Дәріс № 5. Әлеуметтік институттар мен әлеуметтік процестер.

Мақ саты:

Ә леуметтік институттардың қ оғ амдағ ы ролін анық тау, олардың адамзат қ оғ амындағ ы маң ыздылығ ын студенттерге тү сіндіру.

Негізгі мә селелері:

1. Ә леуметтік институттардың қ алыптасуы, дамуы

2. Ә леуметтік институттың белгілері мен функциялары

3. «Ә леуметтік процесс» ұ ғ ымы. Қ азақ стандағ ы ә леуметтік процестердің ерекшеліктері

Дә ріс тезисі:

Адам қ оғ амы бірте – бірте қ алыптасып, ү немі даму ү стінде. Қ оғ ам даму барысында тұ рақ ты ө згеріп жә не бейімделу қ асиеттері жетіліп тұ рады. Кең философиялық мағ ынада адамдардың бірлесіп ә рекет етіп қ алыптасқ ан кез келген тарихи жиынтығ ының нысанын қ оғ ам деп атайды. Оның қ ұ рылымдық негізі кү рделене берген жә не бірте–бірте жекеліктердің ө мірі ә леуметтік институттар арқ ылы ұ йымдастырыла бастайды.

Кейбір ғ алымдар қ оғ амды табиғ аттан тыс тұ рып ө зіндік заң дары ғ алымдар қ оғ амды табиғ аттан тыс тұ рып ө зіндік заң дары негізінде дамиды деседі. Оғ ан қ арама – қ арсы кө зқ арасты ұ станатындар да бар. Олар қ оғ амды тікелей табиғ аттан, жануарлар ә лемінен шығ атынын дә лелдейді. Мысалы, қ ұ мырсқ алардың ұ йымдасуы адам қ оғ амы сияқ ты кү рделі: ең бек бө лінісі мен мамандануы, қ атынас тілі тағ ы сол сияқ ты қ алыптасқ ан. Бірақ бұ л сырт кө рінісі ғ ана. Жә ндіктердің тұ тас тү рі ө згеріп тұ рады, олардың оқ ып ү йренуге қ абілеті шектеулі. Ал адамның мінез – қ ұ лқ ы 80 пайызғ а ү йрету арқ ылы ә леуметтік бейімделу барысында қ алыптасқ ан.

Тар мағ ынада қ оғ ам деп адамдардың бірлесіп ө мір сү ру нысандарын айтады. Ежелгі дү ниеде қ оғ ам деп ақ сү йектер кауымын атағ ан. Ежелгі Грекияда ерікті халық ты қ оғ амның мү шесіне жатқ ызатын, ал қ ұ лдарды қ оспайтын. 18 ғ асырдың аяғ ында азаматтық қ оғ ам тү сінігі пайда болды. Мұ нда саяси ө мірге халық ө з еркімен қ атысады, ө зін – ө зі еркін басқ арады, сана – сезімін қ алыптастырды. Бұ л экономикалық жә не саяси еркін, азаматтық қ ұ қ ық тарын қ орғ ай алатын жоғ ары дамығ ан ерікті жекеліктер қ ауымы.

Қ оғ ам рулық қ атынастар кезең інен бастап, яғ ни 40 – 50 мың жыл бұ рын қ алыптасты. Қ оғ ам – елдің, ұ лттың, халық тың, ұ лыс пен тайпаның ә леуметтік ұ йымы. Атомистік теория бойынша, мысалы Г.Зиммель, қ ооғ ам ол жалпы жекеліктердің ө зара ә рекеттерінің нә тижесінде ө мірге келетінін атап кө рсеткен. Ө зара ә рекет белгілі қ ұ штарлық тардың немесе белгілі мақ саттардың негізінде қ алыптасады. Ә леуметтік топтар теориясында қ оғ ам ә р тү рлі адам топтары қ иылыстарының жиынтығ ы ретінде тү сіндірілген.

Ә леуметтік институт ә леуметтануда іргелі тү сініктердің бірі болып таныл-ғ ан. Э.Дюргеймнің пайымдауынша “социологияны институттар туралы ғ ылым ретінде олардың пайда болуы жә не қ ызметтенуі деп анық тауғ а болады”!. Оның ойынша қ оғ ам экстенсивті ең бек бө лінісіне негізделгендіктен оқ шауланғ ан жеке адамның жігерлерінің жай жиыны, жеке мү дделерге негізделген шарттардың жинағ ы жинағ ы деп тү сіндіруге келмейді. Қ азіргі қ оғ ам бұ рынғ ы қ оғ ам нысандарының етене тә н бірлігі емес. Дюрркгейм ә леуметтік институттардың шығ уын қ ажеттікпен байланыстырады. Ол Спенсердің ә серімен қ ұ рылымдық – функционалдық ә дістеме тұ рғ ысынан қ оғ амды тұ тастық ретінде алып қ арайды, оның ә р ә леуметтік институты бір белгілі функционалды рө л атқ аруы арқ ылы қ оғ амның тыныс – тіршілігін қ амтамасыз етуге ө зінің пайдалы ү лес қ осатынын кө рсетеді.

Ә леуметтік институттың алғ ашқ ы толық анық тамасын берген америкалық социолог – Т.Веблен. Ол қ оғ амның бірте – бірте дамуын ә леуметтік институттардың табиғ и сұ рыпталуы ретінде талдайды. Ә леуметтік институттар табиғ аты жағ ынан сыртқ ы ө згерістер жасайтын ынталандыруларғ а ү йреншікті амалдардың жауап қ айтаруы болып табылады. Веблен жә не оның ізбасарлары – институционализм мектебінің ө кілдері ә леуметтік институтты ұ рпақ тан – ұ рпақ қ а жеткізетін, жағ дайларғ а тә уелді ө згеріп жә не оларғ а бейімделу қ ұ рылымы болатын қ оғ амдық ә дет – ғ ұ рыптардың жиынтығ ы, белгілі мінез – қ ұ лық ә деттерін, ой қ алпы мен ө мір қ алпын іске асыру ретінде анық тайды. А.Рэдклифф – Браун институт деп ә леуметтік қ ұ рылым – ә леуметтік қ атынастардың ө зінің тіршілік жасауын қ олдауғ а пайдаланатын ү лгіге келтірілген мінез – қ ұ лық амалдарын ұ ғ ынады. Ч.Миллс ә леуметтік институт – ә леуметтік рө лдердің белгілі жиынтық тар нысаны деп тү сіндіреді. Ол институттардың орындайтын мақ саттары бойынша бес негізгі тү рін атайды: діни, ә скери, шаруашылық, отбасылық. Бұ лар институционалдық тә ртіпті орнатады. Неміс социологы А. Гелен институтты реттеуші мекеме ретінде адамдардың ә рекеттерін белгілі арнағ а бағ ыттаушы деп тү сіндіреді. Л.Бовьенің пікірінше, ә леуметтік институт – нақ ты ә леуметтік талаптарды немесе міндеттерді қ анағ аттандыруғ а бағ ытталғ ан мә дени бө лшектердің жү йесі. Ол ө зара ә рекет етуші жекеліктерден тұ рады. Ә леуметтік институттар жұ мыстарды орындаудың мә дени заң дастырылғ ан амалы болып табылады. Жекелік институтқ а ә леуметтік ә рекеттердің оқ шауланғ ан кешенін, мысалы, юристік заң ды, ә леуметтік тапты, некені, ұ йымдық жағ ынан қ алыптастырылғ ан дінді жатқ ызады. Дж.Бернард пен Л.Томпсон ә леуметтік институтты мінез – қ ұ лық мө лшерлері мен ү лгілерінің жиынтығ ы ретінде ұ ғ ындырады. Олар ә леуметтік институттың мына бө лшектерін кө рсетті:

1) Институттың анық қ ызметтеріне жататын міндеттері мен мақ саттары;

2) Мінез – қ ұ лық тың ү лгілері мен ережелері;

3) Рә міздік нышандары;

4) Тә жірибелік белгілері;

5) Ауызша жә не жазбаша дә стү рлері.

Сонымен жануарлар ә лемінде қ оршағ ан ортағ а тү йсік, сақ тану сезімі арқ ылы бейімделіп тіршілік етсе, адамдардың табиғ и тү йсіктері миллиондағ ан жылдар бойы даму барысында ә лсірей берген. Адам жоғ алтқ ан табиғ и тү йсіктерінің орнына мың дағ ан жылдар бойы кез келген талаптарын қ анағ аттандыратын ә леуметтік институттарын пайдаланғ ан. Бірақ ә леуметтік институттар жеке адамдардың емес, оның қ ауымдарының ө мірлік талаптарын қ анағ аттандыруғ а арналады.

Адамдар кү нделікті ө мірде бала кезең інен бастап ә р тү рлі мекемелер мен ұ йымдарғ а қ арым – қ атынас жасайды. Отбасында, кейін бала – бақ шада, мектепте тә лім – тә рбие алады. Адамдар емделеді, спортпен шұ ғ ылданады немесе басқ а ө нерді ү йрететін ү йірмелерге барады. Ә р тү рлі салада ең бек етеді. Осылардың бә рі ә леуметтік институттармен байланысты

Ә леуметтік институт ол адам қ ызмет ететін белгілі салада ө мір сү ретін ә леуметтік байланыстар жү йесі жә не мө лшерлердің жиынтығ ы болып табылады. Мысалы, ә леуметтік топ ол ө зара ә рекет ететін жекеліктердің жиынтығ ы. Ә леуметтік институттар ә леуметтік топтармен тығ ыз байланысты, ө йткені институт мінез – қ ұ лық тың ө зара байланыстары мен жү йелер жиынтығ ы ретінде тү бінде адамдардың қ ажеттіліктермен анық талады.

Ә леуметтік институттың пайда болуы мен оның міндеті қ ызмет атқ аруының негізгі шарттарының бірі – ол ә леуметтік мұ қ таждық. Институттар адамдардың ә леуметтік талаптарын қ анағ аттандыру мақ сатында, олардың бірлескен ә рекетін ұ йымдастыру болып табылады. Егер осындай талаптар мардымсыз болып, жойылып кетсе, онда институттың ө мір сү руі қ оғ амдық ө мірдің дамуын тежейді. Сондық тан қ ажеті жоқ ә леуметтік институттың міндетті қ ызмет атқ аруы бірте – бірте жойылады. Ондай мысал ретінде батыста ақ сү йектердің 17 – 19 ғ ғ жекпе-жекте тапталғ ан намысын қ арумен қ орғ ауы жатады. Капитализмнің дамуы ескі ө нерлердің ө згеруіне ә келді. Жекпе – жек институты жойылды. АҚ Ш-тың президенті А.Линкольн атысудың орнына 20 қ адамнан картоп лақ тыруды ұ сынғ ан.

Сө йтіп, ә леуметтік институттар – ол аса маң ызды жә не терең, берік нығ айтылғ ан жә не орнық қ ан, жү йелі, ө зін – ө зі жаң артушы жә не ретке келтірілген ә леуметтік ә рекеттестіктер. Оларғ а тікелей қ арама – қ арсы кездейсоқ, ө з – ө зінен пайда болатын, ретсіз, ү стірті, анда – санда кездесетін жә не ұ йымдастырылмағ ан адамдар жә не олардың топтарының арасындағ ы байланыстары болады. Осығ ан байланысты ә леуметтік институттарды біршама жоғ ары ұ йымдастырылғ ан ә леуметтік жү йе ретінде, орнық қ ан ә леуметтік қ ұ рылыммен, ө з бө лшектерінің терең тұ руымен, сан алуандығ ымен, икемділігімен жә не олардың, демек бү кіл жү йенің де, міндетті қ ызметтерінің қ озғ алыстығ ымен ерекшеленеді деп анық тауғ а мү мкін болады.

Ә леуметтік институттарғ а ә рекет етуші субъектілердің ә рқ айсысының міндеті қ ызметтері мен ө кілдігін анық тап айыруы, қ имылдардың бірлігі, жө нге салынғ андығ ы осы ә рекеттестікті бақ ылау мен реттеудің айтарлық тай жоғ арғ ы жә не қ атаң дең гейі тә н. Н.Смелзер, мысалы, ә леуметтік институтты белгілі ә леуметтік талаптық ты қ анағ аттандыруғ а тағ айындалғ ан рө лдер мен мә ртебелердің жиынтығ ы ретінде анық тайды. Осының себебінен қ оғ амда адамдардың жү ріс-тұ рыстарының ү лкен болжаулығ ына, ә леуметтік байланыстардың тұ рақ тылығ ы мен сенімділігіне, ә леуметтік қ ұ рылымның орнық тылығ ы мен қ оғ амдық тә ртіпке жетеді.

Ә леуметтік институт жиынтық бейнесіне мынандай анық тама беруге болады. Ә леуметтік институт елеулі қ оғ амдық қ ұ ндылық тармен іс-қ имылдар ретін біріктіретін қ оғ амның негізгі талаптардың қ анағ аттандыратын байланыстармен ә леуметтік мө лшерлердің ұ йымдастырылғ ан жү йесі. Қ оғ амдық қ ұ ндылық тар ретінде бә рі ұ станатын идеялармен мү дделер, қ оғ амдық істерді орындау тә ртібі ретінде топтық ү дерістердегі стандартталғ ан бір қ алыпқ а келтірілген мінез – қ ұ лық ү лгілері, ал ә леуметтік байланыстар жү йесі деп рө лдермен мә ртебелердің қ ақ тығ ысын айтады. Сонымен, ә леуметтік институт ол ә леуметтік қ ұ ндылық тардың мө лшерлердің жә не мінез – қ ұ лық тың ү лгілерімен айқ ындалатын белгілі ә леуметтік мә нді міндетті қ ызметтер атқ аратын мү шелерінің ө з рө лдерін орындау негізінде бірлесіп мақ сатқ а жетуді қ амтамасыз ететін адамдардың ұ йымдастырылғ ан одағ ы. Ә леуметтік институт – қ оғ амның іргелі қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыруғ а бейімделген, қ оғ амдық қ атынастардың белгілі саласын реттейтін мекемелер мен ұ йымдардың жиынтығ ы. Ә леуметтік институт – қ оғ амның негізгі талаптарын қ анағ аттандыратын қ оғ амдық мә нді қ ұ ндылық тар мен ә рекеттерді орындау ретін біріктіретін байланыстар мен ә леуметтік мө лшерлердің ұ йымдастырылғ ан жү йесі.

Ә леуметтік институт ә леуметтік ө мірдің жоспарланбағ ан қ оғ амның ірі ө німі ретінде пайда болады. Адамдар ө з талаптарын, мұ қ таждық тарын ә леуметтік топтарда бірлесіп іске асыруғ а талпынады жә не ол ү шін ә р тү рлі амалдарды іздестіреді. Ә леуметтік тә жірибе барысында адамдар мінез – қ ұ лық тың жарамды ү лгілерін, дағ дыларын қ алыптастырады. Уақ ыт ө те бұ лар қ айталану жә не бағ алану арқ ылы бірте – бірте ә дет – ғ ұ рыпқ а айналады. Бұ л қ оғ ам тарапынан қ абылданады жә не заң дастырылады. Осыдан кейін жазалану мен мадақ тау жү йесі жасалынады.

Институциолдану деп ә леуметтік мө лшерлерді, ережелерді, мә ртебелер мен рө лдерді белгілеу мен бекіту, оларды жү йеге келтіру ү дерісін айтады. Бұ л ә лдебір ортақ қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыруғ а бағ ытталатын ә рекет жасауғ а қ абілеттілікті білдіреді. Ол нақ ты ә леуметтік талап жалпы ә леуметтік ретінде зерделенгенде жә не оны жү зеге асыру ү шін қ оғ амда ерекше мінез-қ ұ лық мө лшерлері орнатылып, кадрлар дайындалып, қ орлар бө лінуінен бастау алады.

Институционалдану ү дерісі барында реттелмеген тұ рақ сыз мінез-қ ұ лық тың орнына алдын-ала болжауғ а келетін кү туді ақ тайтын ү лгіге келтіретін, реттелетін мінез-қ ұ лық орнығ ады. Мысалы, банк-бизнес институттың мө лшері ретінде ө сім қ орлық тан бастау алады. Ө сімқ орлық ақ шаның алғ ашқ ы қ орлануына мү мкіндік берді. Бұ л жеке адамдардың ақ ша жинау қ арыз беруінен ү лгі алып капитализм дамуы барысында орасан зор қ аржыларды жинау, қ орлану, несие беру, кө шіру қ ажеттігі дербес институттың қ алыптасуына ә келді. Қ азақ станда ө тпелі кезең де талай халық тың ретсіз наразылығ ы негізінде шерулер, тоқ улары ұ йымдастырғ ан қ оғ амдық қ озғ алыстарғ а, ұ йымдарғ а, партияларғ а айналудың куә гері болдық.

Классикалық тү сінікте институционалдану жекеліктер жиынтығ ының кү шті сезімділік ық палына бағ ынатын табиғ и кү йден ө зіне ү стем болатын жоғ ары беделді мойындайтын кү й-жағ дайғ а кө шуді білдіреді. Институционалдану бірнеше дә йекті кезең дерден тұ рады.

1. Жаң а ә леуметтік талаптардың шығ уы қ анағ аттандыру ү шін бірлескен ұ йымдық ә рекеттердің қ ажеттігі жә не оғ ан сә йкес ә леуметтік-экономикалық, саяси, рухани алғ ы шарттармен жағ дайлардың болуы. Мысалы, арнаулы ә леуметтік институт ретінде ә скердің шығ уы қ оғ амдық ө ндірістің дамуымен байланысты. Себебі, бұ л меншіктік тең сіздікті, таптарды, мемлекетті ө мірге ә келеді жә не ә скердің қ ажеттігін тудырады.

2. Ә леуметтік институтқ а кіретін адамдарғ а бірлескен жә не ұ йымдасқ ан ә рекеттері арқ ылы жалпы ортақ мақ саттардың қ алыптасуы. Бұ л мақ саттарғ а бұ рыннан ә леуметтік институттар қ ояды. Мысалы, қ оғ амдық қ ұ рылыс мемлекеттік саясаты, ә леуметтік саясаты, заң дардың мазмұ нын т.б. институттардың мақ сатын анық тайды. Немесе жаң а ә леуметтік институттың ішінде мақ саттарын ө здері қ ояды. Мысалы, партияның бағ даламасында бейнеленетін мақ саттарын оның қ ұ рылу барысында жетекші тобы анық тайды.

3. Стихиялық ә леуметтік ө зара ә рекеттердің жә не ә леуметтік институттың пайда болу барысында сынау мен қ ателіктер ә дісі арқ ылы жү зеге асатын ә леуметтік мө лшерлер мен ережелерінің шығ уы жә не бұ л институтқ а кіретін жекеліктердің оларды міндетті тү рде орындауы. Мысалы, ә скерилердің, партия мү шелерінің мү лтіксіз орындауғ а тиісті жарлық тары, сол сияқ ты білім, денсаулық, қ ұ қ ық институттарының ө з мү шелеріне қ оятын ережелік талаптары бар.

4. Ә леуметтік институттың табысты қ ызмет етуі ү шін қ ажетті ұ йымдық қ ұ рылымдары жә не жү ріс-тұ рыстарының реттеуіштерін дамыту қ ажет. Ұ йымдық қ ұ рылымдарғ а партияның саяси кең есін ал мінез-қ ұ лық тың реттеуіштеріне мекеменің мү шелерінің бағ ынышты орналасу тә ртібінің қ ағ идасы жатады.

5. Ә леуметтік мө лшерлер мен ережелердің іс-қ имылдарының институционалдануы, яғ ни оларды қ абылдау, тә жірибеде қ олдану.

6. Ә леуметтік мө лшерлер мен ережелерді қ олдау, жеке жағ дайларда жіктеп қ олдану ү шін жазалау жү йесін орнату.

7. Институт мү шелерінің бә рін қ амтитын мә ртебелер жә не рө лдер жү йесін жасау.

Аталғ ан кезең дерді қ олданса, ә р тү рлі ә леуметтік институттардың қ алыптасу кезең дерін нақ ты байқ ап кө рсету мү мкін болады. Қ ысқ аша айтқ анда, ер адамдардың жанжал, тө белес, кү ш кө рсетуге қ ұ марлығ ын спорттық жекпе-жек жарыстарына айналдырды. Адамдардың табиғ и немесе қ оғ амдық қ ұ былыстарды байқ ауы бір кезде реттелген, жү йеге келтірілген ғ ылыми зерттеулерге айналды, ғ ылыми мекемелер қ ұ рылды. Ретсіз жыныстық қ атынастар некелік – отбасылық қ атынастардың дамуына ұ ласады.

Адамның денсаулығ ын бақ ылау, емдеудің амалдарын, қ олданатын дә рілерін, қ ұ ралдарын тауып жасауғ а, аурухана, емхана, зерттеу институттарын, олардың міндетті қ ызметтері жө нінде ережелерін қ алыптастыру денсаулық сақ тау ә леуметтік институттың шығ уын анық тайды. Сол сияқ ты экономикалық, саяси, мә дени, білім, дін институттары ө мірге келді. Адамдар ә р кезде қ оғ амдағ ы ә р тү рлі қ ажеттіктерді қ анағ аттандыруғ а байланысты ә леуметтік қ атынастарды институционалдандыруғ а ұ мтылады.

Қ оғ ам жү йе ретінде ә леуметтік институттар кез-келген қ ажеттіктерді қ анағ аттандыру ү дерісін реттейді. Дә стү рлі кө шпенділер қ оғ амында аманат институты қ алыптасты. Аманатқ а адам беру екі елдің арасындағ ы – халық аралық келісімнің орындалуын қ амтамасыз етеді. Мұ ны Қ азақ хандығ ы Қ ытай, Ресей, Жоң ғ ар елдерімен қ арым-қ атынаста қ олданғ ан. Оның ү стіне қ антө гісті азайту мақ сатында соғ ыс нә тижесін батырлардың жекпе-жегі шешетін.20 жастағ ы Абылай жоң ғ ардың батыры Шарышты жең іп, қ азақ – жоң ғ ар соғ ысында жең іс ә перген.

Сауда жү ргізетін кә сіпкерлер қ ауымының ортасында жазылмағ ан қ арыз міндеттемелерін қ атал орындайтын қ ағ ида қ алыптасқ ан. Келісімшарт ақ шадан қ ымбат деген ережені бұ зу оны сақ тамағ ан іскер адамның беделін тү сіріп, ісіне зиян келтіреді. Ал Еуропада ақ сү йектер абыройын қ орғ айтын ар-намыс жекпе –жегі қ алыптасқ ан. А.Пушкин ә йелінің ар-намысын қ орғ аймын деп жекпе – жекте Дантестің атқ ан оғ ынан мерт болды.

Институционалдану ү дерісінің қ орытындысында бұ л ә леуметтік ү деріске қ атысушылары ә леуметтік мақ ұ лданғ ан мө лшерлер мен ережелерге сә йкес анық мә ртебелік – рө лдік қ ұ рылымды жасап шығ арады. Институцционалданусыз, ә леуметтік институттарсыз бірде-бір қ оғ амның ө мір сү руі мү мкін емес.Институттар қ оғ амды тә ртіппен ұ йымдастырудың рә мізі нышаны болып табылады.

Ә леуметтік институт қ ұ ндылық ты – мө лшерлік кешен ретінде ө мірдің маң ызды салаларында – экономикада, саясатта, мә дениетте, отбасында адамдардың ә рекеттерін бақ ылау мен бағ ыттауды ұ йымдастырады. Осындай ө згешеліктер ә леуметтік институтқ а қ оғ амның тұ рақ тылығ ы мен орнық тылығ ын, оның қ алыпты ө ндірілуін жә не дамуын қ амтамасыз етуге нақ ты тетік қ ызметін атқ аруғ а мү мкіндік береді.Субъектінің бірдең еге кез келген мұ қ таждығ ының немесе талаптардың пайда болуы ә леуметтік қ атынасқ а тү сетін субъектілермен ө зара ә рекеттерін реттеуді қ ажетсінеді. Маң ызды қ ажеттерді қ анағ аттандыруғ а бағ ытталғ ан қ атынастарды баянды ету тә жірибесі жекеліктердің ә леуметтік қ атынастарда мінез-қ ұ лық тың белгілі ережелерін ұ стануын ұ йғ аратын қ атал бекітілген ә леуметтік рө лдер мен мә ртебелер жү йесінде анық талуы тиісті жә не мінез-қ ұ лық тың бұ л ережелерін мү лтіксіз орындалуына жету ү шін жасалатын жазалау жү йесінің қ олданылуы қ ажет.

Адамдар ө здерінің кө кейтесті қ ажеттіктерімен байланысты қ атынастарын институционалдандыруғ а ынталанады.Бұ л ынталану қ ызметтердің ә р тү рлі салаларында кө рініс табады. Мысалы, кең естік кезең де тұ тынатын тауарғ а тапшылық кезек институтын қ алыптастыруғ а мә жбү р етті, ө йткені азық -тү лік, шетелдік джинсы мен кө йлектерге талас болды. Сондық тан ә ділетті ү лестіру мақ сатында қ арапайым ережелер жасалынды.Бұ рын келгенді айналып ө ткісі келетіндерді тежейтін тә ртіп орнатылады. Қ азір салық тө леуге, мемлекеттің тұ рғ ын ү й ипотекасына жазылу, ү й қ ұ рылысына жер телімін алу сияқ ты т.б. кезектер пайда болды. Кезек институты мінез-қ ұ лық тың ерекшелікті институциоланданғ ан нысаны болып табылады. Кезектер қ ысқ а мерзімді болғ андық тан анық аяқ талғ ан ә леуметтік мә ртебелер мен рө лдер жү йесі болмайды. Кезек ә леуметтік байланыстарды институционалдық мә ртебенің толық емес кө лемінде орнатады.

Адамдардың бә рі бала кезінен отбасында немесе мектепте жә не қ ызметкерлер мен жұ мыскерлер барлық дең гейде институционалды рө лдердің шең берін мойындауғ а мә жбү рленеді. Егерде баланың қ ың ырлығ ы немесе шенеуніктер мен жетекшілердің менмендігі мен шамшылдығ ы ө з ролдерін жеткілікті шамада орындауғ а мү мкіндік бермесе, онда осы сияқ ты рө лдік мінез-қ ұ лық кү тулердің шегі жазалауды қ олдануды талап етеді.Оқ ытушы ө з сабағ ында студенттерден білімді белсенді мең геруді кү теді.Бұ л аяқ талмағ ан жағ дайда студенттік рө лге сә йкес келмейтін мінез-қ ұ лық жазасын алады.Отбасында осы тақ ылеттес қ ылық тары ү шін балаларды кіналайды, жұ мыс орнында айыппұ л тө леу, сыйлық ты бергізбеу, тіпті жұ мыстан шығ ару сияқ ты жазалаулар ескерілген.Сонымен қ атар ө зінің мә ртебелік рө лдерінен шегінушілерге моральді айыпты білдіретін айдар тату арқ ылы іске асырады: нашар оқ ушы, нашар қ ызметкер, бұ зақ ы адам, маскү нем, жұ мысқ а ық ылассыз, жанжалқ ой т.б.

Ө мірде институционалдық рө лдер тұ рақ ты сипатта болады жә не ә ркім ө з ә леуметтік мә ртебесін ө згерткенде ө з рө лдерінде ө згертеді.Мекеменің басшысына қ абылдау бө лімінде ұ қ ыпты қ ызмет кө рсетуші ә йел ө з бастығ ына кү йеуге шығ уы оның бұ рынғ ы бағ ынушы қ атынасын мү лдем ө згертіп жібереді.Енді жұ байына тә н теріс мінез-қ ұ лық кө рсете бастайды.Бірге қ ызметтес болғ андардың біреуі ұ жымын басқ аруғ а жеткенде ол алғ ашқ ы кезде бұ рынғ ы жолдастық қ атынастарын сақ тап қ алуғ а тырысады.Бірақ ұ йымның, жұ мыстың мү дделері жә не басшығ а қ оятын талаптар жетекшімен бағ ыныштылардың араларында бұ рын қ алыптасқ ан қ атынастарды қ алпына келтіреді. Жеке қ асиеттерге тә уелсіз ә леуметтік рө лдер оларды орындау кезінде жекелік айырмашылық тарды тең естіруді, тегістеуді қ амтамасыз етеді. Институт ішіндегі жанжалдар ә детінше рө лдер қ ақ тығ ысы негізінде пайда болады. Дау-дамайлардың шиеленісі басқ алардың пікірімен санаспайтын мінездерге байланысты болады.Ал қ ақ тығ ысқ андардың бір жағ ы сабырлық, жұ мсақ тық, кө нгіштік мінез кө рсетуі жанжалдарды жұ мсартып бірте-бірте оң шешімін табуғ а мү мкіндік береді.

Ә леуметтік институт адамдардың бірлескен іс-ә рекетінің орнық ты нысаны ретінде ө зінің ерекшелікті жә не басқ а институттар мен ортақ белгілеріне ие болды.Дамығ ан институт белгілердің толық жинағ ын иемденеді.Жаң а қ алыптасатын институттың белгілері толық жетілмейді.Жаң а қ оғ амның ә леуметтік институттарының басым кө пшілігі жетілу ү стінде болады.

Социологтар ә леуметтік институттардың ә р тү рлі белгілерін атайды. Е.М.Бабосов институттарды мына ө згеше белгілермен сипаттайды:

1) Олар ө з қ ызметінің азды-кө пті анық белгіленген міндетін иеленеді;

2) Оларғ а алдарында тұ рғ ан міндетіне қ ол жеткізуге атқ аратын белгілі қ ызметтер тә н;

3) Оларғ а дә л осы институтқ а тә н ә леуметтік тұ ғ ырлар мен рө лдерді, қ ызметтерді, қ ұ қ ық тар мен міндеттерді анық ү лестірілуі жатады;

4) Ә леуметтік институттар оның қ ызметіне қ атысушы жекеліктер ұ стануғ а тиісті ө зара қ атынастарды ө згеше реттеу тұ рпатымен, белгілі ұ йғ арымдар жү йесімен, мө лшерлерімен, ережелермен ерекшеленеді;

5) Ә леуметтік институттың ерекше белгісі қ ажеттіні қ олдап дем беруді жә не ауытқ у мінез-қ ұ лық ты айыптауды, бұ лтартпауды, жаншуды қ амтамасыз етуші жазалау жү йесі болып табылады.

С.С.Фролов институционалды белгілер, яғ ни барлық институттарғ а ортақ нышандары туралы айту дұ рыс деп пайымдайды. Оның пікірінше негізгі бес ортақ белгілерді кө рсету қ ажет:

1. Мінез-қ ұ лық тың ұ станымдары мен ү лгілері. Мысалы, отбасында бұ л қ ұ штарлық, адал болу, жауапкершілік пен сыйластық. Мемлекет ү шін бұ л бойсұ ну, адалдық жә не қ ызмет бабы бойынша тө менгілердің жоғ ары қ ызметкерлерге қ атаң бағ ынуы. Бизнес саласында ө німділікті, ү немділікті, пайданы ө ндіруді ү лгі тұ туы.

2. Рә мізді нышандық мә дени белгілер. Барлық институттар ө зі туралы шоғ ырланғ ан нысанда тү сінік беретін, бейне жасайтын рә мізді иеленуге тырысады. Отбасы туралы тү сінікті некелік сақ ина, салт жорасы береді. Мемлекетті жалау, елтаң ба, ә нұ ран бейнелейді. Діннің рә мізі крес, жарты ай немесе Дә уіттің жұ лдызы болып табылады.

3. Тә жірибелік – мә дени белгілерге отбасылық ү й, пә тер, қ оғ амдық ғ имарат, діни ғ ибадатхана, қ оғ амдық жұ мыс, дү кен, ө ндіріс орны, жабдық, кітапхана, стадион, т.б. жатады.

4. Мінез – қ ұ лық тың ауызша жә не жазбаша заң намасына отбасылық, діни тыйымдар, қ ұ қ ық тық кепілдер, заң дар, келісімдер, ережелер жатады.

5. Идеологияғ а отбасындағ ы романтикалық махаббат, мемлекеттегі демократизм, экономикадағ ы еркін сауда, білімдегі академиялық еркіндік, діндегі православие немесе католицизм жатқ ызылады. Идеология идеялар жү йесі ретінде мө лшерлер жиынтығ ымен заң дастырылады. Ә леуметтік мө лшерлерге сү йеніп идеология адамдардың ә лдебір ә рекеттеріне қ алай қ арау қ ажеттілігін, неліктен белгілі ә рекет ететіндерін, тіпті олардың кейде жеткіліксіз белсенділік танытатынын немесе ә рекетке қ атыспайтынын анық тайды. Идеология маң ызды мә дени кешен ретінде институттың ық палына қ олдау береді жә не оның қ ызметін ақ тауы мен тү сіндіруін қ амтамасыз етеді.

Ә леуметтік институттың белгілеріне Г.Ландберг, С.Шрег пен О.Ларджен кө рсеткен олардың бө лшектері мен атқ аратын міндеті қ ызметтері арасындағ ы тығ ыз байланыстарды айтуғ а болады. Қ оғ амның негізгі институттардың міндетті қ ызметтері мен қ ұ рылымдық бө лшектері атты кестеде бұ л анық кө рсетеді.

А.Г.Эфендиев кө рсеткендей, ә леуметтік институт мына белгілермен сипатталады:

1. Институционалды ө зара ә рекеттерге қ атысушылардың атқ аратын қ ызметтерінің, қ ұ қ ық тары мен міндеттерінің айқ ын ү лестірілуі. Ә р адам ө зінің міндетті қ ызметтерін тиісті тә ртіп бойынша орындауы ө зара қ атынастарының сенімділігін арттырады, институт аясындағ ы тұ лғ аның жү ріс-тұ рысының алдын ала болжауы жоғ ары дә режені иеленеді.

2. Белгілі міндеттерді орындау шең берімен анық талатын ең бек бө лінісі жә не міндетті қ ызметтерді орындау ү шін адамдарды арнайы дайындауы ә леуметтік институттардың ә леуметтік қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыруының тиімділігін арттырады.

3. Ө згеше тұ рпаттағ ы тә ртіпті белгілеу. Кез келген ә леуметтік байланыс сияқ ты институт ө зара қ атынастарды ә леуметтік реттеуге негіздейді. Тұ лғ асыздандыру.

4. Реттеу тетіктерінің тым айқ ындығ ы, жиірек ұ тымды негізделген, қ атал жә не міндеттеуші сипаты. Ә леуметтік институттың міндеттеуші пә рмені оғ ан етене тә н: 1)анық бекітілген, бір мағ ыналы тү сіндірілетін мінез-қ ұ лық ү лгілерінің –мө лшерлердің; 2) қ ажетті мінез-қ ұ лық ты ынталандырушы жә не жағ ымсыз мінез-қ ұ лық қ а кедергі жасаушы ә леуметтік бақ ылаудың, жазалаулардың болуымен байланысты.

5. Ә лдебір институттың қ ызметін ұ йымдастыратын, басқ аруын, оның қ ызметін бақ ылауды ө з шең берінде іске асыратын мекемелердің болуы.Денсаулық сақ тау институтының қ арамағ ында ауруханалар, емханалар, ө зінің басқ ару орындары бар, білім институтына мектепке дейін тә рбие беру мекемелері, мектептер, арнаулы орта оқ у орындары, ЖОО-лар жә не басқ ару орындары жатады. Сонымен бірге ә леуметтік институт қ ажетті қ ұ ралдар мен қ орларды иеленуі тиіс. Барлық институттарғ а ғ имараттар, жабдық тар, білікті мамандар т.т. қ ажет.

Ә леуметтік институттың сыртқ ы белгілеріне, яғ ни адамның оларды қ абылдау бойынша сыртқ ы қ асиеттеріне объективтілігі, ық тиярсыз кө ну, моральдық беделділігі мен заң дылығ ы жатады. Институттың объективтілігі олардың орасан зор кешен ретінде адамдардың санасы мен жігерінен тыс ө мір сү руін білдіреді. Институттың екінші қ асиетіне адамдарғ а оның қ аламайтын жү ріс-тұ рысты, ойларды, қ алық тарды кү штеп тағ уды айтады. Мысалы, мемлекет жастарды ә скери міндетті орындауды мә жбү рлейді. Сол сияқ ты ата-ана балаларын мектепке баруғ а мә жбү рлейді, ал салық инспекциясы кә сіпкерлерге белгіленген уақ ытта салық тө леуді талап етеді. Ә леуметтік институттың моральдық беделдігі мен заң дылығ ы бойынша адамдар мемлекетке, отбасына, шіркеуге т.б. бағ ынады. Олардың беделі тү скенде бағ ынуы ә лсірейді. Ө тпелі кезең де қ ұ қ ық қ орғ ау орындарының беделі ө те тө мен болды, елдің қ орғ аушысы деудің орнына заң ды ө здері бұ зушы ретінде қ абылдайтын болды.

Қ оғ амдық ө мірдің кез келген саласының ә леуметтік реттеуші жү йесінің қ алыптасуы ү шін келесі қ олайлы жағ дай қ ажет. Біріншіден, қ оғ амда бұ л институттың ә леуметтік мұ қ таждығ ын жекеліктердің кө пшілігі саналы тү рде жете мең геруі керек. Екіншіден, ә леуметтік институтты қ алыптастыратын қ оғ амның бұ л талаптарын қ анағ аттандыратын мә дени негізін қ ұ ратын қ ажетті қ орлары (материалды, ең бектік, ұ йымды), атқ аратын қ ызметтердің, ә рекеттердің, жекелік мақ саткерліктің, рә міздер мен мө лшерлердің жү йесін иеленуі тиіс.

Ә леуметтік институттарды басты немесе іргелі, негізгі жә не басты емес немесе негізгі емес, жекелік деп бө леді. Негізгі еместер негізгінің ішінде жасырылады. Негізгі институттарғ а экономикалық, саяси, отбасы, білім, дін жатады. Экономикалық институттың ішіне негізгі емес институттар ретінде нарық, меншік тү рі, меншікті қ орғ ау, валютаны конвертациялау, мамандарды іріктеу, ең бекті бағ алау, маркетинг т.б. кіреді. Бұ лар ә леуметтік тә жірибе негізінде қ алыптасады. Ә леуметтік тә жірибені ә дет-ғ ұ рып деп айтуғ а да болады.

1.Ә леуметтік институттар – қ оғ ам мү шелерінің бірлесіп ө мір сү рулерін ұ йымдастыру мен реттеп отырудың тарихи қ алыптасқ ан тұ рақ ты формалары. Ә леуметтік институттардың кө мегімен адамдар арасындағ ы қ арым-қ атынастар белгілі бір тә ртіп пен стандарттарғ а келтіріліп, олардың мінез-қ ұ лық тары мен іс-ә рекеттері реттеліп отырады. Соның нә тижесінде тұ тас қ оғ ам ө мірі дұ рыс ұ йымдастырылып, оның тұ рақ тылығ ы қ амтамасыз етіледі.

Ә леуметтік институттар қ оғ амның, адамдардың қ ажеттілігінен пайда болды. Мә селен, қ оғ амдық тә ртіпті қ амтамасыз ету қ ажеттілігін полиция (милиция) институты пайда болды.

Қ оғ амда қ ызмет ету салаларына қ арай ә леуметтік институттардың 4 тобын атап кө рсетуге болады. Олардың ә рқ айсысы ө здерінің функцияларын атқ арады:

1) Экономикалық институттар экономиканың тиімді дамуын қ амтамасыз ету мақ сатында шаруашылық ты басқ ару мен ұ йымдастыруды жү зеге асырады.

Мә селен, меншік қ атынастары жеке тұ лғ алардың материалдық жә не басқ а да қ ұ ндылық тарғ а ие болуына жә не олардың пайда кө зіне айналдыруына мү мкіндік берсе, ақ ша – тауар айырбасының жалпылама эквиваленті болып табылады.

Ең бек ақ ы – жұ мысшының ең бегі ү шін тө ленетін ақ ы.

2) Саяси институттар қ оғ амды билеу жә не басқ ару қ ызметтерін жү зеге асырып отырады.

3) Рухани саланың институттары ғ ылым мен білімнің, ө нердің дамуына жә не қ оғ амдағ ы моральдық қ ұ ндылық тарды қ олдауғ а ық пал етеді.

Бұ л сызбанұ сқ ада келтірілген ә леуметтік институттар арасында тығ ыз байланыс бар. Мә селен, мемлекет тек саяси билікті ғ ана жү зеге асырып қ оймайды, сонымен қ атар экономикалық, рухани жә не отбасы салаларының қ ызметтеріне де елеулі ық пал етіп отырады.

Қ оғ ам ілгерілеп дамығ ан сайын ә леуметтік институттар да дамып, жетіліп отырады.

Қ азақ станда ә леуметтік институттарғ а арналғ ан бюджетті қ ысқ арту жағ дайында ә леуметтік қ орғ ау институты қ айта қ ұ рылды. Бұ рын ол ә леуметтік қ ауіп-қ атерден халық тың барлық топтарын қ орғ ауғ а бағ ытталғ ан болатын, алайда, ө тпелі экономикалық мемлекетте оның ә леуметтік міндеттемелерді толығ ымен орындау мү мкіндігі де қ аражаты да болмады. Сондық тан, 2000-2001 жылдары аталғ ан орган ә леуметтік кө мек институты болып ө згертілді. Бұ л халық тың неғ ұ рлым кедей жә не мұ қ таж топтарына тиімді ә леуметтік қ олдау кө рсетуге мү мкіндік береді жә не де адамдардың ө здерінің материалдық жағ дайын жақ сартуына деген жеке белсенділігі артады.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Ә леуметтік институт ұ ғ ымы мен қ алыптасуы туралы.

2. Ә леуметтік институттардың зерттейтін мә селелері қ андай?

3. Ә леуметтік институттардың негізгі мақ саты не?

Негізгі ә дебиеттер:

1.Ж.Сә рсенова., Т. Танирбергенова. Ә леуметтану. А. 2000

2.Ә.Х.Тұ рғ анбаев., Социология Лекциялар курсы, Алматы «Білім» 2001.

3.Р.Абсаттаров, Дакенов., Ә леуметтану. Алматы, 2004

4.А.И.Иекенов., Ә леуметтану негіздері. Алматы, 2004

5.К.Габдуллина., Социология. Алматы, 2005

6.Социология. Оқ улық. Алматы, 2005

7.Социологиялық сө здік., Алматы, 2003

8.Ш.Қ.Қ арабаев., Ә леуметтану негіздері., Алматы, 2007

9.Қ.Ж.Рахметов., А.Н.Болатова., З.Н.Исмагамбетова., Социология. Алматы, 2005

Қ осымша ә дебиеттер тізімі:

1.Г.О.Ә бдікерова., Тұ лғ аның саяси ә леуметтенуі. Алматы, 2002

2.Ф.И.Шарков., Социология, 2007

3.А.Нысанбаев., Адам жә не ашық қ оғ ам, Алматы, 1998.

4.Капитонов Э. А. Социология ХХ века. - Ростов - на - Дону. - 1996.

5.Фролов С. С. Основы социологии: Учебное пособие. – м.: Юрист. –1997.

6.Штампка П. Социология социальных отношений / Пер. с англ., под ред. В. А. Ядова. – м.: 1996.