Тақырып. Тісті берілістер. Жалпы түсінік. Артықшылықтары мен кемшіліктері. Классификациясы.

Тісті берілістер деп қ озғ алысты, қ озғ алыс моментін біліктер арасында беру ү шін жә не қ озғ алыстың бір тү рін екінші тү рге ө згертетін тісті ілінісуді айтады.

Тісті берілістерде екі тісті дө ң гелектің кө мегімен қ озғ алыс пен қ уат беріледі. Тістерінің саны аз тісті дө ң гелек шестерне деп аталады, ал екінші тістерінің саны кө п дө ң гелек, тісті дө ң гелек деп аталады. Егер тісті дө ң гелектердің тістерінің саны бірдей болса, жетекші дө ң гелек шестерне деп, ал жетектегі дө ң гелек, тісті дө ң гелек деп аталады. Шерстерне параметрлеріне 1 индексі, ал тісті дө ң гелек параметрлеріне 2 индексі қ ойылады.

Тісті берілістер машинажасаудың барлық салаларында кең інен таралғ ан. Мысалы жең іл автомобильдарда тісті дө ң гелектердің саны 30...35 болса, жону станоктарында 70...80-ге дейін барады. Барлық тісті берілістерді бірнеше тү рге бө луге болады.

Біріншіден, тісті дө ң гелектер біліктерінің геометриялық орналасуына байланысты.

1. осьтері ө зара параллель орналасқ ан берілістер, оғ ан цилиндрлік тісті берілістер жатады.

2. осьтері ө зара айқ асқ ан берілістер, оғ ан червякті тісті берілістер жатады.

3. осьтері ө зара қ иылысқ ан берілістер, оғ ан конусты тісті берілістер жатады.

4. осьтері бір тү зудің бойында орналасқ ан берілістер, оғ ан планетарлық берілістер жатады.

32.1-сурет. а) тік тісті жә не б) дө ң гелек конустық тісті берілістер, с) винттік тісті беріліс.

Екіншіден тісті берілістер ілінісуіне қ арай екіге бө лінеді: 1) сырттай ілінісетін тісті берілістер. 2) іштей ілінісетін тісті берілістер.

Ү шіншіден, тістердің профильдері бойынша: 1) эвольвент профильді тісті берілістер; 2) циклоит профильді тісті берілістер; 3) профилі шең бер доғ асымен шектелген тісті берілістер; 4) толқ ынды ілініс.

Тістердің орналасуына байланысты: 1) тік тістілер; 2) қ иғ аш тістілер; 3) шеврон тістілер; 4) дө ң гелек тістілер; 5) қ исық тістілер болып бө лінеді.

Тісті беріліс жоғ арғ ы технико-экономикалық кө рсеткіштерге ие жұ мысы сенімді жә не техникалық қ ызмет кө рсетуі қ арапайым, сонымен қ атар басқ а берілістерден артық шылық тары:

1. Ү лкен қ уат бере алуы P (150 кВт дейін), жылдамдық тары (200 м/с дейін)

2. Тірек біліктерге аз кү ш тү седі жә не басқ а берілістерге қ арағ анда ық шамды.

3. Ө те шыдамды. Жақ сы кү тілсе ұ зақ мерзімге деін жұ мыс істейді.

4. Пайдалы ә сер коэффиценті жоғ ары (бір сатылы редукторлар ү шін ).

Жоғ арыдағ ы артық шылық тарымен қ атар бірқ атар кемшіліктері де бар:

1. Дайындалуы кү рделі.

2. Жұ мыс кезінде шу болуы.

3. Қ атаң дығ ы ө те жоғ ары болғ андық тан динамикалық кү штерді қ абылдауы нашар.

32.2-сурет. Сырттай ілінісетін цилиндрлік тісті берілістер.

32.3-сурет.Рейкалы жә не планетарлық тісті беріліс.

Тісті берілістердің салыстырмалы қ асиеттері. 1. Қ иғ аш тістіліер бірқ алыпты шусыз жұ мыс істейді, бірақ осьтік кү штер пайда болады. 2. Шеврон тістілердің осьтік кү штері бірімен-бірі тең еседі жә не жұ мыс кезінде шу болмайды, иілуге шыдамдылығ ы 25, 3 пайызғ а ө седі, бірақ дайындауы қ иын. 3. Конусты тісті берілістер қ ымбат. Конструкциясы мейлінше дә лдікті талап етеді. Тістің бойында кернеу шоғ ырлануы пайда болады.

Профилі шең бер доғ асымен шектелген тісті берілістерді 1954 жылы М.Л. Новиков ұ сынды, кейде, оны Новиков ілінісуі деп те атайды. Бұ л тісті ілінісу тек қ ана қ исық тісті берілістерде ғ ана мү мкін болады.

Конструктивтік ерекшеліктеріне байланысты ашық жә не жабық тү рдегі тісті берілістер қ олданылады. Ашық тісті берілістерде тісті дө ң гелектер қ ұ рғ ақ кү йінде жұ мыс істейді немесе білгілі уақ ыт аралық тарында майлау материалдарымен майланып отырады жә не қ оршағ ан ортадан қ орғ алмайды. Жабық тү рдегі тісті берілістер шаң жә не ылғ ал ө тпейтін корпустарғ а (картерлерге) салынады да майлы ортада жұ мыс істейді; батыру арқ ылы майлағ анда тісті дө ң гелекті (жұ птың бір дө ң гелгін) радиустың 1/3 бө лігіне тең терең дікке майғ а батырады.