Тақырып. Механикалық берілістер. Жалпы мағұлматтар. Негізгі кинематикалық және күштік қатынастар.

Машинаны қ озғ алысқ а келтіретін механикалық энергия, қ озғ алтқ ыштың айналмалы қ озғ алысының энергиясы болып табылады. Айналмалы қ озғ алыс келесі артық шылық тарына байланысты машиналар мен механизмдарда кең інен таралғ ан: ү йкеліс ә серінен пайда болатын энергия жоғ алтуды азайта отырып, ү зіліссіз жә не бірқ алыпты қ озғ алысты қ амтамасыз етеді; біріліс механизмі қ арапайым жә не компакті болады.

Қ азіргі заманғ ы барлық қ озғ алтқ ыштарды ө лшемдері кіші жә не бағ асы арзан болу ү шін айналу жылдамдығ ы ө те жоғ ары болып дайындалады. Кө п жағ дайларда қ озғ алтқ ыштың білігін, машинаның білігімен жалғ амайды, сол себептен механикалық энергияны қ озғ алтқ ыштан жұ мыс атқ арушы тетіктерге беру ү шін ә р тү рлі механикалық берілістер қ олданылады.

Механикалық берілістер деп қ уат пен қ озғ алысты қ озғ алтқ ыштан жұ мыс атқ арушы тетіктерге беру ү шін пайдаланылатын жабдық тарды айтамыз. Берілістер механикалық энергияны бере отырып келесі қ ызметтерді атқ арады:

1. Машина қ озғ алтқ ыштарының айналу жылдамдығ ы ө те жоғ ары, ал іс жү зінде машина ә р тү рлі жылдамдық ты қ озғ алысты қ ызметпен байланысты, сондық тан бірілістер арқ ылы жылдамдық ты тө мендетіп, сә йкесінше кү ш моментінің шамасын жоғ арлатуғ а болады. Энергияның сақ талу заң ы бойынша берілістердің пайдалы ә сер коэффицентін ескермесек, жылдамдық ты қ анша рет кемітсек, кү ш моментін сонша рет жоғ арлатамыз. Ал бұ л жағ дай іс жү зінде барлық машиналарда пайдаланылады.

2. Берілістер айнымалы қ озғ алысты тү зу сызық ты қ озғ алысқ а айналдыру ү шін жә не машинаның жұ мыс істейтін тетіктерінің жылдамдығ ын ө згерту ү шін де қ олданылады. Сондай-ақ бір қ озғ алтқ ыштан бірнеше механизмдерге қ озғ алысты беру ү шін қ олданылады.

Берілістер механикалық, пневматикалық жә не гидровликалық болып бө лінеді.

Машина бө лшектері курсында тек қ ана айнымалы қ озғ алысты беретін механикалық берілістер қ арастырылады жә не оларды бұ дан былай жай берілістер деп атаймыз.

Гидровликалық, пневматикалық жә не тағ ы басқ а берілістер жайында арнаулы оқ улық тарда жазылғ ан.

Біз қ арастырып отырғ ан берілістер жетекші жә не жетектегі тү йіндердің ө зара тікелей жанасуы арқ ылы жә не оларды жалғ астыратын ү шінші иілгіш бө лшектің кө мегімен берілетін болып екіге бө лнеді. Бірінші топқ а фрикциялық, тісті жә не червякті берілістер, ал екінші топқ а белдікті шынжырлы берілістер жатады.

Сонымен бірге, механикалық берілістер қ уат пен қ озғ алысты ү йкеліс арқ ылы беретін жә не ілінісу арқ ылы беретін болып екі топқ а бө лінеді бө лінеді: ү йкеліс арқ ылы беретін фрикциялық жә не белдікті берілістер болып табылады, ілінісу арқ ылы беретін берілістерге тісті, червякті жә не шынжырлы берілістер жатады. Ү йкеліс арқ ылы беретін берілістердің жұ мыс істейтін беттерінің тайғ анауының ә серінен қ ажалуы жоғ ары болады. Осы аталғ ан берілістерге тоқ талудан бұ рын олардың негізгі кө рсеткіштерімен танысқ ан жө н.

Барлық механикалық берілістердің негізгі кө рсеткіштері олардың қ уаты мен жылдамдық шамасы, беріліс саны мен пайдалы ә сер коэффиценті болып табылады.

Теориялық механика курсынан белгілі, айналмалы бө лшектердің сызық тық немесе бұ рыштық жылдамдығ ын олардың айналу осінен қ ашық тығ ына жә не бұ рыштық жылдамдығ ына байланысты анық тауғ а болады:

Мұ нда, айналмалы дененің диаметрі, бұ рыштық жылдамдық.

Осы сызық тық жылдамдық векторының бойымен шең берге жанама (радиусқ а перпендикуляр) ә сер ететін кү шті шең берлік кү ш деп атаймыз. Оның қ уат жә не сызық тық жылдамдық пен арасындағ ы байланысын былайша жазуғ а болады:

(вт)

мұ ндағ ы шең берлік кү ш, Н; сызық тық жылдамдық, м/с.

Егер білікке ә сер ететін кү ш моменті белгілі болса, онда шең берлік кү ш:

Мұ нда, кү ш моменті.

Сондай ақ кө птеген есептеулер кезінде қ уат пен кү ш моментінің қ атынасын білген жө н. Егер қ уат коловатт ө лшемімен берілетін болса, онда былай жазуғ а болады:

мұ ндағ ы айналу жылдамдығ ы, .

Халық аралық бірліктер жү йесінде қ уат былайша анық талады:

бұ рыштық жылдамдық;

Жоғ арыдағ ы айтылғ ан берілістердің негізгі кө рсеткіштерінің бірі беріліс саны. Берілістердің беріліс саны деп жетекші жә не жетектегі дененің айналу жылдамдық тарының қ атынасын айтады:

Берілістердің пайдалы ә сер коэффиценті ә деттегідей пайдалы қ уаттың (жетектегі денеге ә сер етуші) жұ мсалғ ан қ уатқ а (жетекші денеге ә сер етуші) қ атынасынан анық талады:

Сатылы орналасқ ан бірнеше тісті берілістердің жалпы пайдалы ә сер коэффиценті олардың ә рқ айсысының пайдалы ә сер коэффиценттерінің кө бейтіндісіне тең болады&

мұ ндағ ы, берілістердің жалпы пайдалы ә сер коэффиценттері; жеке тісті берілістердің пайдалы ә сер коэффиценттері. Енді берілістердің жалпы беріліс санын да осылай табуғ а болады:

жалпы берілістер саны; жеке берілістердің саны.