Дәріс № 12 Отбасы және неке әлеуметтануы.

" Отбасы" ұ ғ ымы " неке" ұ ғ ымымен тығ ыз байланысты. Социологияда неке дегеніміз — отбасын қ алыптастыру мен оғ ан қ оғ амдық бақ ылау жасаудың дә стү рлі тә сілі, жыныстардың еркек пен ә йелдің, арасындағ ы бір-біріне жә не ө з балаларына, ата-анасына қ атысты қ ұ қ ық тары мен міндеттерін белгілейтін қ атынас формасы.

Некенің тө мендегідей формалары бар: моногамия (бір еркек пен бір ә йелдің арасындағ ы неке, бұ л бү гінгі кү нде ТМД, АҚ Ш Еуропа елдеріндегі бірден-бір форма) жә не полигамия (бір индивид пен бірнеше индивидтің арасындағ ы неке).

Қ Р Парламентінде неке мен отбасы туралы жаң а Заң ды талқ ылау кезінде кө п ә йел алу (полигиния) пікірталас болды, бірақ БАҚ -тың хабарлағ анындай, ә йелдер де кө п еркекке шығ у (полиандрия) туралы мә селе кө тергеннен кейін, кө п ә йел алу мә селесі кү н тә ртібінен алынып тасталды.

Некелік серік таң даудың екі тү рі бар: эндогомия (серіктер бір топтың ішінде) жә не экзогомия (неке мен белгілі бір топтан тыс, мысалы, рулар арасында болады).

Нормативті актілерде некеге анық тама берілмейді жә не оның қ ұ қ ық тық

табиғ аты жө ніндегі мә селе осы кү нге дейін заң дылық тарда да, қ ұ қ ық тық доктринада да шешілген жоқ. Неке туралы ү ш тү рлі кө зқ арас айтылып жү р: неке - келісім шарт, неке - мә ртебе, неке - сыбайластық.

Соң ғ ы уақ ыттарғ а дейін алыс шетелдерде неғ ұ рлым кең тарағ ан тұ жырымдама келісімшарт негізінде болды, олнекеге отыру тә ртібін, оның ә рекет шарттарын, некені бұ зу кезінде жұ байында болатын шығ ындарды заң да отыратын шарттарғ а, яғ ни келісімшартты заң дылық тармен қ арастыруғ а негізделеді. Неке келісімшартында жұ байлар мү лкінің келісімшарт режимін белгілеу мү мкіндігі жазылады.

Келісімшарт тұ жырымдамасына қ арсылар неке келісімшарт болуы мү мкін емес, ө йткені жұ байларда заң да қ арастырылғ ан қ ұ қ ық тар мен міндеттер болуы мү мкін жә не тараптар оны ө з еркімен ө згерте алмайды дейді. Жұ байлардың мү лік режимін белгілейтін неке келісімшартына отыру жағ дайы келісімшарт тұ жырымдамасының пайдасы ү шін жеткілікті дә лел бола алмайды, ө йткені некенің мақ саты – отбасын қ ұ ру, бала туу жә не тә рбиелеу. Сондық тан неке субъектінің заң да қ арастырылғ ан ә рекеттері орындауы нә тижесінде мә ртебеге ие болады. Бұ л мә ртебе ие болу субъектіні ү йленген адамдар санатына жатқ ызады.

Соң ғ ы жылдары неке сыбайластық қ а негізделеді деген идея кең інен тарауда. Сыбайластық неке тұ жырымдамасы ә леуметтік зерттеулерде кө рініс тапты. Бұ л тұ жырымдамада ә йелдердің неғ ұ рлым тә уелсіздігі, некедегі жұ байлардың тең қ ұ қ ық тығ ы насихатталады.

Маң ызды мә селе дә стү рлі отбасы, некенің дә стү рлі формасы болып саналады. Батыс Еуропаның кейбір елдерінде ажырасу саны кө бейіп, некеге тұ рушылар саны азаюда, " сынама неке" деген тү рі кең інен тарауда немесе оны зерттеушілер " екі қ адамдық неке" деп атайды, яғ ни адамдар қ ай кезде бала жасағ ысы келсе, сонда барып некелеседі. Мә селені зерттеушілер сондай-ақ " алмаспа неке", " ашық неке" ү рдісінің бар екенін кө рсетіп жү р, яғ ни ә р жұ бай кез келген қ атынасты, соның ішінде жыныстық қ атынасты да, ү шінші адаммен ашық жасай береді. Бірақ жалпы қ орытынды мынадай: қ оғ амда отбасы мен отбасылық қ атынастарғ а жоғ ары қ ұ ндылық ретінде қ арау сақ талғ ан жә не қ оғ амның кө пшілігі некенің жаң а тү рлерін қ олдамайды.

Кең ейтілген отбасы ұ йымшылдығ ы мә селесі қ ойылды, ө йткені отбасының ү лкендерінің (ата-аналарында) ө з ө мірінің соң ына дейін балаларымен немерелерімен қ алуғ а мү мкіншілігі шамалы: 57 проценті " жас отбасы ата-анасымен бірге ө мір сү рмеуі керек" десе, 34 проценті тек объективті жағ дайларда, яғ ни ''тұ рғ ын ү й жоқ болса" (20 процент), ата-анасының денсаулығ ына байланысты (14 процент) деп жауап берсе, қ алғ андары (аз бө лігі) " дә стү рді сақ тау ү шін", " ата-анағ а қ артайғ анда кө мектесу ү шін" жә не " ата-анамен бірге тұ ру экономикалық жақ тан пайдалы" деп жауап берді.

Кең тарағ ан феминистік тұ жырымдамағ а сә йкес, отбасы табиғ атын шын мә нінде тү сіну - бұ л эмоционалдық не туыстық қ арым-қ атынасқ а талдау жасау, ал отбасының ө зі - бұ л ә р мү шесінің мү ддесі мен басқ а мү шелердің жә не бү тіндей қ оғ амның мү ддесімен кикілжің ге тү сетін " кү рес орны". Қ азіргі ә лемде " ұ рыс алаң ын" " отбасы идиллиясы алаң ына" болмаса да, ең болмағ анда, жұ байлық кикілжің дердің уытын басып, қ ажеттілік болып жатса, ажырасу салдарын жең ілдеу кө теруге мү мкіндік беретін арнайы механизмдер жасалуда.

Бұ л, ең алдымен, кө птеген елдерде ұ зақ уақ ыттан бері келе жатқ ан жә не кең ес дә уірінен кейінгі елдер тұ рғ ындар санасына тек голливуд жұ лдыздары мен мү хиттың арғ ы бетің дегі миллиардерлерде болады деп қ абылданғ ан неке келісімшарты институты. Бұ л елдерде азаматтардың келісімі сияқ ты некенің барлық маң ызды мә селелері келісіледі, некенің бұ зылу салдарларын, тараптардың мү ліктік жағ дайларын, кә мелетке толмағ ан балалардың ажырасқ ан жағ дайда қ ай ата-анасымен тұ ратынын, ық ылассыз жұ байғ а қ андай айыппұ л салынатынын тү гел кө рсету қ абылданғ ан.

Сә тті қ ұ рылғ ан отбасыларда неке келісімшарты жұ байлық ө мірдің мү мкін болатын қ иын-қ ыстау кезең дердің алдын алуғ а арналады, яғ ни бұ л некені неғ ұ рлым ұ зақ уақ ыт сақ тауғ а арналады. Мысалы, Питсбургтағ ы жас жұ байлардың неке келісімшарты 27 беттен тұ рады, сондық тан " Гиннесс рекордтар кітабына" енген, осы келісімшарттағ ы мына бір пункттің несі жаман: " Бюджетті қ атаң сақ тау, жеке қ ажеттіліктер мен ойын-сауық қ а аптасына 20 доллардан артық жұ мсамау"? Бұ л пункт ө те пайдалы, ә рине, оны экономикасы қ ұ нсызданбайтын елде ғ ана шын мә нінде жү зеге асыруғ а болады.

Орта топтағ ы адамдар некеге кіруде қ азір кө біне неке келісімшартына отырады. Ә рине мұ ның негізгі себептерінің бірі ажырасудың санының артуына, соғ ан сә йкес ө зін егер неке сә тсіз болып жатса, моральдік болмағ анымен, материалдық шығ ыннан сақ тауғ а ұ мтылғ ан адамдардың санының артуына байланысты.

Неке келісімшарты отбасылық қ атынастардың бастамасын анық тайды, бірақ некелесуге міндетті шарт бола алмайды. Заң бойынша неке келісімшарты некелесуді тіркегенге дейін де некелік ө мірдің кез келген

кезең інде де жасалады. Неке келісімшарты жазбаша тү рде жасалып, ол нотариалды тү рде ресімделеді. Жұ байлардың барлық мү лкіне, оның жекеленген тү рлері мен ә р жұ байдың жеке мү лкіне бірлескен, ү лестік не бө лістік мү лкі болады. Неке келісімшартына отыру сыртқ ы ә серге тә уелсіз болуы керек.

Мамандар неке келісімшартын қ ұ қ ық тық қ ырынан басқ а қ ұ қ ық тық емес, яғ ни ә леуметтік, психологиялық жә не этикалық қ ырларын да кө рсетеді. Мә селен, зерттеу барысында анық талғ андай, екінші не келесі некеге тұ ратындар - бірінші некеден, ''кемесі қ айырылғ андар''. Неке келісімшартына отыруғ а ә р жұ бай кә сіпкер болып, жеке бизнесі болғ анда қ ызығ ушылық танытады. Неке келісімшартына жоғ арыда аталғ ан санаттардан басқ а ері мен ә йелінің жас айырмашылығ ы едә уір болып, ерінің (не ә йелінің) экономикалық базасы берік жә не алдың ғ ы некедегі ересек балаларының мү ліктік мү ддесі олардың ата-анасына ық пал ететіндей жұ байлар ү шін де қ олайлы.

Психологиялық қ ыры: неке келісімшартында ажырасқ ан жағ дайда ә ркімге тиесілі мү лікті жұ байлар анық тай алатын болғ андық тан, яғ ни осындай нә тиже жобаланатындық тан, некенің нә тижесі ажырасу болмай ма, неке келісімшарты - ажырасу катализаторы болып саналмай ма деген қ ауіп туады.

Неке келісімшартының этикалық қ ыры жұ байлардың бірін қ олайсыз жағ дайғ а қ алдырмау мү мкіндігіне байланысты. Ә р жұ байда жасалғ ан келісімшарттан жұ байының қ ұ қ ы мен мү ддесіне нұ қ сан келтіру жолымен ө зіне пайда табуды кө здемейтіндей іштей тыйым салынуы қ ажет. Келісім шартқ а отыруда екі жақ тың бір-бірінің қ ұ қ ығ ына қ ұ рметпен қ арауы сақ талуы керек. Егер келісімшартқ а отыру кезінде жұ байлардың біреуі ө з мү лкін сақ тап қ алуды ғ ана емес, сонымен бірге екінші жұ байдың мү лкіне қ ол сұ ғ уғ а ниет білдірсе, бұ л неке келісімшартының мақ сатына қ арсы - некедегі мү ліктік қ атынастарды реттеудің не ажырасу кезінде қ олданылатын

ө ркениетті ә дісі болуы керек. Жеке тұ лғ аның еркіндікке қ ұ штарлығ ы қ оғ амдағ ы этикалық нормалардың бұ зылуына ә сер ететін шектен асып кетпеу керек.

Неке келісімшартына отыру маң ызда қ ызмет атқ арады: ол - білімдік қ ызмет, ө йткені ''Неке мен отбасы туралы'' заң мазмұ нымен танысу қ олданыстағ ы заң дылық тар арқ ылы отбасылық ө мір туралы шынайы тү сінік береді; реттегіштік қ ызмет - отбасылық қ атынастардағ ы қ ұ қ ық тар мен міндеттердің тұ тас жиынтығ ы қ арастырылады. Заң отбасындағ ы тараптардың тең дігінен шығ ады, бірақ кө бінесе некедегі жұ байлардың бірі кедей, бірі дә улетті болады. Бұ л ә сіресе, ажырасудан соң ғ ы материалдық жағ ынан, айырмашылық ә сіресе кә мелетке толмағ ан балалары бар отбасыларынан

байқ алады.

Мү ліктің қ ұ қ ық тық режимінен басқ а неке келісімшартына азаматтық айналыстағ ы (акциядан дивиденттер, салым проценттері, усадбалық учаскедегі ө німді тапсырудан тү скен ө нім жә не т.б) заттар мен ақ ша тү ріндегі отбасы кірістеріне қ атысын анық тау да кіреді. Жұ байлар, заң герлердің пайымдауынша, отбасы шығ ыны кең де заң да толық қ амтылмағ анына қ арамастан, оны бө лу тә ртібі де қ арастырылады. Шығ ындар отбасының материалдық қ амтылуы мен мұ қ таждық тарына сә йкес (тұ рғ ын ү й, кө лік, тамақ пен қ амтамасыз етілуі, саяжайды кү туге, соң дай-ақ білім беру, медициналық кү тім, демалыс жә не т.б қ атысты тө лемдер) топтастырылады. Ү й шаруашылығ ын басқ арудан бастап, қ андай да бір капиталғ а ие болуғ а дейінгі отбасы шаруашылығ ының кө п тү рлілігі келісімшарттағ ы заң ды негіздемені талап етуі мү мкін.

Ү й шаруашылығ ын басқ арудан бастап қ андай да бір қ аржыны иелік еткенге дейінгі шаруашылық қ ызметтердің ә р тү рлілігінің кең ауқ ымы заң ды келісілген негіздемені талап етуі мү мкін.

Отбасы ө міріндегі кең тарағ ан жағ дайлардың бірі ә йел кү йеуге шығ ып, бала туғ ан кезде ұ зақ уақ ытқ а дейін аяқ талмағ ан білімі немесе біліктілігінен айырылуы нә тижесінде ү й шаруасындағ ы ә йел болады. Неке бұ зылғ ан сә тте мұ ндай ә йел ө те ауыр жағ дайда қ алды: балаларды кү туге бө лінетін алимент аз жә не ә сіресе, біздің кезімізде жү йелі тө ленбейді. Сонымен бірге алименттер ресми танымал кө здерден тү скен пайдадан есептеледі, бірақ жұ байының шынайы табысы одан асып тү суі мү мкін. Сондай кезде жасалғ ан неке келісімшарты балалар мен жұ байының алдындағ ы экономикалық жауапкершілігін арттырып, неке сә тсіз болғ ан жағ дайда мү ліктік мә селелерге, жақ ын адамдарғ а байланысты жұ байлардың қ аржылық мә селелері ақ ылмен шешілуі керек.

Қ Р-ның " Неке мен отбасы туралы" (1999 жылдың 1 қ аң тарындағ ы) жаң а заң ында неке келісімшарты туралы айтылады. Онда неке келісімшарты дегеніміз некеге тү суші тұ лғ алардың немесе жұ байлардың келісімі екендігі некедегі не оның бұ зылуы кезіндегі жұ байлардың мү ліктік қ ұ қ ық тары мен міндеттерін анық тайтыны айтылғ ан.

Неке келісімшартына отыру мү мкіндігі заң жү зінде 1993 жылдың қ азан айынан бері белгілі. Бірақ 1996 жылдың 1 шілдесіндегі жағ дай бойынша республикада не бары 13 неке келісімшарты жасалып, нотариалдық куә ландырылғ ан (некеге отырғ андар саны 10 мың есеге артық). Бұ л тек Алматы қ аласында ғ ана, ал Қ азақ станның ө зге қ алалары мен облыстарында мұ ндай жағ дай мү лде жоқ. Қ азіргі кезде статистика айтарлық тай ө згере қ ойғ ан жоқ.

Зерттеушілер мынадай сұ рақ қ ояды: некелесушілер мен некеде бұ рыннан тұ рғ андар таласты жағ дайларды шешуге арналғ ан неке келісімшарты бойынша ө здерінің мү ліктік қ ұ қ ығ ы мен міндеттерін шешуге тілек білдіретіндер саны неге аз? Біздің қ оғ амда мазасыздануғ а негіз жоқ шығ ар? Бірақ практика кө рсеткендей, статистика нақ тыланғ андай: ү ш жұ п некелесуге ө тініш білдірсе, екі жұ п ажырасуғ а тілек білдіреді. Ажырасудың жалпы коэффициентінің арту ү рдісі 2015 жылғ а дейін болжанғ ан. Ал бұ л ә лі де кө птеген отбасылық жұ птар олардан рухани, дене жә не материалдық шығ ындарды қ ажет ететін процестерге тартылатынын кө рсетеді. Кө ріп отырғ анымыздай, біздің қ оғ амымызда ажырасу коэффициенті ө те жоғ ары. Бірақ отбасын жеке ө мірді ұ йымдастыру формасы ретінде тұ рақ ты жә не салыстырмалы тү рде жоғ ары мә ртебе санайтын отбасылар да азаймайды. Бірақ ажырасуғ а ә кеп соғ атын драмалық жағ дайлар жойылып кете ме? Оның ү стіне, ажырасуғ а дә лелді себептер де негіз болуы мү мкін, оғ ан тү сіністікпен қ арау керек.

Бақ ылау сұ рақ тары:

Отбасының пайда болуы.

Отбасының қ ұ рылымы қ андай?

Отбасылық жү ріс – тұ рыстың типтері қ андай?

Отбасы белгілерін кө рсет.

Отбасындағ ы қ атынас қ алай жү зеге асады?

Ұ сынылатын ә дебиеттер тізімі:

Негізгі ә дебиеттер:

1.Ж.Сә рсенова., Т. Тә ң ірбергенова. Ә леуметтану. А. 2000

2.Ә.Х.Тұ рғ анбаев., Социология Лекциялар курсы, Алматы «Білім» 2001.

3.Р.Ә бсаттаров, Дә кенов., Ә леуметтану. Алматы, 2004

4.А.И.Иекенов., Ә леуметтану негіздері. Алматы, 2004

5.К.Габдуллина., Социология. Алматы, 2005

6.Социология. Оқ улық. Алматы, 2005

7.Социологиялық сө здік., Алматы, 2003

8.Ш.Қ.Қ арабаев., Ә леуметтану негіздері., Алматы, 2007

9.Қ.Ж.Рахметов., А.Н.Болатова., З.Н.Исмагамбетова., Социология. Алматы, 2005

Қ осымша ә дебиеттер тізімі:

1.Г.О.Ә бдікерова., Тұ лғ аның саяси ә леуметтенуі. Алматы, 2002

2.Ф.И.Шарков., Социология, 2007

3.А.Нысанбаев., Адам жә не ашық қ оғ ам, Алматы, 1998.

4.Капитонов Э. А. Социология ХХ века. - Ростов - на - Дону. - 1996.

1. Дә ріс №13 Мә дениет ә леуметтануы.

Мақ саты: студенттерді мә дениет ә леуметтануымен таныстыру. Оларды мә дениет ұ ғ ымының жан-жақ тылығ ымен таныстыру.

Дә ріс жоспары:

1. Мә дениет ұ ғ ымының тү сінігі.

2. Мә дениет жә не ә леуметтану.

3. Мә дениет тү рлері

4. Қ азақ мә дениетінің ерекшеліктері.

Дә ріс тезистері:

«Мә дениет» деген ұ ғ ым латын тіліндегі «Cultura» сө зінен алынғ ан. Ол ө ң деу, игеру, ә демілеу, тә рбиелеу, білім алу сияқ ты мағ ыналарды білдіреді. Ғ ылыми ә леуметтану мә дениетті, оның алуан тү рлерін адамның қ олымен істелген жә не ақ ыл-ой санасымен ө ң деліп, жасалғ ан ең бегінің жемісі ретінде қ арастырады.

Мә дениет қ оғ ам дамуының негізгі қ ажетті саласы. Мә дениетсіз адам қ оғ амы болмайды.Мә дениеті ө ркендеген қ оғ ам ә р уақ ытта ілгерілеп, дамиды, мә дениет қ оғ амдағ ы барлық қ ұ былыс, процестермен тығ ыз байланысты.

Мә дениет негізінде екі ү лкен тү рде болады: Материалдық жә не рухани.

1. Материалдық – бұ л ө ндірістегі қ ұ рал-саймандар, техника, қ ұ рылымдар, т.б

2. Рухани - бұ л ғ ылым, ө нер, ә дебиет, т.б.

Мә дениеттің бұ лай бө лінуі белгілі бір шартқ а (жағ дайғ а) байланысты. Дегенмен, олардың арасында тығ ыз байланыс, қ атынастар бар. Осылардың нә тижесінде олар бір-біріне ә сер етеді. Мысалы, адам ойындағ ы кейбір ғ ылыми-техникалық жобалар, тұ жырымдар нақ тылы ө мірде жаң а техника, сайман, басқ а да қ ұ рал-жабдық тү ріне айналады, ал, жаң адан пайда болғ ан техника, қ ұ рылғ ы, технология, т.б жаң а ой-пікірлер, тұ жырым, теория жасауғ а мү мкіндік туғ ызады.

Адамдар кү нделікті ө мірде мә дени қ ұ былыстарды ә р тү рлі тү сінеді.

Біреулер мә дениетті қ оғ амдағ ы қ ұ ндылық тарды адамдардың жете ұ ғ ынуы, саналы тү рде мең геріп алуы десе, екіншілері – қ оғ амдағ ы адамдардың білім мен тә рбие алу процестерінде пайда болғ ан адамның сапалы ақ ыл-ойы, мінезі, оның ойлау қ абілеті, сезімі ретінде қ арайды. Осы тұ рғ ыдан олар адамның саяси, қ ұ қ ық тық, кә сіби(мамандық), эстетикалық, т.б мә дениеттілігі туралы ә ң гіме қ озғ айды; Ү шіншілері, мә дениетті адамның шығ армашылық қ абілетімен, оның білгіштігімен, кө ркем ә дебиетті, ө нерді, басқ а тілдерді білумен, қ ұ қ ық тық жауапкершілігімен ұ штастырды.

Бұ л анық тамаларда мә дениет ұ ғ ымы бір жақ ты қ аралып, бұ рмаланғ ан. Шынын айтсақ, бұ л жерде жеке адамның ә леуметтік тұ лғ а ретінде қ алыптасуының нақ тылы, негізгі жолдары туралы айтылмақ. Жеке адамның мә дени мұ ралар мен мұ раттарды, яғ ни алуан тү рлі қ ұ ндылық тарды, ережелерді, нұ сқ ауларды, жоғ ары адамгершілік қ асиеттерді, салт-дә стү рлерді, ә дет-ғ ұ рыптарды, бү кіл адамзаттың озық тә жірибесін жан-жақ ты мең геріп, бойына сің іруі, адамдардың бұ ларғ а жаппай тартылуын, оларғ а белсенді, жауапты қ атынасын, араласын, білім мен тә рбиенің тығ ыз байланыстығ ы туралы айтылмағ ан. Ол ол ма, жеке адамның мә дениетін, санасын, белсенділігін, жауапкершілігін неғ ұ рлым жоғ ары дә режеде арттыратын қ оғ амдағ ы ө ндіргіш кү штердің, ғ ылым мен техниканың,, ө ндірістің тигізер ық палы қ амтылмағ ан, қ оғ амды ғ ылыми басқ аруғ а, демократияны дамытуғ а, кү нделікті материалдық тұ рмыс-жағ дайында, адамның ү йлесімді дамуына осылардың тікелей немесе жанама тигізетін ә сері туралы да, ештең е айтылмағ ан. Ақ ыр аяғ ында бұ л факторлар адамның ә леуметтану процесін қ ұ райтын естен шығ арылғ ан. Қ азіргі уақ ытта мә дениеттің 300-ден астам анық тамалары бар. Осылардың ә рқ айсысына тоқ талмай-ақ, оның негізгі мынадай ү ш анық тамасына тоқ тауды жө н кө рдік.

1. Мә дениет – адам қ ұ ндылық тарының жиынтығ ы. Басқ аша айтқ анда, мә дениет адамдардың іс-ә рекет, қ имылдарының, ең бегінің, іс-қ ызмет, жұ мысының, тә рбиесінің негізінде жинақ талғ ан жә не қ оғ амның ілгері дамуына ә сер ететін, адамдардың жоғ ары адамгершілік қ асиеттерінің, ғ ылымның, білімнің, тә рбиенің, ә дет-ғ ұ рып, салттардың бағ алы ережелердің, нұ сқ аулардың, т.б мұ раттардың жиынтығ ы.

2. Адамдардың шығ армашылық іс-қ ызметінің тә сілі. Қ оғ амдағ ы ә рекеттер барысындағ ы ә р тү рлі кертартпалық қ ате тү сініктерге, теріс ұ ғ ымдарғ а, ережелерге, ұ сыныстарғ а, жоқ нә рсеге сенуге, ескі кө зқ арастарғ а, ә ділетсіздікке, формализмге қ арсы кү ресін жоқ қ а шығ аруды айтады.

3. К.Маркс айтқ андай, мә дениет адамның мә нді, маң ызды кү ш-қ уатын, яғ ни оның мақ сатын, талап-тілегін, қ абілетін іске асырып орындауды, оның ө зін-ө зі қ алыптастыру жә не жан-жақ ты дамуын қ амтамасыз етіп, кү нделікті ө мірде қ олдануды білдірмек.

Сонымен, мә дениет дегеніміз, жеке адам бойындағ ы қ асиеттердің дамуы жә не қ оғ амдағ ы қ ұ ндылық тармен ұ штастырып, ә леуметтік процестермен біте қ айнасуы болып табылады.

Мә дениет қ оғ амның ерекше бір салалы жү йесі.Бұ л қ оғ ам мен адам дамуының сапалық сипаттамасы ретінде субъектінің қ оғ амғ а, табиғ атқ а қ атынасының дең гейін білдіретін категория.

Жоғ арыда кө рсетілгендей, осығ ан сә йкес жалпы мә дениет ұ ғ ымы нақ тыланып, ол ең бек мә дениеті, ө ндіріс мә дениеті, тұ рмыс мә дениеті, кө ркемө нер мә дениеті, экологиялық мә дениет, саяси мә дениет, мінез-қ ұ лық мә дениеті, басқ ару мә дениеті, т.б тү рінде кө рініп отырады.

Мә дениет - тұ тас бір қ ұ былыс, оны зерттегенде жү йелік талдау ә дісі қ олданылады. Бұ л ә дісті негізінде екі тұ рғ ыда қ олдануғ а болады. Бірінші тұ рғ ыда мә дениет қ оғ амның, оның ә рбір саласының сапалық сипаттамасы ретінде болады, екінші тұ рғ ыда – мә дениет жү йе ретінде, яғ ни оның қ ұ рылымы, оғ ан кіретін бө ліктер, элементтер олардың арасындағ ы байланыс – қ атынастарды, мә дениеттің жү йелік салаларын зерттейді. Мә дени процесте адам тек қ ана жай жасаушы ғ ана емес, сонымен қ атар ол ешқ андай табиғ и керемет сырт кү штерге қ арамастан оны дамытушы, жетілдіруші, ө згертуші, қ айта қ ұ рушы жасампаз кү ш. Адам іс-ә рекеті дамуының ө зі мә дени қ ұ былыстың жеке кө рінісі болады.

Жоғ арыда кө рсетілгендей, жалпы мә дениет қ ұ рылымы екі ү лкен бө ліктен қ ұ рылады:

Материалдық мә дениет. Бұ л адамның табиғ атты ө згерту, қ айта қ ұ ру процесімен байланысты.

Рухани мә дениет. Бұ л адамның рухани дү ниесін жә не оның ә леуметтік ө мірін ө згертумен байланысты болады. Осы жерде айта кететін бір мә селе бар.

Біздің ә леуметтік дү ние танымымызда руханилық, адамгершілік жә не қ ұ нды қ асиеттер, ә сіресе, шындық, ә ділеттілік жә не ә демілік негіздерінде адамның бостандығ ын, еркіндігін терең тү сіну ү стем болып келді. Ал, бұ лардың арасындағ ы қ арым-қ атынастар мен байланыстар ө те кү рделі болғ андық тан, адамның руханилығ ын бір жақ ты ғ ана қ арауғ а болмайды. Керісінше, руханият адамның ішкі дү ниесінің ө згеруі, қ ұ ндылық тардың, мысалы, жақ сы мен жаманның, шындық пен ө тіріктің, т.с.с ара жігін ажырата білу негізінде пайда болады. Ө зінің сұ рыптау, реттеудегі іс-қ ызметін анық тағ аннан кейін адам ө зінің белгілі бір қ ұ ндылығ ын қ алыптастырады. Бұ л жө нінде жү ргізілген ә леуметтану зерттеулеріне сү йенсек, қ ұ ндылық тар, олардың жү йелері ә р уақ ытта ауысып отырады, ал, адамгершілік қ асиеттерді алдынғ ы орынғ а қ оятын санада ө здерінің ішінара орналасу реті, тә ртібі болады. Мысалы, социализм кезінде азаматтық, ең бек сү йгіштік, міндет, борыш, қ арыз, кішіпейілділік қ аржылық бағ алық, қ ұ ндылық тар болса, қ азір, нарық тық жағ дайда, олар: мейірбандық, қ айырымдылық, іскерлік, табыс, ерекше ү лгі – тұ лғ а болып ө згереді.

Қ азіргі қ оғ амдық -саяси кезең адам тұ лғ асының рухани ө міріне бір жақ ты ә сер етпейді. Жалпы қ оғ амның рухани ө мірінің дамуында екі ү лкен бағ ыт (тенденция) бар екенін аң ғ артады: Біріншісі, жалпы адамзаттық қ ұ ндылық тардың таптық қ ұ ндылық тардан артық шылығ ын, басымдылығ ын кө рсетеді жә не жалпы адамзат қ ұ ндылық тары адамның іс-қ ызметімен тығ ыз байланысты. Адамдардың рухани мү мкіншілігі тоқ ырау уақ ытында да бұ зылғ ан жоқ, ол қ азіргі уақ ытта іске асырылуда.Екінші бағ ыт, ел-жұ рттың белгілі бір бө лігіне ғ ана тә н. Бұ л бө лік бұ рынғ ы идеологиялық қ ұ ндылық тардан, ережелерден қ ол ү згеннен кейін адамдардың ішкі рухани кең істігі тұ мшаланып қ алды. Ал, адамның рухани ө мірінің осындай жағ дайда болуы адамдардың қ орқ ынышын, енжарлығ ын, селқ остығ ын (апатия) немесе керісінше, ойғ а келмейтін олардың тым белсенділігін туғ ызып отыр. Соғ ан орай осындай жағ ымсыз, теріс қ ұ ндылық тарды болдырмау ү шін жалпы адамзатқ а ортақ қ ұ ндылық тарды терең біліп, тү сіну, ұ лттардың жағ ымды ә дет-ғ ұ рыптарын жаң ғ ыртып дамыту, оларды ө мірде қ олдану, адамдарда ыдыратуғ а емес, ымыраластыруғ а шақ ыратын жағ ымды қ ұ ндылық тарды насихат қ ұ ралына айналдыру керек. Бұ л ә леуметтік жә не рухани сабақ тастығ ы ү зілген, бытыраң қ ы, «басы бірікпейтін» қ арым-қ атынастарды жоюғ а кө мектеседі.

Мә дениетті жалпы ә леуметтанудың арнаулы теориясы – мә дениет ә леуметтануы зерттейді. Ол мә дениеттің қ оғ амдағ ы атқ аратын қ ызметінің заң дылық тарын, нақ тылап айтсақ, қ оғ амдық жү йеде мә дениеттің алатын орны мен маң ызын, ә леуметтік жә не ә леуметтік-демографиялық ә р тү рлі топтардың талап-тілегін, мү ддесін, ұ сынысын, бұ қ ара халық тың мә дени қ ызметін, ө ндіріс жә не мә дениетті тұ тыну салаларында мә дени ә леуметтік институттардың, мекемелердің жағ дайын, атқ арып жатқ ан қ ызметтерін, т.с.с зерттейді. Мә дени ә леуметтану мұ нымен бірге мә дени дамуды, оның ә р тү рлі ә леуметтік институттары (білім, ғ ылым, этикалық жә не кө ркемө нер, адамгершілік) мен мекемелерінің (театр, кино, мұ ражай, кітапханалар) дамуын болжап, жоспарлайды.

Мә дениет ә леуметтануы қ арыштап дамып келе жатқ ан жеке дара ғ ылыми-мә дени теориямен тығ ыз байланысты. Мә дениет теориясының мә дениет ә леуметтануынан ерекшелігі бар. Сондық тан мә дениет теориясы мә дениет ә леуметтануынан басқ а мә селелерді зерттейді. Олар: мә дениеттің іштей дамуы, мә дени-тарихи процесс, ә р тү рлі мә дениеттердің бір-бірімен ауысу заң дылық тары. Ал, мә дени ә леуметтану қ оғ амда мә дениеттің ә леуметтік маң ызына, алатын орнына жә не нақ тылы ә леуметтік ортада оның қ ызмет істеуіне басқ а кө ң іл аударады. Бұ л мә селелерді мә дениет теориясы зерттемейді.

Ғ ылыми ә леуметтану мә дениеті аталмыш саланы бір бү тін қ оғ амдық жү йе ретінде талдап зерттегенде, оның шығ уы, пайда болып дамуын, анық талуын ә р уақ ытта қ оғ амдық ө ндірістік тә сілмен байланыстырады.

Жоғ арыда кө рсетілгендей, мә дениет ә р уақ ытта адамның ә леуметтік қ ызметінде оның тұ лғ а боп қ алыптасуы мен оның қ алай іске асырылатынын кө рсетеді. Мұ ның ө зі екі негізгі тү рде болады:

Адамның нақ тылы іс-қ ызметінің тә сілі, оның шығ армашылық мазмұ ны;

Адамдардың материалдық жә не рухани болмыс-бітімі ө ндіріс процесінде олардың іс-қ ызметінің затқ а айналу процесі ретінде кө рінеді. Бұ л ә рбір тарихи дә уірде алуан тү рлі ескерткіштер мен мә дени қ ұ ндылық тар арқ ылы анық талады, адамның тұ лғ алық сапасы нақ тылы іске асырылғ анын аң ғ артады. Мысал ретінде оқ ымыстылардың тұ жырымдары теория тү рінде болып бір уақ ытта материалдық зат тү ріне (яғ ни, техника, станок, алуан тү рлі қ ұ ралдарғ а, т.б) саяси қ озғ алыс, ә леуметтік революцияғ а айналады.

Мә дениет ә леуметтануының негізгі мә селесі – мә дениеттің ерекше қ ұ былыстарын, оның қ оғ амда атқ аратын қ ызметінің заң дылық тарын, қ оғ амдық мә дениеттің шығ армашылық мақ сатын зерттейді, қ оғ амда жаң а мазмұ ндағ ы мә дени жә не рухани қ ұ нды мұ раттарды қ алыптастырады.Мұ нан ә рі мә дени ә леуметтану ә леуметтік тапсырыстардың, яғ ни жү зеге асуы міндеттелген іс-қ ызметтің (жұ мыстың) орындалу мазмұ ндарын анық тайды.Мысалы, жаң а кө ркем ә дебиет пен арнаулы бір кө ркемө нер тү рін жасауғ а арналғ ан ә леуметтік тапсырысты орындауғ а қ андай факторлар кедергі жасап отырғ анын зерттеп, оларды жұ мсарту немесе жою туралы жаң а шешім, кең ес, ұ сыныстар береді.

Мә дени ә леуметтану қ оғ амдағ ы алуан тү рлі ә леуметтік-демографиялық топтардың, бірліктердің мә дениетке қ атынасын, олардың мә дениетке қ андай талғ амы барын, талап-тілек қ оятынын, мә дени ошақ тардың тек ө ндіріс жағ дайында ғ ана емес, жалпы мә дениетке тартылуы, қ осылуы, араласуы қ андай, бұ л іс-жұ мыстарда театр, кино, музей, кітапханалар, стадиондардың, т.б жұ мыс дә режелері қ алай, олар не істеп жү р, адамдардың, олардың алуан топтарының талап-тілектерін қ анағ аттандыра ала ма немесе қ анағ аттандыра алмай ма, т.б міне осы тә різді мә селелерді қ амтиды.

Мысалы, қ азіргі уақ ытта театрларғ а кө птеген адам бармайды, ө йткені қ ойылымдар адамдарды тартпайды. Бұ ғ ан қ оса театр басқ армалары ұ йымдастыру жұ мысын дұ рыс жолғ а қ оя алмағ ан.

Театр туралы айтылғ ан осы пікіріміз кітапханағ а да, денешынық тыру мекемелеріне де (ә сіресе, стадион) қ атысты.

Мә дениеттің мә ні мен мазмұ ны оның қ ұ рылымымен тығ ыз байланысты.Ал, оның қ ұ рылымымен тығ ыз байланысты. Ал, оның қ ұ рылымы кү рделі болғ андық тан ә р тү рлі элементтерден, бө ліктерден тұ рады. Мә дениеттің негізгі элементтерінің ең бастысы жә не осығ ан сә йкес басты атқ аратын қ ызметі таным, яғ ни таң ба – символдық элемент болып саналады. Халық та «кү ш-білімде» деп босқ а айтылмағ ан.

Білім ә р уақ ытта белгілі бір ұ ғ ымдар, тү сініктер, т.б арқ ылы қ алыптасып, тілде кө рініс тауып, анық талады. Тіл – адамзаттың білімі мен тә жірибені сақ тап, оны ұ рпақ тарғ а жеткізу қ ұ ралы.Ол адамның ой-пікірін жә не адамдардың бір-бірімен байланыстыратын қ ұ рал. Танымды білдіретін ә рбір таң ба, символдың, элементтің ө зінше маң ызы бар.Олардың ә рқ айсысы жоқ объектілердің қ арым-қ атынастары болғ ан уақ ытта қ олданылып отыратын бейнесі (суреті) болып саналады.

Осы таң баларды, символдарды адам оқ у, тә рбие процестерінде біліп ү йренеді, сонан кейін оларды жаң а мә лімет, хабар арқ ылы сақ тауғ а, ө згертуге, бір ұ рпақ тан екінші ұ рпақ қ а мирас етіп қ алдырып, жалғ астырып отыру ү шін қ олданады.

Мә дениеттің екінші элементі – ол қ ұ ндылық, танымдылық жү йесі. Қ ұ ндылық деп, ә рбір қ оғ амдағ ы ә леуметтік субъектінің (адамдардың немесе ә леуметтік алуан тү рлі топтар мен жіктердің, бірліктердің) мұ ң -мұ қ тажын, мү ддесін, талап-тілектерін, қ ажеттілігін қ анағ аттандыратын қ ұ былыс, процестердің т.б қ асиеттерін айтамыз.

Ә рбір қ ұ ндылық ә леуметтік субъектінің мұ ң -мұ қ тажын, талап-тілегін, қ ажеттілігін білу негізінде жә не оларды сыртқ ы дү ниедегі басқ а заттармен, қ ұ былыстармен салыстыру арқ ылы қ алыптасады. Керісінше де солай. Бұ л қ ұ ндылық қ атынастар ә р уақ ытта даму, ө згеру бағ ыттарын, ә рекеттердің алуан тү рлі байланыс, қ атынастарын қ алыптастыруда қ ажетті элемент болып есептеледі. Бұ л қ ұ ндылық бағ ыттары, ә рекеттері, қ атынастар нұ сқ ау, ереже, салт-дә стү р, ә дет-ғ ұ рыптар арман, мұ рат, т.б толып жатқ ан қ ұ былыстар мен процестер ретінде кө рінеді.Бұ л аталғ андар адамдардың алдын ала жасалатын іс-ә рекетінің, бір-бірімен қ атынас, байланысының, ең бек пен қ ызметінің, тә ртібі мен адамгершілік қ асиетінің, белсенділігі мен жауапкершілігінің т.б бағ дарламасы болып саналады.

Осыларғ а сә йкес қ азіргі кезең де мә дени ә леуметтану бұ рын болмағ ан кө птеген мә дени қ ұ былыстарды, процестерді, басқ а да мә селелерді жан-жақ ты, кең інен зерттеуде.

Олардың басты бағ ыттары мыналар:

Мә дениеттің материалдық саласы: ең бек мә дениетін оқ ып білу, зерттеу (оның ішінде ең бек, ең бек процесі, ө ндірісті басқ ару жә не ә р тү рлі ең бекшілер тобының мә дени-техникалық дә режелерінің кө терілу жағ дайлары); тұ рмыстық -материалдық мә дениеті, оның ішінде тұ рмыстық ең бекті, заттың ортағ а қ атынасы, ә рбір халық тың, ұ лттың мә дени тұ рмыстық ә дет-ғ ұ рпы, салты; ө ткен уақ ыттағ ы қ ұ ндылық тарды сақ тау жө нінде бұ қ ара халық тың ой-пікірін, қ озғ алысын ұ йымдастыру, еліміздің территориясын мекендейтін халық тардың экономикалық мә дениетін оқ ып, біліп зерттеу, ә р жынысты адамдардың ө ндірістегі мә дени қ атынастарын т.с.с кең інен зерттеу.

Мә дениеттің саяси (оғ ан қ ұ қ ық ты мә дениетті кіргізе отырып)саласында: қ оғ амның барлық салаларында ең бекшілердің қ оғ амды, ө ндірісті басқ аруғ а белсенді қ атынасуын, демократияның барлық тү рлерін дамыту, адамдардың алуан тү рлі топтарының, жіктерінің саяси белсенділігін арттыру, т.б (Бұ л жерде мә дени ә леуметтану саяси ә леуметтанумен тығ ыз байланысты.)

Экономикалық мә дениет саласында нарық тық жағ дайдағ ы ең бекшілердің экономикалық білімдерін, олардың нарық тық қ атынастардың принциптерін толық игеріп, мең геруі басты мә селе ретінде зерттеледі.

Мә дениеттің рухани саласында: Ел-жұ рттың ә рбір топтарының мә дени іс-қ ызметі жә не мә дени іс-қ ызметі жә не мә дени дә режесінің кө терілуін; аймақ тық (территориялық бірліктердегі (қ ала, село) рухани мә дениеттің жағ дайы мен дамуын; рухани мә дениеттің ә р тү рлерін (білім, ғ ылым, эстетикалық жә не кө ркем ә дебиет, адамгершілік); мә дени мекемелердің, олардың қ ызметкерлерінің (клуб, театр, музей, кітапхана, т.б) іс-қ ызметін; ел-жұ рттың ә р тү рлі мә дени қ ызметін (оқ у, мамандандырылғ ан емес техникалық жә не кө ркемдік шығ армашылық пен ұ штастырып терең, жан-жақ ты зерттеу; қ ала мен ауыл – селолардың, облыстардың, жалпы республиканың мә дени дамуының ә леуметтік жә не болжам жоспарларын зерттеу, т.б жатады.

Бақ ылау сұ рақ тары:

Мә дениет ұ ғ ымының тү сінігі

Мә дениеттің тү рлері

Материалдық мә дениет

Рухани мә дениет

Мә дениет ә леуметтануының негізгі мә селесі.

Ұ сынылатын ә дебиеттер тізімі:

Негізгі ә дебиеттер:

1.Ж.Сә рсенова., Т. Тә ң ірбергенова. Ә леуметтану. А. 2000

2.Ә.Х.Тұ рғ анбаев., Социология Лекциялар курсы, Алматы «Білім» 2001.

3.Р.Ә бсаттаров, Дә кенов., Ә леуметтану. Алматы, 2004

4.А.И.Иекенов., Ә леуметтану негіздері. Алматы, 2004

5.К.Габдуллина., Социология. Алматы, 2005

6.Социология. Оқ улық. Алматы, 2005

7.Социологиялық сө здік., Алматы, 2003

8.Ш.Қ.Қ арабаев., Ә леуметтану негіздері., Алматы, 2007

9.Қ.Ж.Рахметов., А.Н.Болатова., З.Н.Исмагамбетова., Социология. Алматы, 2005

Қ осымша ә дебиеттер тізімі:

1.Г.О.Ә бдікерова., Тұ лғ аның саяси ә леуметтенуі. Алматы, 2002

2.Ф.И.Шарков., Социология, 2007

3.А.Нысанбаев., Адам жә не ашық қ оғ ам, Алматы, 1998.

4.Капитонов Э. А. Социология ХХ века. - Ростов - на - Дону. - 1996.