Дәріс №3 ХХ ғасыр әлеуметтануы

Мақ саты: Студенттерді ә р елдердегі ә леуметтік ойлар мен ғ ылым ретінде

1. АҚ Ш ә леуметтік ой‑ пікірлердің қ алыптасуы

2. XІX ғ асырдаң екінші жартысы мен ХХ ғ асырдың бірінші жартысындағ ы Қ азақ станда ә леуметтік ой-пікірлердің дамуы.

Ә леуметтанудың ХХ ғ асырдағ ы негізгі тенденциялары – эмпирикалық ә леуметтанудың дамуынан басталады.

Эмпирикалық ә леуметтану деп, нақ ты зерттеулер жү ргізуді, осылардың негізінде арнаулы ә дістер қ олдану (сұ рау, бақ ылау, тә жірибе) арқ ылы жаң а фактілерді жинап, талдауды, қ орытындылауды айтады. Мұ ндай нақ ты зерттеулер 20-30-жылдары АҚ Ш-та, сонан кейін басқ а дамығ ан елдерде ө те қ ызу жү ргізіле бастады. Адольф-Кетле (франко-белгиялық статист), Чарльз Бут (Англия), Ульям Томас, Флорина Знанецкий (поляктар) осы салада ең бек етті.

Бұ л мә селелерді дұ рыс шешуде американ ә леуметтанушылары Талкотт Парсонс, Роберт Мертон, Питирим Сорокин, т.б. зор ең бек сің ірді.

Талкотт Парсоностың (1902-1979ж.ж.) кө п ең бектерінің ішінде біз оның екі негізгі ең бегін, яғ ни ә леуметтік іс-ә рекет, қ имыл («социальное действие») жә не қ ұ рылымды-функциональды талдау («структурно-функциональный анализ») қ арастырғ анымыз орынды болады. Бұ лардың қ ысқ аша мазмұ ны мен мә ні мынадай. Қ андай да бір ә леуметтік іс-ә рекет, қ имылдың болуында қ ажетті шарттар бар. Ә рекет қ имыл, біріншіден, оны жү ргізетін адамды, екіншіден, нақ ты жағ дайды, ү шінші мақ сатпен белгілі бір заң нормаларына (ережелеріне) сү йенген шартты жағ дайларды қ ажет етеді.

Т. Парсонстың пікірінше, ә рбір ә рекет, қ имылдың ө зін-ө зі ұ йымдастыратын белгілі жү йесі, оның шартты белгілері (символдары) бар. Олар: мысалы, тіл, қ ұ ндылық тар, іс-ә рекеттің, белгілі бір нормативтік ережеге сә йкес, яғ ни іс-ә рекеттің, қ оғ амда қ абылдағ ан нормаларғ а, қ ұ ндылық қ а тә уелді болуы.

Эмпирикалық жә не теориялық ә леуметтануды біріктіру идеясын бастағ ан ірір ә леуметтанушы Роберт Мертон (1910ж.) болды. 1949 жылы оның «Ә леуметтік теория жә не ә леуметтік қ ұ рылым» атты ең бегі шық ты. Оның пікірінше, эмпирикалық жә не теориялық ә леуметтанудың бірігуінің «алтын дә уірі» басталды. Бұ л тұ рғ ыдан алғ анда, Р. Мертон ө зінің ойлағ ан ойын шындық қ а айналдырғ ысы келді, бірақ бұ л дұ рыс болмады, ө йткені эмпирикалық жә не теориялық ә леуметтанудың қ атар дамуына ұ зақ уақ ыт керек болды. Р. Мертон осы мақ сатқ а жету ү шін ө зінің функционалды талдау жә не «ортаң ғ ы дең гей» теорияларын жасады.

Белгілі ә леуметтанушы Питирим Сорокин (1889-1968жж.) 1922-ші жылғ а дейін Ресейде тұ рып, кейін Батыс Еуропа елдеріне эмиграцмяғ а кетуге мә жбү р болды. АҚ Ш-та қ ызмет ете жү ріп, эмпирикалық ә леуметтанудың зерттеу тақ ырыптары ү лкен ә леуметтік мә селелерді қ амти алмағ анын байқ ап, оны ө ткір сынғ а алды. Ол ә леуметтік стратификация, яғ ни қ оғ амда топқ а, жікке бө ліну жә не ә леуметтік мобильдік (қ озғ алу, ауысу) мә селелеріне эмпирикалық зерттеу жү ргізе отырып, бұ ларды ә леутеттік ірі мә селелермен, мысалы, қ оғ мның ә леуметтік қ ұ рылымымен тығ ыз байланыстырды. Одан ә рі ол қ оғ амның жалпы ө згерісін, қ озғ алысын осы алуан тү рлі қ оғ амды қ ұ ратын элементтердің атқ аратын қ ызметімен байланыстырып тү сіндіруге тырысты. Осындай элементтердің бірі ретінде Сорокин ә леуметтік институттарды алды. Осығ ан орай ол ә леуметтік институттардың, оның негігі тү рлері: мектептің, бюрократияның, ә скердің, мамандырылғ ан ұ йымдардың, шіркеудің, т.б. ә леуметтік мобтльдікке қ андай ә серлері бар екенін зерттеді.

4.XIX ғ асырдың екінші жартысы мен XX ғ асырдың бірінші жартысында Қ азақ станда ә леуметтік ой-пікірлердің дамуы

Бә рімізге мә лім, қ азақ елі XIX ғ асырдың екінші жартысы мен XX ғ асырдың бірінші жартысында феодалдық қ оғ амдық қ атынастар дә уірінде болды. Қ азақ халқ ы, бір жағ ынан, жергілікті феодалдардың, екінші жағ ынан, Ресей Патшасының зор қ анауының, езгісінде болды. Ең бекші бұ қ араның хал-жағ дайы ө те нашар болды, ө йткені олар ә р уақ ытта алуан тү рлі ауыр салық тар тө леп отыруғ а мә жбү р болды. Қ анаушылар олардың қ ұ ң арлы-шұ райлы жерлерін тартып алып, ө здерін шө л жә не шө лейт жерлерге ығ ыстырды. Ресей патшасы байырғ ы ұ лтты одан ә рі жаныштап, езуді кү шейтті. Ал, жергілікті ү стем тап, қ алыптасып келе жатқ ан буржуазия, дін басылары, патшалық ресей ү кіметі халық ты революциялық кү рестен аулақ ұ стауғ а тырысты, қ азақ бұ қ ара халқ ын орсытың жұ мысшы-шаруа табынан, алдынғ ы қ атарлы интеллегенциясынан алыс ұ стауғ а ә рекет жасады, арағ а іріткі салды, ұ лтаралық дау-дамайды, жанжалды насихаттады. Осылардың салдарынан Қ азақ станда бұ қ ара халық тың патшалық ресей ү кіметіне, жергілікті хандарғ а, байларғ а қ арсы ә лденеше стихиялық ереуіл-кө терілістері болды, бірақ олардың бә рі кү шпен басылып отырды.

Осындай ауыр жағ дайлардың нә тижесінде жә не орыс демократиясының, мә дениеті мен ғ ылымының игілікті ә серінің негізінде Қ азақ станда алдың ғ ы қ атарлы философиялық, ә леуметтік-саяси ой-пікірлер қ алыптаса бастады.

Қ азақ халқ ы ұ лттық мә дениетінің тарихына жаң а жол ашушы бір топ ұ лы ойшылар мен прогрессивті ағ артушылар, қ оғ амдық -саяси қ айраткерлері шық ты. Олардың қ атарында Шоқ ан Уә лиханов (1835-1865жж.), Ыбырай Алтынсарин (1841-1889жж.), Абай Қ ұ нанбаев (1845-1904жж.) сияқ ты қ оғ амдық -саяси қ айраткерлер, Ә лихан Бө кейханов (18870-1937жзж.), Ахмет Байтұ рсынов (1873-1937жж.) т.б. оқ ымыстылар болды.

Бақ ылау сұ рақ тары:

Р. Мертонның ә леуметтік теориялары?

Ш. Уалихановтың ә длеуметтік ой – пікірлері қ андай?

А. Қ ұ нанбаевтың ә леуметтануы?

Ы. Алтынсариннің ә леуметтануы?

Т. Парсонстың ә леуметтануын қ алай тү сінесіздер?

А. Байтұ рсыновтың ә леуметтануы?

Ә. Бө кейхановтың ә леуметтік ойлары?

Негізгі ә дебиеттер:

1.Ж.Сә рсенова., Т. Танирбергенова. Ә леуметтану. А. 2000

2.Ә.Х.Тұ рғ анбаев., Социология Лекциялар курсы, Алматы «Білім» 2001.

3.Р.Абсаттаров, Дакенов., Ә леуметтану. Алматы, 2004

4.А.И.Иекенов., Ә леуметтану негіздері. Алматы, 2004

5.К.Габдуллина., Социология. Алматы, 2005

6.Социология. Оқ улық. Алматы, 2005

7.Социологиялық сө здік., Алматы, 2003

8.Ш.Қ.Қ арабаев., Ә леуметтану негіздері., Алматы, 2007

9.Қ.Ж.Рахметов., А.Н.Болатова., З.Н.Исмагамбетова., Социология. Алматы, 2005

Қ осымша ә дебиеттер тізімі.

1.Г.О.Ә бдікерова., Тұ лғ аның саяси ә леуметтенуі. Алматы, 2002

2.Ф.И.Шарков., Социология, 2007

3.А.Нысанбаев., Адам жә не ашық қ оғ ам, Алматы, 1998.

4.Капитонов Э. А. Социология ХХ века. - Ростов - на - Дону. - 1996.

5.Фролов С. С. Основы социологии: Учебное пособие. – м.: Юрист. –1997.

6.Штампка П. Социология социальных отношений / Пер. с англ., под ред. В. А. Ядова. – м.: 1996.