалдану қ ұ ралы болыптабылады. Халық аралық тө лем қ ұ ралы ретінде дү ниежү зілік ақ шалар халық аралық байланыстардағ ы есеп айырысуларда қ олданылады. Халық аралық сатып алынатын қ ұ рал ретінде дү ниежү зілік ақ шалар елдер арасындағ ы нақ ты ақ шамен тө ленетін тауарлар жә не кө рсетілетін қ ызметтер айырбасындағ ы тепе-тендік бұ зылғ ан жағ дайда қ ызмет етеді. Жалпығ а ортақ қ оғ амдық байлық ты қ ұ рау ретінде дү ниежү зілік ақ шалар бір елдің екінші бір елге займ немесе субсидиялар беруі барысында қ ызмет етеді.Егер де еліміздің ішіндегі ақ ша мемлекетпен заң дастырылғ ан ұ лттық ақ ша бірлігі нысанында қ ызмет ететін болса, ал елімізден тысқ ары жерде, К. Маркс ө з ең бегінде: «ақ ша ө зінің ұ лттық киімін шешеді де, ө зінің бастапқ ы нысаны ретіндегі металл қ ұ ймасына, яғ ни жалпылама балама тауар нысанында ө теді»—деп жазады. Сондай-ақ бұ л жерде дү ниежү зілік ақ ша ретінде алтынның қ ызмет етуі сипатталады.Алтын монета стандарты тұ сында дү ниежү зілік ақ ша қ ызметін алтын жә не алтынғ а ауыстырылатын жекелеген елдердің несиелік ақ шалары (банкноталар) кө біне АҚ Ш доллары жә не ағ ылшын фунт стерлингі аткарғ ан.Қ азіргі кезде дү ниежү зілік ақ ша қ ызметін: АҚ Ш — доллары, Еуропалық Одақ тың қ азіргі валютасы - еуро, сол сияқ ты Халық аралық валюталық қ ордың СДР-і (арнайы қ арыз алу қ ұ қ ығ ы) атқ арады.1999 жылы қ аң тар айынан бастап, Еуропалық қ ауымдастық елдерінде жаң а валютасы «еуро» енгізілді. Еуропралық валюталық Одақ қ а бастапқ ыда он бір ел қ атынасқ ан: Германия, Франция, Луксенбург, Нидерландия, Австрия, Бельгия, Финляндия, Ирландия, Португалия, Испания жә не Италия.

Ақ шаның мә ні жә не атқ аратын қ ызметтері; олардын ерекшеліктері мен модификациясы. Ақ ша - айырбас қ ұ ралы ретінде барлық адамдармен қ абылданатын жә не басқ а тауарларды (қ ызметтерді) бағ алауғ а қ ызмет ететін кезкелген тауар немесе символ.Ә р уақ ыттарда жә не дү ниенің тү рлі бө ліктерінде адамдар ақ ша ретінде ә р тү рлі тауарларды – астық, мал, қ ымбат тастар жә не металдарды пайдаланды. Ұ зақ уақ ыттар бойы ақ ша есебінде алтын жә не кү міс жү рді. Қ ымбат металдардың физикалық қ асиеттері (біртектілігі, мық тылығ ы, қ ұ ндылығ ы) ақ ша атқ аруғ а тиісті талаптарды толық ақ тады. Сондай-ақ металл ақ шалардың маң ызды қ асиеттерінің бірі – оларды бө луге болытын еді. Қ ымбат металдар, кө лемі қ андай болса да, ө зінің пайдалы қ асиеттері мен қ ұ ндылығ ын жоғ алтпайды. Қ ұ нды металдың белгілі бір кө лемінің сақ талуына мемлекеттік кепілдік ететін алтын жә не кү міс тең гелер пайда болды.Соң ғ ы ғ асырларда алтын жә не кү міс тең гелердің орнына қ ағ аз ақ шалар жү ре бастады. Қ ағ аз ақ шаның қ ұ ны алтынмен кепілденді жә не олар алтынғ а еркін айырбасталды.Ақ ша ө зінің дамуы барысында екі тү рге бө лінеді: - толық қ ұ нды ақ шалар (нағ ыз ақ шалар); - толық қ ұ нсыз ақ шалар (қ ұ ндық белгілері).Толық қ ұ нды ақ шалар (нағ ыз ақ шалар) — номиналдық қ ұ ны оны дайындауғ а кеткен нақ ты қ ұ нымен сә йкес келетін ақ шалар.Металл ақ шаларғ а: мыстан, кү містен жә не алтыннан жасалғ андары жатады. Металл ақ шалар ә р тү рлі нысанда болғ ан. Монета тү ріндегі нысаны — бұ л олардың соң ғ ы нысаны. Монетаның бет жағ ы — аверс, артқ ы жағ ы — реверс жә не жаны — гурт деп аталады.Толық қ ұ нсыз ақ шалар (қ ұ нның белгілері) — номиналдық қ ұ ны нақ ты қ ұ нынан, яғ ни олардың ө ндірісіне кеткен қ оғ амдық ең бектен жоғ ары болып келетін ақ шалар.Оларғ а мыналар жатады: - қ ұ нның металдық белгілері—арзан бағ алы металдардан жасалғ ан ұ сақ монеталар, мысалғ а жез, алюминий т.б. монеталар; - қ ұ нның қ ағ аздан жасалғ ан белгілері. Қ ұ нның қ ағ аздай белгілері екіге бө лінді: қ ағ аз ақ шалар жә не несиелік ақ шаларғ а. Ақ ша экономикадағ ы рө лін ө зінің атқ аратын негізгі қ ызметтері арқ ылы орындайды. Ақ шаның ә р қ ызметі тауар айырбасы ү дерісінен туындайтын тауар ө ндірушілердің нысаны ретінде ақ шаның ә леуметтік жә не экономикалық мазмұ нының белгілі бір жақ тарын сипаттайды. Ақ шаның ә рбір қ ызметі ақ шаның тауар айырбастау процесінен туындайтын, тауар ө ндірушілердің ө зара байланысының формасы ретіндегі ә леуметтік — экономикалық маң ызының белгілі бір жағ ын мінездейді. Экономиканың кез келген ү лгісінде ақ шаның қ ызметі ө згермей, бір қ алыпта қ алады. Ақ ша бес тү рлі қ ызмет атқ арады: 1) қ ұ н ө лшемі; 2) айналыс қ ұ ралы; 3) тө лем қ ұ ралы; 4) қ ор жә не қ азына жинау қ ұ ралы; 5) дү ниежү зілік ақ ша. Ақ ша қ ұ н ө лшемі ретінде. Қ ұ нның ө лшем қ ызметі тауар ө ндірісі жағ дайында туындайды.Бұ л ақ шаның барлық тауарлар қ ұ нының ө лшемі ретіндегі қ абілеттілігін білдіреді, бағ аны анық тауда делдал қ ызметін атқ арады. Ө зінің жеке қ ұ ны бар тауар ғ ана қ ұ н ө лшемі болады. Ақ ша қ ұ н ө лшемі қ ызметін идеалды, оймен ойлау арқ ылы орындайды. Яғ ни тауардың қ ұ нын ө лшеу ақ шағ а айырбасталғ анына дейін орындалады, сонымен қ ұ нның тауар формасынан ақ ша формасына айналуы ү шін тауардың бағ асын белгілесек жеткілікті.Ақ ша тү рінде кө рінетін тауардың қ ұ ны, оның бағ асы болып табылады. Қ ұ н ө лшеу қ ызметі жалпы эквивалент ретіндегі ақ шаның тауарғ а деген қ атынасын кө рсетеді. Бірақ тауардың бағ асын анық тау ү шін бағ а масштабы қ ажет.Қ ұ н ө лшемі жә не бағ а масштабы ретіндегі ақ ша қ ызметтірінің арасында едә уір айырмашылық бар. Қ ұ н ө лшемі — мемлекетке тә уелді емес ақ шаның экономикалық қ ызметі болып табылады. Ол қ ұ н заң ымен анық талады. Бағ а масштабы заң ды сипатқ а ие бола отырып, мемлекет билігіне тә уелді жә не қ ұ нды емес тауар бағ асын кө рсету ү шін қ ызмет етеді. Арнайы бағ а масштабы алтын қ ұ ны мен оның мемлекеттік тұ рақ ты бағ асының арасы алшақ болып кетуіне байланысты ө зінің экономикалық мағ ынасын жоғ алтты. Ақ ша айналыс қ ұ ралы ретінде. Ақ ша айналыс қ ұ ралы қ ызметінде тауарларды ө ткізудегі делдал болып табылады.Тауарлар бір қ олдан екінші қ олғ а ауыса отырып, ө зінің тұ тынушысын тапқ анғ а дейін ақ ша ү здіксіз қ озғ алыста болады. Ө зінің қ ұ нын ө ткізгеннен кейін, айналыстан кететін тауарларғ а қ арағ анда, ақ шалар айналыс қ ұ ралы ретінде барлық уақ ытта осында қ алып отырады жә не сату — сатып алу процесіне қ ызмет етеді. Айналыс қ ұ ралы ретінде ақ ша қ ызметтерінің ерекшеліктері мыналар: — тауар мен ақ шаның қ арама — қ арсы қ озғ алысы; — оны идеалды ақ шалар емес, нақ ты (қ олма — қ ол) ақ шалар орындайды; — ақ шаның бұ л қ ызметінде тауарларды айырбастау ө те тез орындалатын болғ андық тан, оны нағ ыз ақ шалар емес (алтын), оны ауыстырушылар — ақ ша белгілері орындайды. Бірақ бұ л, несие жә не қ ағ аз ақ шалар ақ шалы тауармен (алтын) байланысты емес деген сө з емес. Бұ л байланыс несие ақ шалардың алтын нарығ ында жасырын айналыс болуыменен тү сіндіріледі. Ақ ша айналыс қ ұ ралы қ ызметін атқ аратын болғ андық тан, айналыс қ ажеттілігі олардың саны ө ткізілуі тиіс тауарлардың бағ асы мен массасы негізінде, яғ ни ө ткізілуі тиіс тауарлар бағ асының сомасымен анық талады. Қ анша дегенмен бір ақ ша бірлігі бір несие тауар мә мілелеріне қ ызмет ететін болғ андық тан, ақ ша айналысы қ анша кө п болса, айналыс ү шін олардың қ ажетті саны сонша аз болады. Егер ақ шаның айналыстағ ы массасы тауар массасынан кө п болса, онда бұ л олардың қ ұ нсыздануына, яғ ни инфляцияғ а алып келеді. Ақ ша тө лем қ ұ ралы ретінде. Тауар айналысы ақ ша қ озғ алысымен байланысты. Бірақ ақ ша қ озғ алысы міндетті тү рде тауар қ озғ алысымен бір уақ ытта тоғ ысуы тиіс емес. Ақ ша қ ұ нның еркін формасында кө рінеді. Олар ө ткізу процесін еркін аяқ тайды. Ақ шаның қ озғ алысы тауар қ озғ алысынан ерте немесе кеш жү руі мү мкін. Егер тауар мен ақ шаның қ арама — қ арсы қ озғ алысы болмаса, яғ ни тауар тө лем ақ ы тү скенге дейін сатып алынғ ан немесе керісінше болса, онда бұ л жағ дайда ақ шалар тө лем қ ұ ралы қ ызметін атқ арды. Ақ шалар тө лем қ ұ ралы ретінде тек қ ана тауар айналысына ғ ана емес, сонымен бірге қ аржы — несие қ атынастарына да қ ызмет етеді. Барлық ақ шалай тө лемдерді тө мендегідей етіп топтауғ а болады: — тауарларды жә не қ ызметтерді тө леуге байланысты міндеттемелер; — ең бек ақ ы тө леуге байланысты міндеттемелер; — мемлекетке қ атысты қ аржылық міндеттемелер; — банктік қ арыз, мемлекеттік жә не тұ тыну несиесі бойынша борыштық міндеттеме; — сақ тандару міндеттемелері; — ә кімшілік — сот сипатындағ ы міндеттемелер жә не басқ алары. Ақ ша тө лем қ ұ ралы ретінде айналыс қ ұ ралынан ө зара айырмашылық тары бар. Бұ л қ ызметте ақ шалар делдал болып табылмайды, ол тек қ ана сату — сатып алуды аяқ тайды. Нә тижесінде тауарларғ а қ атынасты ақ шаның ө з бетінше еркін қ озғ алысы байқ алады. Тауарды несиеге сатып ала отырып, сатып алушы сатушығ а ақ шаны берудің орнына, борыштық міндеттемені жазып ұ сынады. Бұ л борыш ө телген кезде, ақ ша тө лем қ ұ ралы ретінде қ ызмет атқ арады. Тө лем қ ұ ралы қ ызметін толық бағ алы емес нақ ты ақ шалар (қ ағ аз немесе несие), ал борыштық міндеттемелерді ө зара ө теуді идеалды ақ шалар атқ арады. Ақ ша — қ орлану жә не қ азына жинау қ ұ ралы ретінде. Ақ шаның тө лем жә не айналыс қ ұ ралы қ ызметтері ақ шалай қ орлардың қ ұ рылуын талап етеді. Ақ шаның қ орлануының қ ажеттілігі Т — А — Т айналымының екі актілерге Т — А жә не А — Т айырылуымен байланысты. Капиталистік қ оғ амдық формацияғ а дейінгілер ү шін байлық ты» таза қ азына» формасында жинақ тау, яғ ни ақ шаның қ арапайым қ орлануы тә н келеді. Бұ л экономикалық дамуғ а ешқ андай да ық пал еткен жоқ, себебі ол шын мә нісінде айналыстан тыс жатқ ан ақ шалар болды. Капитализм тұ сында бұ л қ азыналар несиелік жү йе жә не қ ор биржалары арқ ылы пайда ә келетін капиталғ а айналады. Қ азына жинау қ ызметінің қ ажеттігі тауар ө ндірісімен байланысты болды. Айналым капиталын немесе тұ тыну заттарын алу ү шін ең бастысы ақ шаны жинау қ ажет. Ә рбір тауар тек қ ана жекелеген қ ажеттілікті анық тайды жә не олар жалпы байлық ты білдірмейді.Толық бағ алы ақ шалар (алтын) материалданғ ан қ ұ нның формасы ретінде байлық тың жалпы ө кілін сипаттайды. Демек, қ азына жинау қ ұ ралы қ ызметін тек қ ана толық бағ алы немесе нағ ыз ақ шалар орындауы мү мкін. Қ азыналарды қ орландыру — алтын монеталар мен алтын қ ұ ймаларын жинақ тау тү рінде жү зеге асады. Тауар ө ндіріс жағ дайында қ орлану екі формада жү реді: — кә сіпорындар мен ұ йымдардың есеп айрысу жә не депозиттік шоттарындағ ы ақ шалай қ аражат қ алдығ ы тү рінде ұ жымдық қ орлану; — банктердегі салымдар, мемлекеттік облигациялар. Несиелік механизмнің арқ асында кә сіпорындар мен халық тың ақ шалары банктен берілетін қ арыздар тү рінде қ айтадан айналыс процесіне тү седі. Сө йтіп, ақ шалар бұ л қ ызметінде ұ лттық табыстың қ алыптасу, бө лу жә не қ айта бө лу процесіне дә некер болады. Дү ниежү зілік ақ ша қ ызметі. Тауар шаруашылығ ының кең еюі, шаруашылық байланыстардың интернационалдануы, дү ниежү зілік нарық тың пайда болуы дү ниежү зілік ақ шалар қ ызметінің пайда болуына себеп болды. Дү ниежү зілік ақ шалар интернационалдық қ ұ н ө лшемі, халақ аралық тө лем жә не сатып алу қ ұ ралы ретінде қ ызмет етеді. Бұ л қ ызметті бастапқ ыда толық бағ алы ақ шалар (алтын), ал кейіннен нағ ыз ақ шалар (шетел валютасы) атқ арды. 1867 жылы Париж келісімі дү ниежү зілік ақ ша қ ызметін алтынғ а балап бекітті. Бірақ алтын айналысы тұ сында да ағ ымдық халық аралық есеп айырысулардың 80 % — зы ағ ылшын фунт стерлингінде бейнеленген аударым вексельдер кө мегімен жү зеге асырылды, ал алтын халық аралық есеп айырысулардың қ алдығ ын жабуғ а ғ ана қ ызмет етті

Ақ шаның тү рлері жә не даму эволюциялары. Ақ ша тү рлері — тауарлардың қ ұ нын кө рсететін, жалпығ а бірдей балама ретінде қ олданылатын тө лем қ ұ ралы. Ақ ша ө зінің дамуы барысында екі тү рге бө лінеді: -толық қ ұ нды ақ шалар (нағ ыз ақ шалар); -толық қ ұ нсыз ақ шалар (қ ұ ндық белгілері). Толық қ ұ нды ақ шалар (нағ ыз ақ шалар) — номиналдық қ ұ ны оны дайындауғ а кеткен нақ ты қ ұ нымен сә йкес келетін ақ шалар. Металл ақ шаларғ а: мыстан, кү містен жә не алтыннан жасалғ андары жатады. Металл ақ шалар ә р тү рлі нысанда болғ ан. Монета тү ріндегі нысаны — бұ л олардың соң ғ ы нысаны. Монетаның бет жағ ы — аверс, артқ ы жағ ы — реверс жә не жаны — гурт деп аталады. Монета сө зінің шығ уын римдіктердің жү регі саналатын шіркеу қ ұ дайы Юнона-Монета есімімен байланыстырады, яғ ни сол шіркеуден берілген ақ шалай қ аражаттың кө мегімен римдердің эпир ханы Пиррмен соғ ыста (б.э.д. 275 ж.) жең іске жеткендігі туралы аң ыз бар. «Монета» сө зі латынша «moneo» — «кең ес беремін, кө ң ілің нен шығ амын» дегенді білдіреді. Алғ ашқ ы монеталар VII ғ. б.з.б Ертедегі Қ ытайда жә не Ертедегі Лидия мемлекетінде пайда болды. Киев Русінде алғ ашқ ы монеталардың пайда болуы IX—X ғ ғ. жатады. Бастапқ ы кездері айналыста алтын монеталарымен қ атар, кү міс монеталар да қ оса жү реді. Алтын айналысына бірқ атар елдер де XIX ғ. екінші жартысында ө тті. Бұ л елдердің ішінде алтын ө ндіру жағ ынан бірінші орынды, ө зінің отарларымен бірге ағ ылшын елі алғ ан. Алтын айналысы тұ сында қ ұ нның қ ағ аздай белгілерінің пайда болуының мынадай объективті қ ажеттіліктері болғ ан: -алтын ө ндірісі тауар ө ндірісінің артынан ілесе алмай, нә тижесінде айналыстағ ы ақ шағ а деген қ ажеттілікті толық ө тей алмады. -жоғ ары қ ұ нды алтын ақ шалар ұ сақ қ ұ нды айналымғ а қ ызмет кө рсете алмады. -алтын стандарты, жалпы алғ анда ө ндірісті жә не тауар айналымын ынталандырмады. Алтын айналысы не бары бірінші дү ниежү зілік соғ ысқ а дейін болды жә не соғ ысушы елдер ө здерінің шығ ыстарын жабу мақ сатында қ ұ нның қ ағ аздай белгілерін шығ аруды ұ лғ айтты. Соның нә тижесінде, біртіндеп алтын айналыстан шығ а бастайды. Толық қ ұ нсыз ақ шалар (қ ұ нның белгілері) — номиналдық қ ұ ны нақ ты қ ұ нынан, яғ ни олардың ө ндірісіне кеткен қ оғ амдық ең бектен жоғ ары болып келетін ақ шалар. Оларғ а мыналар жатады: -қ ұ нның металдық белгілері — арзан бағ алы металдардан жасалғ ан ұ сақ монеталар, мысалғ а жез, алюминий т.б. монеталар; -қ ұ нның қ ағ аздан жасалғ ан белгілері. Қ ұ нның қ ағ аздай белгілері екіге бө лінді: қ ағ аз ақ шалар жә не несиелік ақ шаларғ а. Қ ағ аз ақ шалар — бұ л нағ ыз ақ шалардың ө кілдері. Тарихта олар айналыста жү рген алтын жә не кү міс монеталардың орынбасарлары ретінде пайда болды. Қ ағ аз ақ шалардың айналыста жү руінің объективті мү мкіндігі, олардың айналыс қ ұ ралы қ ызметін атқ ару ерекшеліктеріне байланысты. Металл ақ шалардың қ ағ аз ақ шағ а ауысу себептері мынадай: -металл ақ шалардың тасымалдап алып жү ру қ олайсыздығ ы; -металл ақ шалардың мемлекеттік билік органдарының жасағ ан ә рекетінің нә тижесінде, яғ ни қ азынағ а қ осымша табыс алу мақ сатында металдық қ ұ рамын тө мендетуі барысында бү лінуі; -бағ алы металдарды ө ндірудің қ ағ аз ақ шаларды шығ аруғ а қ арағ анда қ ымбатқ а тү суі; -эмиссиондық табыс (шығ арылғ ан ақ шалардың номиналдық қ ұ ны мен олардың нақ ты қ ұ ны арасындағ ы айырма) алу мақ сатында қ азынаның, қ ағ аз ақ шаларды шығ аруы; -бюджет тапшылығ ын жабу мақ сатында қ ағ аз ақ шалардың шығ арылуы. Алғ ашқ ы қ ағ аз ақ шалар б.з. XII ғ. Қ ытайда, 1690 жылы Ұ лыбритания отары болғ ан Солтү стік Америкада, 1762 жылы Австрияда жә не 1769 жылы Ресейде пайда болды. Бірінші дү ниежү зілік соғ ыс жылдары қ ағ аз ақ шалар барлық елдерде шығ арылды. Қ азіргі кезде қ ағ аз ақ шалар қ азыналық билеттер тү рінде он елде (АҚ Ш, Италия, Ү ндістан, Индонезия жә не т.б.) ғ ана сақ талғ ан. Кешегі КСРО-да 1961 жыпы болғ ан ақ ша реформасы негізінде қ ағ аз ақ шалар, яғ ни 1, 3, 5 рубльдік қ азыналық билет нысанында соң ғ ы рет айналымғ а шығ арылып, кейіннен Ресейдегі 1991-1992 жылдары жә не Қ азақ стандағ ы 1993 жылғ ы ақ ша реформасы нә тижесінде айналымнан алынды. Қ ағ аз ақ шалар (қ азыналық билеттер) — бюджет тапшылығ ын жабу мақ сатында шығ арылатын жә не металғ а ауыстырылмайтын, сондай-ақ мемлекет белгілеген ө зіндік номиналы бар қ ұ нның белгілері. Қ ағ аз ақ шалар тек қ ана айналыс қ ұ ралы жә не тө лем қ ұ ралы қ ызметін атқ арды. Олардың айналыста ұ лғ аюы мемлекеттің қ аржы жетпіспеушілігіне байланысты шығ аруымен тү сіндіріледі. Қ ағ аз ақ шалар ө зінің табиғ аты жағ ынан тұ рақ сыз жә не қ ұ нсыздануғ а тез икемді. Олардың қ ұ нсыздану себептеріне: айналысқ а басы артық қ ағ аз ақ шалардың шығ арылуын, эмитентке деген сенімнің тө мендеуін жә не тө лем балансының қ олайсыздық жағ дайын жатқ ызады. Несиелік ақ шалар — тауар ө ндірісінің дамуымен, яғ ни тауарларды сатып алу жә не сатудың уақ ытын кешіктіріп тө леуге (несиеге) берілуімен байланысты пайда болғ ан ақ шалар. Несиелік ақ шалардың шығ уы банктердің несиелеу операцияларымен байланысты. Мұ ндай ақ шалардың басты мақ саты: ақ ша айналымын икемді ету; нағ ыз ақ шаларды ү немдеу; қ олма-қ олсыз ақ ша айналымының дамуына мү мкіндік жасау. Несиелік ақ шалардың мынадай тү рлері бар: вексель; банкнота; чек. Вексель (ағ ылш. bill note) — міндеттеме шоты) — белгілі бір соманы алдын ала келісілген мерзімде жә не белгіленген жерде тө лейтіндігі туралы борышқ ордың қ арыздық міндеттемесі. Вексельдің екі тү рі бар: жай жә не аудармалы. Вексельдің тү рлеріне «Қ азақ стан Республикасындағ ы вексель айналысы туралы» (28.04.97) Қ азақ стан Республикасы Заң ында мынадай тү сініктемелер берілген: -Жай вексель (соло) — вексельді ұ стаушығ а вексельде кө рсетілген соманы белгілі бір уақ ытта немесе талап етуге байланысты тө леу туралы вексель берушінің ешнә рсемен негізделмеген міндеттемесін сипаттайтын вексель. -Аудармалы вексель (тратта) — вексельде кө рсетілген соманы белгілі бір уақ ытта алғ ашқ ы вексельді ұ стаушығ а (ремитентке) тө леу туралы ү шінші бір тұ лғ ағ а (трассатқ а) вексель берушінің (трассанттың) еш нә рсемен негізделмеген ұ сынысын (бұ йрығ ы) сипаттайтын вексель. Трассат тратта бойынша тө леуге келісімін бергеннен бастап, борышқ ор болып табылады. Аудармалы вексель келесі бетіндегі индоссамент (басқ а біреуге аударып жазу) кө мегімен айналыста жү ре береді. Аудару туралы қ олдардың кө беюіне байланысты вексель айналысы ұ лғ ая тү седі жә не мұ ндағ ы ә р индоссант вексель бойынша міндеттемеге бірлесіп жауап береді. Жай жә не аудармалы вексель — коммерциялық вексельдің тү рлері ретінде қ арастырылады. Сонымен қ атар, экономикалық ә дебиттерде вексельді мынадай тү рлерге бө леді: қ аржылық; қ азыналық; достық; бронзалық. Банкнота (ағ ылш. Bank-note - банк билеті) орталық банктің айналысқ а шығ арғ ан ә ртү рлі номиналдағ ы ақ ша бірліктері. Ол вексельден жә не қ ағ аз ақ шалардан ө зара ажыратылады. Банкнотаның вексельден тө мендегідей айырмашылығ ы бар: 1.мерзімділігіне қ арай, егер де вексель мерзімді қ арыздық міндеттеме болса (3—6 айлық), ал, банкнота — мерзімсіз қ арыздық міндеттеме; 2.кепілдігіне қ арай, вексельді айналысқ а жеке кә сіпкерлер шығ арады жә не оның жеке кепілдігі болады, ал, банкнотаны қ азіргі кезде орталық банк шығ аратындық тан, оғ ан мемлекет кепілдік береді. Экономикалық ә дебиттерде банкнотаны екі тү рге бө леді: классикалық жә не жай. Классикалық банкнота — бұ л банкнотаның алғ ашқ ы пайда болғ ан нысаны ретінде алтынғ а еркін алмастырылатын, яғ ни алтынмен 






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.