Дәріс №14 Бұқаралық коммуникация әлеуметтануы

Мақ саты: Студенттерге Бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарының қ оғ амда алатын рө лін, маң ыздылығ ын, қ ызметтерін тү сіндіру

Дә ріс жоспары:

1. Коммуникация ұ ғ ымы

2. Мемлекет дамуындағ ы БАҚ атқ аратын қ ызметтері

3. БАҚ басқ а ә леуметтік салалардан артық шылығ ы

Дә ріс тезистері:

Коммуникация (лат. communicatio " жалпы жасаймын, байланыстырамын"), кең мағ ынада ә ртү рлі ақ паратты қ абылдау жә не тарату мү мкіндігі бар қ арым-қ атынас тә сілдері. Коммуникация тек кө птеген гуманитарлы пә ндердің объектісі ғ ана емес, сондай-ақ нақ ты ғ ылымдардың объектісі..

Ә леуметтік коммуникация, - деген қ оғ амда ә леуметтік маң ызды бағ алармен нақ ты жағ дайлар, коммуникативті салалармен қ арым-қ атынас нормалары бекітілген адамдардың коммуникативті іс-ә рекеттері.

БКҚ ү ш тү рі бө ліп кө рсетіледі: қ оғ амның позитивті жағ ынан интеграцияның жоғ арлатпайтын БКҚ, қ оғ амның позитивті жә не негативті жағ ынан интеграцияның жоғ арлататын БКҚ; қ оғ амның позитивті жағ ынан интеграцияның жоғ арлататын БКҚ. БКҚ негізгі функциялары –

Тә уелсіз Қ азақ станың даму ү дерісіндегі саяси жү йесін бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары институтынсыз елестету мү мкін емес. БАҚ аса маң ызды, кө псалалы, кө пқ ырлы ә леуметтік-саяси, ақ параттық функцияларды атқ аратын демократиялық, азаматтық, саяси жә не идеологиялық институт ретінде тү зілуде. Қ азақ стандағ ы қ азіргі кезең дегі саяси ү дерістерде БАҚ кең ауқ ымды функцияғ а ие болғ андық тан, қ оғ амда БАҚ араласпайтын сала жоқ. Ә р қ ырынан, ә р саладан, ә р дең гейден кө рінеді. БАҚ -тар ә лемдегі демократиялық институттардың ә ртү рлі, кө псалалы функцияларын дерлік толығ ымен атқ аруда. БАҚ -тың рө лі туралы ә ртү рлі пікір, талдаулар бар. Ғ ылыми ә дебиетте, жалпы, оның жиырмағ а жуық функциясы кө рсетіледі. Бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарынсыз еліміздегі қ оғ амдық -саяси жү йенің қ алыпты қ ызмет жасауы мү мкін емес. Ө йткені, БАҚ «қ оғ амның демократиялық дамуының аса маң ызды қ ұ ралы» болып табылады. Демократиялық қ ұ қ ық тық жә не ә леуметтік мемлекет ү рдісінде бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарына кең қ ұ қ ық тық ө ріс ашылып, заң мен тыйым салынбағ анның бә рімен шұ ғ ылдануына ерік берілді. Ендеше, Қ азақ станның жан-жақ ты жаң ару кезең індегі саяси жү йедегі БАҚ -тың орны туралы қ андай қ орытындылар жасауғ а болады? БАҚ Қ азақ станның саяси жү йесінде кө псалалы, кө пқ ырлы функцияларды атқ аратын, кө пө лшемді саяси ү дерістерден ө зінің орнын тапқ ан аса маң ызды қ оғ амдық, демократиялық, азаматтық институт. Билік БАҚ -ты қ оғ амдық пікірді білдіруші ө зінің демократиялық -ақ параттық ә ріптесі ретінде қ абылдаса, БАҚ ә р дең гейдегі билік институттарын халық ө кілеттік берген, ел мен ұ лт мү ддесін жү зеге асырушы, мемлекет мү ддесін қ уаттайтын ә ріптесі ретінде қ абылдауы тиіс. Ол ү шін БАҚ пен билік арасында «келісім архитектурасы» қ алыптасуы керек. Бұ л іске қ ойылар басты талаптар: шыншылдық, ашық тық, ақ параттық, жаң ашылдық, ә леуметтік, жауапкершілік жә не қ оғ амдық пікірге деген қ ұ рмет.
– Сіз жоғ арыда БАҚ -ты кө псалалы, кө пқ ырлы қ оғ амның барлық саласына араласа алатын демократиялық -қ оғ амдық институт дедің із. Билік неге БАҚ -қ а ө з қ ұ зыретін жү ргізгісі келеді?
– Мемлекеттік органдардың немесе шенеуніктердің бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарын толық мемлекеттік билік бақ ылауына алғ ысы келетіні де, ал, бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарының тарапынан, ә рине, толық тә уелсіздікте болуды аң сайтындары да бар. Ә ділетіне келсек, бұ ның екеуі де бү гінгі кү нгі қ оғ амдық ахуалда ү рдіске сай келмейтін мақ саттар. Масс-медиа ө кілдерінің шексіз тә уелсіздік немесе еркіндік туралы пайым-тұ жырымдары да, сайып келгенде, негізсіз. Себебі – кез келген ақ парат қ ұ ралының қ ұ рылтайшысы, иесі бар. Олардың ә леуметтік-экономикалық тұ рғ ыдан саяси мү дде-мақ саттары бар. Бұ л – басы ашық мә селе. Елбасы Н.Назарбаев журналистермен кездесуінде: «Мемлекеттік емес БАҚ -тар қ ожайындарының қ атты қ ыспағ ына тү сіп отыр. Ә лгілер ө здерінің талас-тартысына енді журналистерді тартады. Айналып келгенде журналистер ә лгі қ алталы байлардың айтқ анымен жү ріп, солардың сойылын соғ атын аманат-адамдарғ а айналды», – деген болатын. Жалпы, қ ай елде де болсын, мемлекеттік билік пен бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары арасындағ ы қ атынастар қ ашанда қ айшыласып, бү кіл қ оғ амның назарын ө зіне аударып отыратыны белгілі. Мемлекеттік билік органдары журналистерге қ ұ рметпен қ арағ анның орнына, шекесінен шертіп отырғ анды ұ натады. Жұ мыс беруші тарапынан қ андай қ ысым кө рсе де, журналистің негізгі ұ станымы мемлекеттік, ұ лттық мү дделер болып, ө зінің азаматтық келбетін сақ тауы керек. Бү гінде БАҚ еліміздегі бү кіл саяси биліктің жария, ашық қ ызмет жасауының басты механизмдерінің біріне айналды жә не БАҚ -тың бұ л мә селедегі ық палы кү н сайын артуда. Бұ л артық шылық тарын олардың ө здері де сезеді. Кейде БАҚ -тың билік органдарына қ ысым кө рсетіп, ү стемдік жасағ ысы келетін ауанын да байқ ауғ а болады. Халық аралық сарапшылардың айтуынша, БАҚ қ оғ амда болып жатқ ан процестерге ә леуметтік бақ ылау жасап, заң шығ арушы, атқ арушы жә не сот биліктерін белгілі мө лшерде ығ ыстырып шығ ара да алады екен. Халық БАҚ -қ а сенеді. АҚ Ш сарапшыларының пайымдауынша, жұ рт президент пен конгреске қ арағ анда телевизия мен баспасө зді лайық ты кө реді. Қ Р Конституциясына жә не «Бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары туралы» заң ына сә йкес, ақ парат қ ұ ралдары меншік нысанына қ арамастан, мемлекеттік органдардан заң жү зінде тыйым салынбағ ан барлық ақ паратын алуғ а жә не таратуғ а қ ұ қ ылы. Бұ л ү шін мемлекеттік органдар, олардың басшылары ақ парат қ ұ ралдарына жаң аша кө зқ араспен қ арап, бұ рынғ ы машық тарынан арылуы керек. Ө кінішке қ арай, біздің кө птеген мемлекеттік органдардың басшыларының ақ парат қ ұ ралдары ө кілдерімен сө йлесу, дидарласу мә дениеті тө мен. Олардың кө бі журналисті қ оғ амдық ә ріптес, мемлекет мү ддесін жақ таушы деп емес, қ айта сол саладан тек кемшілік, тұ здығ ы ащы, кө лең келі фактілер іздеуші субъект деп қ арайды. Мемлекеттік биліктің ә р дең гейіндегі басшылар журналистерді ө здерінің ақ параттық ә ріптестеріне айналдырып, олардың қ оғ амдық беделіне нұ қ сан келуіне жол бермеулері тиіс. Шенеуніктер БАҚ -тың тез, шапшаң дығ ын ескере отырып, оның еркін ә рі уақ ытылы ақ парат алуына мү мкіндік жасауы керек. Ол ү шін келешекте Қ азақ стан Республикасы Президенті жанындағ ы Мемлекеттік басқ ару академиясы жанында БАҚ пен жоғ ары саяси мектеп тың даушылары арасында арнайы курстар ө ткізіп, шенеуніктерге Қ азақ станның саяси ө міріндегі БАҚ -тың маң ызы мен рө лін, бағ ыттары мен ерекшеліктерін тү сіндіру керек.
Саяси жү йенің бір қ ұ рамдас бө лігі ретінде БАҚ, ең алдымен, азаматтық қ оғ ам институты, ол – билік институты емес. Оны тікелей коммерциялық қ ұ рылым деп те қ арауғ а болмайды, оның басты функциялары – қ оғ амды интеграциялау, ұ йымдық, ақ параттық – ә леуметтендірушілік қ ызмет атқ ару. БАҚ қ оғ амда болып жатқ ан маң ызды ү рдіс – қ ұ былыстармен, азаматтарды толғ андырып жү рген проблемалармен билікті ақ параттандырып отыруы керек. Саясаттану теориясындағ ы саяси институттардың міндеті мен функциялары тұ рғ ысынан қ арасақ, БАҚ Қ азақ станның саяси жү йесінде мынадай: ақ параттық, қ оғ амды топтастыру жә не ә леуметтендіру, танымдық, білім берушіліқ, қ оғ амдық мү ддені қ алыптастырушылық сияқ ты аса маң ызды функцияларды атқ арады. Ақ параттық жү йенің мемлекеттік шең берден асып, трансұ лттық сипат алып, ө з мемлекетінің бақ ылауынан жә не оның заң жү йесінің ық палынан шығ ып та кетіп жататыны болады. БАҚ -ты «биліктің тө ртінші тармағ ы» деп атау конституциялық нормаларғ а сай келмейді. Себебі – еліміздің Конституциясында билік тармақ тары анық кө рсетілген. БАҚ -ты ақ параттық, тә рбиелік, қ оғ амдық бақ ылау, инновациялық функцияларды жү зеге асырушы демократиялық институт ретінде қ арастыру керек. БАҚ -тың заң сыз жолмен сот, прокуратура, ішкі істер органдарының қ ызметіне араласуына болмайды. Бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарының кү ші – биліктің беделінде емес, ө з беделінің билігі мен кү шінде. Дә л қ азіргі жаһ андану заманында ақ паратты ауыздық тап ұ стау мү мкін емес. Ақ парат мемлекеттік биліктің шең берінен шығ ып та кетіп жатады. Ақ параттар тасқ ынының кү шеюі – Парламенттің ә лі де айрық ша кө ң іл бө ліп, заң наманы жетілдіруін қ ажет етеді. Бү гінде БАҚ -тың маң ызының артқ андығ ы сондай, оларды мемлекеттің толық бақ ылауына алу мү мкін емес. Жә не, сонымен қ атар, оны жекеменшік капиталдың қ олына беру де дұ рыс емес. Журналист ақ иқ ат пен шындық тың бірден-бір қ орғ аушысы, ә ділдіктің эталоны екенін ұ мытпауы тиіс. Журналистің жазғ ан жан айқ айларына, ө ткір пайымдауларына, пікірлеріне, тіпті ашыну, ө зімшілдігіне де қ ұ рметпен қ арау керек. Ө йткені, журналист ө з мү ддесі ү шін емес, мемлекет, ұ лт мү ддесі ү шін шырылдайтынын естен шығ армағ ан жө н. Мемлекеттік билік жү йесі мен бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары арасында ө зара тү сіністік пен шынайы ә ріптестік ү немі дамып, нығ айып, одан жиналғ ан кү ш-жігер еліміздің ақ паратқ а қ ол жетімділік қ оғ ам мен мемлекеттің демократиялық тұ рғ ыда дамуының маң ызды элементі болып табылады. Қ азақ стан тә уелсіздік алғ аннан бері ақ паратқ а қ ол жетімділікті қ амтамасыз етуде нақ ты жетістіктерге қ ол жеткізді. Қ азақ станда азаматтардың мемлекеттік басқ ару органдарынан ақ парат алуын реттейтін заң дар қ абылданғ анымен, ақ паратқ а қ ол жеткізу қ ұ қ ығ ын толық кө лемде пайдалануғ а мү мкіндік бермейтін проблемалар да жоқ емес. Бұ л жағ дайдағ ы басты себептердің бірі ақ паратқ а қ ол жетімділік мә селелерінің жан-жақ ты ә рі прогрессивті тү рде қ ұ қ ық тық регламенттелмеуі, қ олданыстағ ы ұ лттық заң наманың халық аралық стандарттарғ а сә йкес келмеуі, тиімсіз қ ұ қ ық қ олдану практикасы, бюрократия мен сө з бұ йра, азаматтардың ө з қ ұ қ ық тары туралы хабарсыздығ ы, ақ парат кө здеріне цензура болып табылады. Сайып келгенде бұ л мә селелер азаматтардың ақ парат алу қ ұ қ ық тарын іске асыруын қ иындата тү седі.

«Қ азақ стан Республикасында ақ паратқ а қ ол жетімділік туралы» заң жобасы тұ жырымдамасының жобасына ұ сыныстар ә зірлеу ү шін Қ азақ стандағ ы ақ паратқ а қ ол жетімділіктің жай-кү йі бойынша сараптамалық бағ а алу.