Йылатын заттардың сипаттамасы

Дә ріс.

Қ ұ йылатын заттарды тиеу –тү сіру жұ мыстарының технологиясы мен механикаландырылуы.

йылатын заттардың сипаттамасы

Цистерналарғ а, арнайы ыдыстарғ а немесе контейнерлер мен ашык вагон-шанақ тарғ а қ ү йып, темір жол кө лігімен тасымалданатын сұ йық жү ктер қ ұ йылатын заттар деп аталады.

Қ ұ йылатын заттарғ а мыналар жатады:

• шикі мү най, негізінен қ ұ бырлармен тасымалданады;

• мұ най ө німдері (керосин, бензин, дизель жанармайы, лигроин, мазут, минералдық майлар жә не т.с.с), темір жол кө лігімен тасымалданады;

• тамақ ө неркә сібінің ө німдері (спирт, ө сімдік майлары, сірне, жануарлар майы жә не т.с.с);

• химиялық жү ктер (қ ышқ ылдар, сілтілер, бояғ ыштар, лактар, сү йылтылғ ан газдар жә не т.сс).

Қ ұ йылатын заттардың басым бө лігін (> 90 %) мұ най ө німдері алады. Мұ най ө німдері бес топқ а бө лінеді:

• шикі мұ най;

• ақ шыл мү най ө німдері (дизель жанармайы, керосин жә не реактивті двигатель жанармайы);

• қ оң ыр мү най ө німдері (битум, мазут жә не т.с.с);

• бензин (автомобиль жә не авиация бензині);

• майлар (консистенттік майлардан трансформатор майларына дейін).

Сондық тан барлық мә селелерді мү най ө німдерінің мысалында қ арастыратын боламыз. Мұ най мен мұ най ө німдерін ө ндірілетін жерінен ө ң деу жә не тү тыну орындарына дейін насос стансаларының кү шімен қ ү бырлар арқ ылы айдап тасымалдау барынша тиімді болады. Бір км мү най қ ү быры қ ү рылысының қ ү ны жылжымалы қ ұ рамғ а жү мсалатын шығ ындарды есептемегенде, ө ткізу қ абілеті осындай бір км темір жол желісінің қ ү рылысынан 2 есе тө мен болып шығ ады.

Мұ най ө німдерінің ө здеріне тә н қ асиеттері бар, мү ндай қ асиеттер олардың қ ұ йылуына, тасымалдануы мен сақ талуына ә сер етеді.

Ондай қ асиеттерге мыналар жатады: тығ ыздығ ы, тү тқ ырлығ ы, теріс температурада ғ ана емес, плюс температурада да қ атып қ алуы, оң ай тү танғ ыштығ ы, буланғ ыштығ ы, жарылыс тудыру қ аупі, электрленуі (статикалық электр тогы қ ауіпті зарядтарының жиналуы), улылығ ы.

Цистерналардың жү к кө терімділігін пайдалану мұ най ө німдерінің тыгыздыгына байланысты. Мазут (935 кг/м³) пен автотрактор майының (930 кг/м³) тығ ыздығ ы ең жоғ ары болып есептеледі.

Сү йық тық тың сыртқ ы кү штердің ә серінен ө з бө лшектерінің қ озғ а-лысына кедергі жасау қ асиетін туткырлық деп атайды. Қ оң ыр тү сті мү най ө німдерінің кө пшілігінде тү тқ ырлық аса жоғ ары болады.

Қ ату температурасы дегеніміз - бұ л мү най ө німдері қ озғ ал-ғ ыштығ ынан айырылып (қ оюланады), ыдысты ең кейткенде қ ү йылмай қ алатын температура.

Қ ү йылатын заттардың тығ ыздығ ы, тү тқ ырлығ ы жә не тө менгі температурада қ ату қ асиеті оларды қ ү ю жә не қ ү йып алу жү мыстарына ә сер етеді. Кейбір сү йық заттар тіпті +20°С-ден жоғ ары температурада (мысалы гудрон +450°С, мұ най шайыры +40°С, мү най битумдары +28°С) қ атып қ алады. Ә деттегі жағ дайларда оларды қ ү йып алу ү шін алдын ала қ ыздырып алу қ ажет немесе арнайы цистерналармен немесе ашық вагон-шанақ тармен тасымалдау керек.

Мұ най ө німдерінің буланғ ыштығ ы олардың қ ү рамында ү шқ ыш заттардың едә уір мө лшерде кездесуіне байланысты: булану қ арқ ыны зат пен ауаның температурасына, булану бетіне, атмосфералық қ ысымғ а жә не жыл мезгілдеріне байланысты.

Тұ тану температурасы дегеніміз — бұ л мү най ө німдерінің буы айналадағ ы ауамен оғ ан ашық жалынды жақ ындатқ анда тү танатын қ оспа тү зетін ең тө менгі температура. Тү тану температурасына қ арай мү най ө німдері тө рт класқ а бө лінеді. Бірінші клас - тү тану темпера-турасы +28°С-ден тө мен (бензин, лигроин, шикі мү най); екінші клас -28-ден +45°С-ге дейін (керосин, дизель жанармайының кейбір сорттары); ү шінші клас-45-тен 120°С-гедейін(дизель жанармайының кейбір сорттары, мотор майы, флот мазуты жә не т.с.с); тө ртінші клас - 120°С-ден жоғ ары (мазут, майлар жә не т.с.с).

Тұ тану температурасы +60°С-ге дейінгі мү най ө німдері тез тү танатын немесе ұ шқ ыш ө німдер деп, ал +60°С-ден жоғ ары –жанғ ыш немесе ү шпайтын ө німдер деп аталады. Авиация жә не автомобиль бензиндерінің тү тану температурасы теріс (-34 жә не ~ 36°С) болады.

Қ ұ ю кезінде мү най ө німдерінің температурасы тұ тану температурасынан кемінде 5°С тө мен болуы тиіс.

Жану температурасы дегеніміз - бү л сү йық тық ты, газды немесе қ атты затты қ ыздырғ анда олар ү шқ ынның немесе жалынның қ атысуынсыз ө здігінен жанатын ең тө менгі температура.

Мұ най ө німдері буының ү шқ ынның, жалынның, қ ызғ ан металл заттардың ә сер етуінен жарылатын (тү танатын) ауадағ ы ең аз немесе ең кө п мө лшері жарылгыштық (тутангыштық) шегі деп аталады.

Мұ най ө німдерін қ ү бырлар арқ ылы айдау барысында статикалық электр зарядтары жиналады, бү л кезде қ ұ бырдың бетінде қ арама-қ арсы белгілі заряд пайда болады. Электр разрядының пайда болуына жол бермеу ү шін мү най ө німдерінің қ ұ бырлар арқ ылы қ озғ алу жылдамдығ ы 12 м/с-тан аспауы тиіс, сондай-ақ тиісті жерге қ осу жұ мысы атқ арылуы қ ажет.

Қ ұ йылып тасымалданатын заттар мынадай тү рлерге бө лінеді:

• қ ауіпті заттар - жалпы ережелермен қ атар, арнаулы ережелермен тасымалданатын заттар;

• қ ауіпсіз заттар - жалпы негізде тасымалданатын заттар. Тасымалдау немесе сақ тау барысында адамдар мен жануарлардың ауруына, улануына, кү йіп қ алуына, жарылыс, ө рт тууына себепші болатын, сондай-ақ басқ а жү ктерді, жылжымалы қ ұ рамды, қ ұ рылыс пен қ ұ рылғ ыларды бү лдіретін, қ оршағ ан ортаны ластайтын заттар қ ауіпті заттарғ а жатады. Мұ ндай заттар тасымалдау жә не сақ тау кезінде Қ ТЖ белгілеген ерекше ережелер бойынша сақ тық шараларын басшылық қ а алуды қ ажет етеді.

Қ ауіпті заттар «Қ ауіпті жү ктер. Жіктеу жә не таң балау» деп аталатын 19433-88 мемлекеттік стандартқ а сә йкес мынадай кластарғ а жіктеледі:

• 1-клас - жарылғ ыш материалдар (ЖМ);

• 2-клас - қ ысыммен сығ ылғ ан, сү йылтылғ ан жә не ерітілген газдар;

• 3-клас - тез тұ танатын сү йық тық тар, яғ ни тұ тану температурасы 60°С-ге дейінгі заттар;

• 4-клас - тез тұ танатын қ атты заттар, ө здігінен жататын заттар, сумен ә рекеттесу кезінде тұ танатын газдар бө ліп шығ аратын заттар;

• 5-клас — тотық тырғ ыш заттар жә не органикалық асқ ын тотық тар;

• 6-клас - улы (токсинді) заттар;

• 7-клас - радиоактивті материалдар жә не жү қ палы заттар;

• 8-клас - кү йдіргіш немесе коррозиялық заттар;

• 9-клас - басқ а да қ ауіпті заттар.

Физикалық жә не химиялық қ асиеттеріне, тү рлеріне жә не тасымалдау кезінде қ ауіптілік дә режесіне қ арай ә рбір сыныптың қ ауіпті заттары сынып тармақ тарына, санаттар мен топтарғ а бө лінеді. Мысалы, жанғ ыштығ ы мен жарылу қ ауіптілігіне қ арай тез тұ танғ ыш заттарды олардың буының 760 мм сын.бағ. қ ысымындағ ы тұ тану температурасы бойынша сыныптарғ а топтастырады. Мұ нда тұ тану температурасы 60°С-ге дейінгі тез тұ танатын сү йық тық тар тез тұ танатын заттарғ а жә не 60°С-ден жоғ арылары - ө ртену қ аупі бар жанғ ыш заттарғ а жатады. Кейбір сү йық тық тардың тү тану температурасы нө лден тө мен. Бұ лар - бензин, бензол, ацетон, мү най, спирт, кү кіртті кө міртегі. Тіпті минус температураның ө зінде осындай сү йық тық тар қ ү йылғ ан ыдысқ а ашық оттың жақ ындауы сө зсіз жарылыс пен ө ртке ә кеп соқ тырады.

Бензин, лигроин, шикі мү най, керосин, дизель жанармайының кейбір сорттары жә не т.с.с. тез тұ танатын мұ най ө німдеріне жатады.

Дизель жанармайының кейбір сорттары, мотор майы, флот мазуты, тү рлі майлар жә не т.с.с. тұ тану температурасы 61 °С-ден асатын мү най ө німдеріне жатады.

Тез тұ танатын заттарды (бензин жә не т.с.с.) тасымалдауда, оларды цистерналарғ а қ ұ юда жә не цистерналардан қ ү йып алуда айрық ша ө рт қ ауіпсіздігі шараларын сақ тау қ ажет. Мұ най ө німдері буының ауадағ ы белгілі бір пайыздық мө лшерінде жә не оғ ан ашық жалынды жақ ындат-қ анда мү най ө німдері жарылыс туғ ызуы мү мкін (бензин буы 1, 1 - 6, 0 %, лигроин - 1, 5-4, 5 %, керосин - 2-3 %, бензол - 1, 4-7, 4 %).

Температураның артуына қ арай сү йық тық тың булануы да артатынын есте ү стау қ ажет. Бензин 40-50 °С температурада қ айнай бастайды.

Мұ най ө німдерінің қ ұ бырларғ а жә не ыдыстардың қ абырғ асына ү йкелуінен пайда болатын статикалық электр разряды ә серінен мұ най ө німдерінің буы жануы немесе жарылыс туғ ызуы мү мкін. Мұ нда бірнеше мың вольттік кернеу пайда болады! Егер бұ л кернеуді басқ а арнағ а, мысалы, жерге бұ рып, разряд жағ дайын туғ ызбаса, сү йық тық тың буын тұ тандыратын ү шқ ын аралығ ы тү зіледі. Нақ сондық тан да бензин тасығ ыш автомашиналарда металл шынжыр қ олданылады, ол жермен сү йретіле жү ріп, қ озғ алыс кезінде бензиннің цистерна қ абырғ асына ү йкел-уінен пайда болатын статикалық электрді бұ рып жібереді. Статикалық электрдің қ ауіптілігін тү рмыста да ұ мытпау керек. Киімді бояудан, майлардан жә не т.с.с. тазарту кезінде статикалық электр заряды пайда болып, ө рт туғ ызуы жә не кү йдіруі мү мкін. Статикалық электр зарядының жиналуына жол бермеу ү шін мұ най ө німдері қ ұ йылатын қ ұ бырлар мен қ ұ рылғ ылар ү здіксіз жерғ е қ осылып тұ ратын тізбек болуы тиіс.

Кө птеген сұ йық тық тардың буы уландыратындық тан, адам ағ засына зиянды болады.

Кү штіу болып есептелетін этильденген бензинмен жұ мыс істеуде айрық ша сақ болу керек.

Сұ йық тық тардың ө здері емес, олардың буы жанады, мысалы, егер машина майын арнаулы қ ұ ралваннада қ ыздыратын болсақ жә не осы кезде оғ ан оқ тын-оқ тын сірің кені жақ ындатсақ, майдың температурасы 1800°С-ге жеткенде май емес, оның буы тү танады. Жанғ ыш жә не тез тү танатын сұ йық тық тардың буы ауамен қ осылғ анда жарылыс қ аупі бар концентрациятү зеді. Мысалы, бензин буы ауадағ ы концентрациясы 0, 8-5, 4 % (кө леміне қ арай) болғ анда жарылуы мү мкін. Айталық, ішінде бензині бар бө шке қ ауіпті ме, ә лде бензиннен босағ ан бө шке қ ауіпті ме? Бө шкедегі бензин лап етіп жанды делік. Бө шкенің аузын дымқ ыл шү берекпен, киізбен немесе брезентпен жаба қ ойсак, оның жануы тоқ тайды. Егер бө шкеде бензин аз болса, немесе оның іздері ғ ана қ алса, бө шкенің іші ауамен араласқ ан бензин буына толады. Болмашы ұ шқ ыннан жарылыс болады. Міне, сондық тан да бензині бар бө шкеден гө рі бензиннен босағ ан бө шке қ ауіптірек деп саналады.

Тез тұ танатын жә не жанғ ыш сұ йық тық тарды арнайы қ оймалар мен бө лмелерде металл ыдыстарда сақ тау керек.

Мұ най ө німдерінің тұ тқ ырлығ ы оларды тасымалдау ә дістеріне жә не жү к операцияларының орындалуына ә сер етеді. Цистерналармен тасымалданатын қ ұ йылатын заттар аса тұ тқ ыр, орташа тұ тқ ыр жә не тұ тқ ыр емес заттар болып бө лінеді.

Аса тұ тқ ыр мү най ө німдері - мазуттың тү рлі сорттары, гудрон, жартылай гудрон, сірне, автол, компрессор, кеме, авиация, зығ ыр, кү нбағ ыс, қ ыша майлары жә не т.с.с. - тіпті жаздың ішінде қ ұ юда жә не қ ү йып алуда қ ьпдыруды керек етеді. Орташа тұ тқ ыр мұ най ө німдерін (жең іл жә не ауыр мотор жанармайы, флот мазуты жә не т.с.с.) жылы мезгілде қ ыздырмастан қ ұ йып алуғ а болады.

Парафинді мұ най ө німдерін ә детте олардың қ ату температурасынан 10°С асыра қ ыздырады. Сұ йық тық тың температурасы қ аншалық ты жоғ ары болса, оның тұ тқ ырлығ ы соншалық ты тө мен болады. Сұ йық заттардың тыгыздыгы даолардың қ ұ быр бойымен ағ уына - қ ұ юғ а жә не қ ұ йып алуғ а - ә сер етеді.

Металдың жемірілуіне қ арай сұ йық заттарды ү ш топқ а бө леді: орташа жеміретін, кү шті жеміретін жә не жемірмейтін сұ йық тық тар. Тас кө мір шайыры, карбол қ ышқ ылы, кү кірт қ ышқ ылы - орташа жеміретін сұ йық тық тар. Азот қ ышқ ылы, хлорсульфин қ ышқ ылы жә не т.с.с. - кү шті жеміретін сұ йық тық тар. Қ алғ ан сү йық заттардың барлығ ы жемірмейтін заттар болады.

Сү йық заттар қ ұ йылатын цистерналар мү қ ият тазартылып, осы заттарды тасымалдауғ а толығ ымен даяр болуы тиіс.

Арнаулы цистерналардың сырты тиісті тү ске боялады немесе оларғ а тү рлі тү сті жолақ тар жә не жү ктің қ ауіптілігін кө рсететін («Тез тұ танғ ыш», «Улы», «Кү йдіргіш сү йық тық») трафареттер жапсырылады.